1. Inleiding

Op die webtuiste van die uitgewer Van Schaik verskyn die volgende gegewens oor die eerste en tweede uitgawes van Perspektief & Profiel:

Eerste uitgawe: JL van Schaik

	PERSPEKTIEF & PROFIEL DEEL 1 Van Coller, HP Bladsye: 752 ISBN: 9780627023460 Publikasiedatum: 1998 Prys: R429.00
	PERSPEKTIEF & PROFIEL DEEL 2 Van Coller, HP Bladsye: 832 ISBN: 9780627024061 Publikasiedatum: 1998 Prys: R429.00
	PERSPEKTIEF & PROFIEL DEEL 3 Van Coller, HP Bladsye: 543 ISBN: 9780627025914 Publikasiedatum: 2005 Prys: R429.00<

Tweede uitgawe: Van Schaik

	PERSPEKTIEF & PROFIEL DEEL 1 2/E Van Coller, HP Bladsye: 912 ISBN: 9780627031045 Publikasiedatum: 2015 Prys: R429.00 ePub: R386.10
	PERSPEKTIEF & PROFIEL DEEL 2 2/E Van Coller, HP Bladsye: 1091 ISBN: 9780627031052 Publikasiedatum: 2016 Prys: R509.00 ePub: R458.10
	PERSPEKTIEF & PROFIEL DEEL 3 2/E Van Coller, HP Bladsye: 1146 ISBN: 9780627031069 Publikasiedatum: 2016 Prys: R549.00 ePub: R494.10

Al drie die substansieel bygewerkte dele van die tweede uitgawe van Perspektief & Profiel (hierna P&P) is in die loop van 2015 (Deel 1) en 2016 (Deel 2 en 3) deur Van Schaik Uitgewers in gedrukte sowel as digitale vorm vrygestel. In vergelyking met die eerste uitgawe is die drie boeke van die tweede uitgawe nie net lywiger as gevolg van ’n toevoeging van iets meer as 1 000 bladsye nie, maar ook letterlik en figuurlik gewigtiger.

Die verskyning van hierdie monumentale werk sou ’n besondere prestasie in enige taal wees, maar in Afrikaans in die huidige (s)t(r)ydperk grens dit aan ’n wonderwerk. Publikasies van hierdie aard is nie net uitsonderlik gesien die toenemende eise wat aan akademici gestel word in ’n veranderde en steeds veranderende akademies-politieke omgewing nie, maar ook die ekonomies-remmende faktore waarop uitgewers bedag moet wees speel mee. Die redakteur stel dit reeds ten opsigte van die vorige uitgawe dat ’n kombinasie van verminderde belangstelling in die studie van Afrikaans op tersiêre vlak, gekoppel aan geldtekorte by onderwysdepartemente en staatsbiblioteke, “’n heruitgawe van Perspektief en Profiel onwaarskynlik [maak]” (Woord vooraf, Deel 2, 1999:x), maar dat die moontlikheid van toekomstige aanvullings op CD-ROM wel ondersoek sal word.¹ ’n Dekade na die verskyning van die laaste deel van die eerste uitgawe (Deel 3, 2005) vermag die uitgewer en borge nogtans die bykans onmoontlike om ’n publikasie van hierdie aard en omvang óók in druk (gelyktydig met die e-publikasie) te laat verskyn.

In haar ondersoek na die uitgewersbedryf sê Francis Galloway onder meer die volgende oor die nuutgestigte privaat uitgewery van Johannes Lambertus van Schaik (wat vanaf 1914 sy eie besigheid besit): “Uitgeebeslissings is nie soseer op winsbejag of treffer-najaging gebaseer nie, maar eerder deur ’n begeerte om die Afrikaanse kultuur te bevorder en om baanbrekerswerk die lig te laat sien” (Galloway, Deel 3, 380)

Hennie van Coller

Inderdaad lyk dit asof hierdie beginsel steeds moes gegeld het in besluitneming oor die heruitgee van die nuwe Perspektief & Profiel.

Afgesien van die verpolitisering van die akademiese omgewing, word voortgesette navorsing in Afrikaans toenemend moeiliker in die lig van die hedendaagse klem op navorsingsuitsette en die gepaardgaande druk op dosente om in nasionaal geakkrediteerde en/of internasionaal geïndekseerde akademiese tydskrifte – by voorkeur in Engels – te publiseer. Die substansiële bywerking van bestaande navorsing – in Afrikaans – oor die Afrikaanse letterkunde maak van die nuwe P&P daarom ’n waardevolle naslaanwerk.

In sy inleidende opmerkings (Deel 3, viii-xiv) stel die redakteur dit dat benewens ’n “oorhoofse hersiening, bywerking en herrangskikking van perspektiewe en profiele”, daar gepoog is “om ’n veel meer omvattende blik te gee op die hele Afrikaanse literêre veld” (Deel 3, viii) deur die insluiting van bykomende perspektiewe oor die uitgewersbedryf (Galloway en Venter, Deel 3, 365–560), literêre tydskrifte (Kleyn, Deel 2, 234–95) en kinder- en jeugliteratuur (Van der Westhuizen, Deel 2, 377–428). Van die nuwe perspektiewe wat genoem word, verteenwoordig die afdelings oor die uitgewersbedryf en literêre tydskrifte beslis ’n beduidende uitbreiding van die “literêre veld”.

Francis Galloway

Die uitgebreide, glashelder gerapporteerde en noukeurig gedokumenteerde fokus op uitgewery-ondersoek (’n onderdeel van boekgeskiedenis), waardeur aandag geskenk word aan “die materiële voorwaardes waaronder boeke geproduseer en versprei word en aan die sosiale en ekonomiese invloede op die produksie daarvan” (Galloway, Deel 3, 365), dra beslis by tot ’n beduidende verbreding van inligting oor produksieprosesse. Terselfdertyd bied dit ’n onontbeerlike insig in faktore wat bepalend is vir die voortbestaan van die (Afrikaanse) letterkunde deurdat dit fokus op die tot dusver grotendeels verwaarlooste produksiedimensie van fiksie in bestaande Afrikaanse literatuurgeskiedenisse (Galloway, Deel 3, 367).² Sonder twyfel kan byvoorbeeld Roos se ingeligte uiteensetting van die sosiopolitieke agtergrond in haar oorsig oor die Afrikaanse prosa baat by ’n verdere dimensie, naamlik die funksie van uitgewers en uitgewerye in die produksie van skryfwerk.

Ook Leti Kleyn se interessante inligting oor die tydskrifwese funksioneer verhelderend wanneer bepaalde tendense in literêre produksie bekyk word.

Nuwe profiele sluit onder meer Louis Esterhuizen, Tom Gouws, Koos Kombuis, Deon Meyer, Dan Sleigh en Eben Venter in. Ten spyte van dergelike toevoegings, is dit onvermydelik dat daar so te sê gelyktydig met die verskyning van so ’n omvattende werk onmiddellik ook weer identifiseerbare leemtes aangedui sal kan word. Aangesien die afsnypunt in die perspektief oor die Afrikaanse prosa 2010 is, is daar byvoorbeeld uiteraard geen vermelding van Willem Anker se roman Buys (2015) nie. Intussen is aan hierdie merkwaardige werk reeds verskeie literêre pryse toegeken, insluitend die Hertzogprys vir prosa van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns en die Helgaardt Steyn-prys vir letterkunde, onderskeidelik in September en November 2016.³

Hopelik kan dergelike onvermydelike “agterstande” in die toekoms vinniger ondervang word deur gebruik te maak van deurlopende digitale bywerking van perspektiewe en profiele. Die gelyktydige publikasie van die jongste P&P (digitaal en gedruk) is alreeds ’n stap in die regte rigting, maar daadwerklike onderlinge samewerking tussen uitgewers van digitale en gedrukte publikasies hou opwindende moontlikhede in. Byvoorbeeld: Wat daarvan as medewerkers sou kon onderneem om die gedeeltes waarvoor hulle verantwoordelik was, soos en wanneer nodig, deurlopend by te werk en eers op LitNet te publiseer en later, indien nodig, af te rond wanneer ’n bygewerkte P&P dalk ’n volgende uitgawe beleef? Of: Wat daarvan as Van Schaik sou kon onderneem om jaarliks of tweejaarliks dergelike bywerkings en aanvullings tot tyd en wyl ook as supplemente uit te gee?⁴

Nietemin: die bywerkings en toevoegings in sowel nuwe as bestaande perspektiewe en profiele dokumenteer die leesverslae van ’n verstommende getal navorsers oor iets meer as ’n eeu se literêre produksie in Afrikaans. Die waarde van die jongste Perspektief en Profiel is steeds grotendeels te vinde in die verskeidenheid ingeligte, maar ook simpatieke lesers, wat ernstige bemoeienis maak met die literatuur en uiteindelik deur hulle leesverslae ’n belangwekkende en onskatbare diens aan medelesers en liefhebbers van die Afrikaanse letterkunde bied. Etienne van Heerden gee pertinent erkenning aan die leesaktiwiteite van akademici (die “getuienis van kundige lesers” – flapteks, 2016) wat, om ’n vroeëre tipering van Elize Botha aan te haal, tot ’n “geskakeerde oorsig van die Afrikaanse literatuur” lei (Flapteks, 1999).

2. Perspektiewe

Van nader beskou, val die perspektiewe uiteen in onderskeibare kategorieë, naamlik aandag aan die drie hoofgenres, prosa, drama en poësie; bykomende gegewens oor spesifieke skrywers of skryfsoorte, wat nie beperk is tot een genre nie (vroueskrywers en kinder- en jeugliteratuur); bepaalde kwessies rondom die Afrikaanse letterkunde (vroegste Afrikaanse en Nederlandstalige letterkunde asook buitekanonieke praktyke); en bykomende velde wat ’n invloed op literêre produksie het (literêre tydskrifte en die Afrikaanse uitgewersbedryf).

Siegfried Huigen

Vernon February

Hein Willemse

Dit is interessant dat in sommige perspektiewe byna teenoorstaande menings oor dieselfde gegewens gehuldig word – so byvoorbeeld maak Siegfried Huigen ’n saak daarvoor uit dat sommige van die geskrifte tussen 1652 en 1925 getuig van Nederlandse eerder as “vroeë Afrikaanse” tekste soos aangevoer deur Vernon February oor die “aanvangsfase” van die Afrikaanse letterkunde. Huigen voer onder meer aan dat Benigna van Groenekloof of Mamre (1873) ’n Nederlandstalige teks is wat verkeerdelik voorgehou word as die eerste Afrikaanse novelle of roman. Hy weerlê dus February se aanprysing daarvan as tekenend van ’n hardnekkige misverstand “wat te make het met polemieke oor die aandeel van bruin mense in die ontstaan en ontwikkeling van Afrikaans” (Deel 1:61). Hein Willemse se kritiese opmerkings in “buitekanonieke praktyke” oor kanonisering in die algemeen word, soos dié van February en Huigen, onveranderd herhaal in die tweede uitgawe. Dit is vir die leser om te bepaal of, en indien wel, in watter mate die ongewysigde standpunte steeds geldig is en of daar nie ten minste bepaalde reaksies was wat intussen gerapporteer kon of moes word nie.

3. Bywerking van kernperspektiewe

Soos uit die opsomming hieronder blyk, word die toevoegings om kreatiewe werke tot 2010 te dek, verskillend gehanteer vir die drie genres.

Poësie

Perspektief op die Afrikaanse poësie – Die poësie van voor 1900 tot 1960 – Heinrich Ohlhoff (Deel 3, 3–242)

Die Afrikaanse poësie 1960 – 2012 – BJ Odendaal (Deel 3, 243–364)

Drama

Perspektief op die Afrikaanse drama 1906–1989 – Rob Antonissen, André P Brink en Louw Odendaal (Deel 2, 3–128)⁵

’n Oorsig van die Afrikaanse drama en teater van 1990–2010 – Johan Coetser (Deel 2, 129–232)

Prosa

’n Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu tot 2010 – Henriette Roos (Deel 1, 92–274).

In die perspektiewe oor poësie en drama gaan dit om bykomende gegewens ná die afsnypunt van die vorige uiteensettings en dit word deur ander literatore behartig. Die leser het hier dus die geleentheid om binne dieselfde perspektief met verskillende werkswyses en uitgangspunte kennis te maak. In teenstelling hiermee bly Henriette Roos alleen verantwoordelik vir die verslag oor die prosa in albei uitgawes.

Vervolgens word die aanbieding van hierdie perspektief van nader bekyk.

Twee ordeningsbeginsels word in die bestekopname van meer as ’n eeu se Afrikaanse prosa gevolg. Die eerste vyf hoofafdelings (wat grotendeels ooreenstem met die oorsig in die eerste uitgawe)⁶ is hoofsaaklik chronologies ingedeel, en die opeenvolgende fases word soos volg benoem: koloniale literatuur, nasionalistiese letterkunde, vernuwing in die prosa, littérature engagée en verkenning en ontvoogding. Vir Roos is kennisname van bepaalde sosiopolitieke gebeure noodsaaklik om “die samehang tussen die Afrikaanse literatuur en ’n groter Suid-Afrikaanse samelewing duidelik te verreken” (Deel 1, 92 – my beklemtoning). Sonder om die bepalende faktor van sosiopolitieke gebeure uit die oog te verloor, verskuif sodanige chronologiese aanbieding enigsins in die drie toegevoegde hoofafdelings vir die tweede uitgawe van P&P deurdat sistematiese tendense in prosapublikasies van die afgelope twee dekades geïdentifiseer word. Hierdeur verkry die bygewerkte hoofafdelings ’n bykomende waarde, omdat veel meer gebied word as slegs ’n op datum bring van die beeld van die onlangse Afrikaanse prosa (afdeling 6.5).

In die slotafdeling van die bygewerkte perspektief oor die Afrikaanse prosa relativeer Roos (Deel 1, 258) nietemin haar aanbieding:

Goeie boeke en groot outeurs kan nie in kampe ingedeel word nie; enige kategorisering van literêre tekste berus op ’n verskeidenheid van pragmatiese en arbitrêre riglyne, en ’n literêr-historiese oorsig bespreek ’n seleksie van tekste wat gedurende ’n bepaalde periode verskyn het – dit kan geen volledige of finale oordeel lewer nie.

Sodanige relativerende uitspraak doen geen afbreuk aan die geloofwaardigheid van Roos se uiteensetting nie, maar laat wel die moontlikheid oop vir alternatiewe sistematiserings.

Koos Prinsloo

Hennie Aucamp

Karel Schoeman

Ingrid Winterbach

Herman Charles Bosman

In ’n poging om die bostaande relativerende uitspraak te kontekstualiseer word vervolgens gekyk na enkele aspekte van Roos se weergawe van die Afrikaanse prosa tot 2010. Belangrik is uiteraard die drie bygevoegde afdelings: 6 Anderkant die wonderwerk, 7 Die Afrikaanse prosa: Ons maak onsself en 8 Die Afrikaanse prosa: Wat het met ons gebeur? Roos het kennelik ook die eerste vyf afdelings herbekyk en waar nodig veral onlangse literêr-kritiese werke van die afgelope twee dekades bygevoeg. So byvoorbeeld word die leser benewens onder meer Koos Prinsloo, Karel Schoeman en Hennie Aucamp as verteenwoordigers van ’n “romanties-estetisisties-dekadente lyn” (ibid, 105), verwys na ’n onlangse studie waar “die onteenseglike spoor van die darwinisme en fin de siècle” (ibid, 105) daarop dui dat ook Ingrid Winterbach se werk beskou kan word as deel van die voortsetting van ’n estetisistiese tendens in Afrikaans.

Op ’n soortgelyke wyse word die leser ingelig oor die omvang van Herman Charles Bosman se skryfwerk in Afrikaans deur te verwys na Leon de Kock (samesteller) se Verborge skatte (2011) – ’n versameling van Bosman se tekste wat in Afrikaans geskryf is. Ook die gedeelte oor Karel Schoeman word bygewerk met verwysing na Willie Burger en Helize van Vuuren (redakteurs) se Sluiswagter by die dam van stemme (2002), ’n huldigingsbundel wat volgens Roos (ibid, 139) “’n besonder informatiewe en oorsigtelike beskouing van Schoeman se werk tot en met 2002” gee. Aan die einde van die afdeling oor die feministiese tendens word verwys na ’n onlangse studie deur Jessica Murray (2013) waar “die stereotipering en vervreemding in die uitbeelding van lesbiese verhoudings” (ibid, 173) in Marlise Joubert se Klipkus en Emma Huismans se Requiem op ys bespreek word.

Soms word ’n afdeling afgesluit met die toevoeging van ’n agternaperspektief of hertaksering van ’n bepaalde tendens. Grensvertellings het byvoorbeeld volgens Roos nie verouderd geraak nie, omdat skrywers steeds tot nog in die tweede dekade van die volgende eeu sou terugkeer na “hierdie klaarblyklik traumatiese tydperk vir land en letterkunde” (ibid, 162).

4. Raakpunte/oorvleueling met ander perspektiewe – vroueskrywers

In haar literêr-historiese oorsig en kategorisering van skrywers en werke gee Roos deurentyd in ’n aantal onderafdelings aandag aan vroueskrywers. In die eerste uitgawe van P&P verskyn Annemarié van Niekerk se perspektief oor vroueskrywers, getiteld “Die Afrikaanse vroueskrywer – van egotekste tot postmodernisme (18de eeu – 1996) (Deel 2, 1999:305–444). Ten spyte van Van Niekerk se volle perspektief gewy aan vroueskryfwerk, kan Roos se deurgaanse aandag aan vroueskrywers gelees word as ’n kontekstualisering en interpretasie van, en selfs korrektief op, Van Niekerk se uitvoerige inventaris van vroueskrywers se bydrae tot ontspanningslektuur (onder meer in tydskrifverhale) en ook meer ernstige literatuur. Ten spyte van veel meer inligting op bepaalde vlakke (loopbane van skrywers, lys van vroueskrywers se verhale en romans) is Van Niekerk se bydrae daarom nie noodwendig ’n betekenisvolle aanvulling tot Roos se deurlopend-sporadiese aandag aan vroueskrywers se werk nie. Laasgenoemde se verwysings na vroueskryfwerk is soms aanvullend tot ’n tendens op ’n bepaalde stadium, soms gestel as teenstellende standpunt tot manlike outeurs se uitgangspunte oor ’n bepaalde samelewingskwessie en soms as tekenend van veral vroeëre miskenning in resensies of literatuurgeskiedenisse.

Van Niekerk se perspektief op die vroueskrywer in die Afrikaanse letterkunde (Deel 2, 3–128) is ’n grotendeels onveranderde weergawe van haar bydrae in die eerste uitgawe. In ’n voetnoot tot haar bydrae in die tweede uitgawe verduidelik sy dat dit nie nodig was om die “agterhaalproses” tot 2010 aan te durf nie, omdat daar sedert 1997 veel meer geregverdigde aandag aan die werk van vroueskrywers gegee word. Ek lei af dat Van Niekerk meen dat haar doel om die aandag te vestig op die grotendeels geminagte bydrae van die vroueskrywer, daarmee bereik is. Soos hopelik sal blyk uit die vergelyking hierna, is dit tog jammer dat sy nie in die lig van Roos se uiteensetting in die eerste uitgawe (1998) sekere aanpassings in die aanbieding van die goednagevorste magdom van gegewens oor vroueskryfwerk aangebring het nie.⁷

Ironies genoeg funksioneer Van Niekerk (1999 en 2016) se uitgesponne inventaris van inderdaad ’n baie groot aantal vroueskrywers en hulle korter (tydskrifverhale) en langer (romans) werke eerder versluierend as verhelderend ten opsigte van hulle onontkenbare bydrae tot die Afrikaanse letterkunde. Deurdat haar navorsing aangebied word as ’n volledige lys van vroueskrywers wat op bepaalde datums gepubliseer het, vervaag die onderskeid tussen enersyds vroueskrywers wat ’n regmatige plek sou kon opeis in toekomstige literatuurgeskiedenisse en andersyds vroue wie se bydrae, alhoewel nie noodwendig sonder verdienste nie, beperk gebly het tot ontspanningslektuur. Bowendien word die bydraes nie vergelyk met die werk van manlike skrywers op dieselfde tydstip of gesitueer binne sosiopolitieke strominge in die Suid-Afrikaanse geskiedenis nie. Alhoewel die bespreking van vroueskryfwerk binne die konteks van ander vroueskryfwerk veronderstel is om onderlinge beïnvloeding te kan aandui, verduidelik Van Niekerk ongelukkig nie wat die aard van sodanige beïnvloeding sou wees en waar en hoe dit waargeneem kan word nie.

Dergelike leemtes word gevul in sowel Roos se chronologies-historiese verslag oor skryfwerk deur vroue (1998 en die eerste vyf afdelings van 2015) as die sistematiese bespreking in die tweede uitgawe (2015). Enkele voorbeelde ter illustrasie:

Na haar uiteensetting van skryfwerk oor die armblankevraagstuk en die ontstaan van die plaasroman as “ruimtelike en ideologiese teenpool” (Deel 1, 96) in die vorm van ’n romantiese, nostalgiese perspektief in die prosa van CM van den Heever en DF Malherbe, merk Roos op dat hierdie skryfwerk die tekening van by uitstek patriargale wêrelde was “waarin rasse generasies en geslagte volgens tradisionele hiërargieë optree (ibid, 197). Hierteenoor verwys sy pertinent na die werk van vroueskrywers soos Marie Linde en Meg Roos (kyk Van Niekerk, Deel 2, 97) wat eweneens skryf oor destydse sosiopolitieke bakens soos die Rebellie en die Eerste Wêreldoorlog en die 1918-griepepidemie, “maar die geëmansipeerde, selfbewuste vrouekarakters word binne ’n gesofistikeerde stadsmilieu uitgebeeld” (ibid, 97). Roos merk verder op dat hierdie werke in besonder groot oplae gedruk is en blykbaar ’n veel groter populêre leespubliek as plaas- en armblankeromans het. Bowendien is hierdie werke ook aanvanklik deur vooraanstaande kritici geloof.

DF Malherbe

CM van den Heever

Miemie Louw Theron

Anna de Villiers

Elizabeth Vermeulen

Hierdie gegewens, wat berus op ’n vroeëre studie van Roos (1992a), word feitlik verbatim deur Van Niekerk (Deel 2, 97) herhaal. Laasgenoemde verwys in hierdie verband instemmend na Roos (1992a) se skerp korrektiewe lesings van “damesromans”, maar laat ongelukkig na om deurgaans die impak (of noodsaaklike hertaksering) van dergelike skryfwerk aan bod te stel.

In haar bespreking van klein realisme en die werk van DF Malherbe en CM van den Heever wat deel vorm van nasionalistiese literatuur, kontrasteer Roos (ibid, 110) weer eens die werk van vroueskrywers soos Anna de Villiers, Miemie Louw Theron en Elizabeth Vermeulen as “minder toegespits op ’n kultuurideaal en met die aksent meestal op ’n vrou se spesifieke belewenis van ’n bepaalde historiese moment” (ibid, 110). In Van Niekerk (Deel 2, 81) kan die leser meer besonderhede kry oor die statuur van Anna de Villiers as openbare figuur, maar nie meer inligting oor haar romans met ’n historiese agtergrond nie. Van Niekerk (Deel 2, 82) verskaf wel meer inligting oor Elizabeth Vermeulen se prosawerke, toegelig met ’n karakteriserende samevatting:

Vermeulen se romans is meestal geïnspireer deur die plaaslewe en gebaseer op historiese stof. Veral die patriargale geskiedenis van die Noordweste, soos aan haar oorvertel deur haar grootmoeder, is ’n belangrike bron in haar latere skryfwerk (Van Niekerk, Deel 2, 82).

Roos (ibid, 111–3) bespreek ook die werk van prominente vroueskrywers, soos MER en Elise Muller, in samehang met Johannes van Melle.⁸ Sy haal Kannemeyer (1978:351) instemmend aan in sy evaluering van hierdie skrywers as “die prosahoogtepunte gedurende die eerste halfeeu van die twintigste-eeuse Afrikaanse letterkunde” (ibid, 112). MER se werk word getipeer as die verbeelding van “’n ontwikkelde, deernisvolle vrou se perspektief op algemene lewensprobleme binne ’n aktuele sosiopolitieke opset” (ibid, 112). Ten opsigte van Elise Muller haal Roos (ibid, 112) teenoorstaande standpunte deur Van Wyk Louw (neerbuigend) en Hennie Aucamp (waarderend) aan. Van Niekerk (Deel 2, 42–4) gee ’n vollediger uiteensetting van MER se werk as joernalis en skrywer en haal eweneens Kannemeyer (1983:11) se positiewe beoordeling van MER se unieke bydrae tot die “kleinrealistiese prosatradisie in Afrikaans” (ibid, 42) instemmend aan. Interessant is hier Van Niekerk se vermelding van miskenning van MER se werk deurdat sy byvoorbeeld deur die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns in 1946 en 1949 oor die hoof gesien is en die Hertzogprys eers in 1953 ontvang het.

In die nuut bygewerkte afdelings bespreek Roos onder meer die omverwerping van hiërargie en konvensie in tekste wat sedert die negentigerjare deur en vir vroue geskryf word. In aansluiting by Van Niekerk se aantekening hier bo, wys Roos daarop dat die gewysigde geringskattende houding oor vroueskryfwerk duidelik blyk uit die stortvloed van nuwe, vroulike debutante en hoë verkoopsyfers van die werk van onder meer Jeanne Goosen, Elsa Joubert, Dalene Matthee en Marita van der Vyver. In hierdie verband is die baanbrekerswerk van Elsa Joubert noemenswaardig, want verskeie vroue sou daarna “kontesterend, ondersoekend en innoverend die politieke strydgebied beskryf” (ibid, 172). Voorts is die sogenaamde feministiese kode ook af te lees uit byvoorbeeld Wilma Stockenström se Abjater wat so lag (1991), waar die “introverte, onaantreklike, maar selfgenoegsame middeljarige vrou as hooffiguur” (ibid, 172) volgens Roos ’n skeptiese blik op tradisionele geslags- en gesagsverhoudings bied.

5. Nuut bygewerkte afdelings

Na ’n bondige skets van veranderinge in die naoorlogse Oos-Europa en die “etniese stryd, droogte en hongersnood” (Deel 1, 163) wat bydra tot gewelddadige konflik op die Afrika-kontinent in die laaste dekade van die 20ste eeu, skets Roos kortliks die radikale ommeswaai in Suid-Afrika ná die bewindsverandering in 1994. Interessant beskryf sy hierdie proses van “verandering, oorgang, verwarring, demokratisering” as “dalk die laaste en mees gekompliseerde vorm van dekolonisasie” (ibid, 163) in Afrika. Veranderinge in Afrikanerkringe op politieke en kerklike gebied (die stigting van die Konserwatiewe Party en die Afrikaanse Protestantse Kerk) dui op grondliggende verskille oor, aan die een kant, aanpassing by veranderde omstandighede teenoor verset teen verandering, die afstaan van regte en voorregte en ’n teruggryp na wat was aan die ander kant.

Ten spyte van die afskaal van Afrikaans op alle vlakke verskyn daar volgens Roos nietemin “’n stortvloed van nuwe publikasies” (ibid, 168). In hierdie verband gee die inligtingsontploffing (media en internet) aanleiding tot ’n nuwe besef oor kultuur in die algemeen en letterkunde in die besonder. Die postmodernistiese tendens – ook in skryfwerk in Afrikaans – vind onder meer uiting in kenmerke soos: geen strewe na samehang in die aanbieding van verhaalelemente nie; deurbreking van die grense tussen literêre genres en vorme; opheffing van die skeidslyne tussen feit en verbeelding; verheerliking van die alledaagse; beklemtoning van die speelse en die absurde; ontkragting van simboliek en ondermyning van die gesag van die outeur (Roos, Deel 1, 169).

Na hierdie bondige, dog heel duidelike, uiteensetting van postmodernistiese tendense identifiseer Roos (Deel 1, 169–70) André Letoit en Koos Prinsloo as postmodernistiese skrywers. Eersgenoemde se Suidpunt-jazz is byvoorbeeld ’n ondermyning van die eietydse geskiedenis en terselfdertyd volgens André Brink ’n radikale werk weens sy “uitgelate eksploitasie van postmodernistiese tegnieke” (aangehaal deur Roos, ibid, 170). Maar dit is veral Koos Prinsloo se eiesoortige verwoording van die postmodernistiese kultuur wat deur Roos uitgelig word. Belangrik is veral die feit dat gemarginaliseerdes en stemloses deur sy verhale spreek, tesame met die uitbeelding van intense private ervarings van ’n eksplisiet homoërotiese aard wat “geformuleer is in ’n hoogs gestileerde artistieke vorm” maar dikwels aangebied word op “’n blatante en brutale toon” (ibid, 170). Gerrit Olivier se profiel van Koos Prinsloo kan as aanvullend tot Roos se bondige karakterisering van sy skryfwerk gelees word. Hy wys daarop dat die veronderstelde grens tussen fiksie en werklikheid verdwyn in “’n tekstuele spel waar fiksie en werklikheid mekaar wedersyds voed en ondergrawe” (Deel 2, 991). Voorts illustreer sy werk die verdwyning van die grens tussen literêr en nieliterêr en tussen “hoë” en “lae” literatuur. Roos merk verder op dat die tema van homoseksualisme veral sedert die negentigerjare met ’n nuwe direktheid voorgestel word. Die teenpool hiervan, die beskrywing van lesbiese liefde binne die konteks van sosiopolitieke betrokkenheid, met name geweld tydens die noodtoestand, word gevind in die werk van Welma Odendaal en Emma Huismans, met ook Marlene van Niekerk se Triomf (1994), as ’n “uitgebreide verhaal van eietydse geskiedenis” (ibid, 173). ’n Nuwe perspektief op politieke betrokkenheid kan trouens in die werk van talle vroueskrywers waargeneem word.

Roos tipeer die verskil met vroeëre skryfwerk deur vroue vir vroue soos volg: Op vanselfsprekende wyse word die vrou se besondere belangstelling as geldige literêre materiaal aanvaar, haar integrale rol in die maatskappy opgeëis, ’n eiesoortige idioom ontgin. Die tradisionele marginalisering van die vrou word beskryf, maar terselfdertyd ook deur die verteltoon en vertelwyse ondermyn (Deel 1, 175).

Soos Van Niekerk verwys ook Roos hier na die vervaging van die grense tussen ontspanningsverhale en ernstige letterkunde. Nie alle hedendaagse vroueskrywers ontsnap aan die etiket van “populêre skrywer” (Eleanor Baker, Margaret Bakkes en Maretha Maartens) nie, maar sommiges se werk word op meer as een vlak gelees, as outentieke tydsdokumente, bekroonde literêre tekste en populêre stories, soos byvoorbeeld Jeanne Goosen se Ons is nie almal so nie (1990). Hierteenoor oordeel Roos dat die stortvloed liefdesverhale wat met die ietwat banale term hygroman beskryf word, getipeer sou kon word as “leesbare prul” in die woorde van Schoonees.

Interessant is verder Roos se opmerking dat die bewus wees van gaymotiewe gelei het tot ’n herlees van ouer skrywers soos ID du Plessis en C Louis Leipoldt se werk. Veral veelseggend is egter Roos se oordeel oor die eiesoortige aard van die Afrikaanse postmodernisme deurdat dit juis in die proses van banalisering en/of ’n spottende verteltoon, die aksent op die alledaagse en die “mindere” en die aftakeling van gesagsimbole in die meeste gevalle ’n aktueel-betrokke dimensie verkry.

Ten spyte van aantoonbare verskille, meen Roos dat een aspek van die letterkunde van die afgelope 15 jaar is dat dit steeds ontwikkel “binne ’n dinamiese verhouding met die sosiopolitieke werklikheid (ibid, 181). Temas soos belangstelling in die ekologie, of die hervertelling en herinterpretasie van geskiedkundige gebeure soos die Anglo-Boereoorlog moet gelees word teen ’n verwikkelde agtergrond van onder meer globaliserende magte en invloede op elke denkbare terrein – insluitend die politieke. Die toenemende marginalisering van Afrikaans (byvoorbeeld as universiteitstaal) word enersyds gelees teen algemene tendense wêreldwyd (oorheersing van Engels in die wêreldekonomie), maar andersyds ook geïnterpreteer na aanleiding van die tipe temas wat in die jongste Afrikaanse letterkunde ontgin word.

Met hierdie steekproef van enkele aspekte wat in die jongste Perspektief & Profiel ter sprake kom, hoop ek om die belangstelling van lesers in hierdie omvattende naslaanwerk te prikkel. Koop dit gerus – dit is allesins die moeite werd.

Bibliografie

Van Coller, HP (red). 1998. Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 1. Pretoria: JL van Schaik.

—. 1999. Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2. Pretoria: JL van Schaik.

—. 2015. Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Tweede uitgawe. Deel 1. Pretoria: Van Schaik.

—. 2016. Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Tweede uitgawe. Deel 2. Pretoria: Van Schaik.

—. 2016. Perspektief & Profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Tweede uitgawe. Deel 3. Pretoria: Van Schaik.

Eindnotas

¹ Vergelyk hier ook Galloway (Deel 3, 492-3) se beskrywing van die negatiewe gevolge van die inkrimping van die voorskryfmark en biblioteekaankope gedurende die negentigerjare van die vorige eeu. Volgens haar het uitbreiding van die algemene mark en ’n strewe na kommersiële selfstandigheid binne hierdie mark “grootskaalse hersiening van uitgewerye se redaksionele beleid geverg en tot rasionalisering in die produsentelandskap gelei”.

² Galloway wys daarop dat daar wel aandag geskenk word aan die rol van die uitgewersbedryf in die bydraes van Huigen, Roos, Odendaal en Coetser in die vorige uitgawe van P&P. Individuele skrywers se publikasies word egter slegs in polemiese konteks aan spesifieke uitgewerye verbind. Om hierdie rede kan hierdie uitgawe ook nie – ten spyte van die redakteur se opvattings oor die literêre veld – beskou word “as ’n literatuurgeskiedenis wat reg laat geskied aan ’n omvattende beskrywing van die literêre veld, insluitendie die rol van die uitgewery, nie” (Galloway, Deel 3, 368).

³ Anker se roman Siegfried (2007) word wel deur Roos (Deel 1, 231–2) bespreek as ’n voorbeeld van publikasie in die digitale era. Roos (ibid, 196) vermeld ook dat Willem Anker in 2012 die tweede ontvanger is van die Jan Rabie / Marjorie Wallace-prys, “’n som geld wat ’n outeur in staat sou stel om sonder finansiële bekommernisse ’n beplande manuskrip publikasiegereed te kry”. Hierdie prys het Anker inderdaad in staat gestel om die uitgebreide navorsing vir die skryf van Buys te onderneem en die manuskrip gereed te kry vir publikasie. Volgens Beeld (22 November 2016) het Anker hierbenewens ook die volgende pryse vir Buys ontvang: die Universiteit van Johannesburg se prys vir kreatiewe skryfwerk in Afrikaans, die WA Hofmeyr-prys en die KykNet-Rapport-boekprys vir fiksie.

⁴ In hierdie verband is LitNet, in samewerking met NALN en die ATKV, se omvattende Afrikaanse biografiese ensiklopedie alreeds, soos Francis Galloway tereg opmerk, “’n welkome projek” (Deel 3, 532, voetnoot 14); dit geld insgelyks vir Versindaba se instandhouding van ’n biografie van digbundels.

⁵ In die eerste uitgawe word hierdie tydperk verdeel tussen die drie skrywers: 1906–1966 (Rob Antonissen); 1967–1977 (André P Brink) en 1977 en verder (Louw Odendaal). In die voetnote by die eerste twee afdelings word gemeld dat Rob Antonissen se oorspronklike bydrae met die hulp van Rike Olivier aangepas is en dat André P Brink se dramas van kommentaar voorsien is deur Tim Huisamen.

⁶ In vergelyking met die 1998-uitgawe is die enigste weglatings die skrap van enkele onderafdelings waarin na die Engelstalige Suid-Afrikaanse letterkunde verwys word. Soos hier onder aangedui sal word, kom betekenisvolle byvoegings, meestal verwysings na belangrike sekondêre literêr-kritiese bronne tot ongeveer 2013, ook aan die einde van sommige paragrawe voor.

⁷ Roos, daarenteen, gee wel erkenning aan Van Niekerk se aandag aan vroueskrywers in die eerste uitgawe deur hierdie bron op te neem in die bibliografie tot haar bygewerkte bydrae van P&P.

⁸ Dit is interessant dat die verskyning van Bart Nel, eers in Nederlands en later in Afrikaans vertaal, deur Huigen voorgehou word as aanduidend daarvan dat die Nederlandstalige literatuur na 1925 “geen amptelike basis meer” (Deel 1, 30) in Suid-Afrika gehad het nie. Die verskyning van Bart Nel, de opstandeling (1936) wat in Nederland gepubliseer is, het aanvanklik geen weerklank in Suid-Afrika gevind nie. Dit het eers verander nadat Van Melle sy boek in Afrikaans laat vertaal het (eerste uitgawe 1942) en dit sedertdien deel van die Afrikaanse literêre sisteem geword het.

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Die jongste Perspektief & Profiel – lywig, gewigtig en gesaghebbend appeared first on LitNet.

Broedertwis
Albert Blake
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624075172

Die noodsaak van rekenskap oor versweë trauma

1. Inleiding: Die swye van die tweede generasie ná oorlogstrauma

’n Belangrike verskynsel tans in die Afrikaanse boekemark is dat ongeveer ’n eeu en ’n dekade ná die Anglo-Boereoorlog daar drie niefiksieboeke oor die oorlog in twee agtereenvolgende jare verskyn het: Carel van der Merwe se Donker stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog (2015), Albert Blake se Broedertwis: Bittereinder en Joiner: Christiaan en Piet de Wet (2016) en Elsabé Brits se Geliefde verraaier: Emily Hobhouse (2016). Waar ek spesifiek skryf oor Blake se Broedertwis, wat ek, soos Van der Merwe se Donker stroom, aandagtig en indringend gelees het, is Brits se boek oor Emily Hobhouse die volgende op my leeslys. Ek kan my dus op dié tydstip nie gesaghebbend oor Geliefde verraaier uitspreek nie. Desnietemin lê dit voor die hand dat die drie boeke noodwendig ’n sekere aanklank by mekaar moet vind, gesien hulle so te sê gelyktydige ontstaan in die huidige tydsgewrig oor dominante figure wie se lewens deur die Anglo-Boereoorlog, weliswaar op verskillende maniere, maar nogtans intiem, met mekaar verweef was.

Dié boeke is nie geskryf deur historici nie, en nie net bedoel vir ’n selektiewe kontingent histories-geïnteresseerde lesers nie. Van der Merwe het aanvanklik ’n roman oor Eugène Marais beoog, maar sy navorsing oor die vrywel onbekende jare van Marais in Londen tydens die oorlog het gevra om ’n niefiktiewe weergawe van sy ondersoek. Hy is tans wel besig met sy doktorsgraad in geskiedenis aan die Universiteit Stellenbosch. Blake is ’n regsgeleerde wat as prokureur in Roodepoort praktiseer en wie se topverkoper, Boereverraaier, die draaiboek vir die film Verraaiers geïnspireer het. Elsabé Brits is ’n joernalis en haar boek oor Emily Hobhouse het skaars twee maande ná sy verskyning in Augustus 2016 reeds in Oktober van dié jaar sy tweede druk beleef.

’n Mens kan dus met ’n groot mate van sekerheid ’n skielike, onverwagte oplewing van hernude belangstelling in die Anglo-Boereoorlog konstateer en jou afvra waaraan dit toe te skryf is. Die skrywers van die drie boeke moes uiteraard put uit bestaande historiese bronne. Broedertwis sentreer om die verraad van Piet de Wet toe hy by die Britse mag aangesluit en as joiner aktief aan die oorlog deelgeneem het as vernaamste rede vir die vervreemding van sy broer, Christiaan. Blake haal dikwels aan uit die historikus AM Grundlingh se werk van 1999, Die “Hendsoppers” en “Joiners”: Die rasionaal en verskynsel van verraad. Dié verraad hang ten nouste saam met die verhouding van die “hendsoppers” en “joiners” met die Britse imperialiste in Broedertwis, en in Van der Merwe se Donker stroom is Marais se verhouding met die aartsimperialiste Alfred Milner en Percy FitzPatrick tydens sy vooroorlogse jare in Pretoria as redakteur van Land en volk ’n sentrale motief.

Die begrip tweede generasie kom uit die Tweede Wêreldoorlog en het ontstaan na aanleiding van die Holocaust (Engels vir “offer”), of Sjoa (Hebreeus vir “vernietiging”) en die gevolge daarvan vir die kinders van die oorlewendes van die Nazi’s se vernietigings­kampe. Op die lewenslange implikasies wat dit vir dié kinders gehad het, gaan Eva Hoffman in haar After such knowledge indringend in, maar wys ook op die las wat hulle opgelê is se ooreenkoms met die las wat alle nakomelinge in die generasie ná ontwrigtende gebeure moet dra: “The second generation after every calamity is the hinge generation, in which the meanings of awful events can remain arrested and fixed at the point of trauma; or in which they can be transformed into new sets of relations with the world, and new understanding” (2005:103). Kenmerkend van die “tweede generasie” is hulle swye, waarna Hoffman verwys as die “period of forgetfulness” oor die Sjoa in die vyftigerjare van die 20ste eeu wat eers in die 1970’s verbreek is (2005:84).

Die ouers van my generasie sou ’n mens kon beskou as die tweede generasie van die oorlewendes van die Anglo-Boereoorlog. Dit maak die generasie waartoe ek behoort, dan die derde generasie Afrikaners wie se grootouers die Anglo-Boereoorlog meegemaak het as klein of opgeskote kinders. Van my twee grootmoeders het ek van hulle ervarings gedurend die oorlog gehoor, maar van my ouers omtrent niks nie. My afleiding dat my ouers tot die swyende tweede generasie behoort het wat gebuk gegaan het onder hulle ouers se belewenis van oorlogs­trauma, het ek getoets aan enkele van my tydgenote, wat my afleiding bevestig het.

Die honderdjarige herdenking van die Anglo-Boereoorlog het ook sonder ophef verbygegaan.

TS Eliot

Die Anglo-Boereoorlog as ’n verskriklike werklikheid het sy eerste neerslag in die poësie gevind, waarby ek aan die slot van my artikel stilstaan. Dit is nie uitsonderlik dat Afrikaans sy volwassenheid deur sy gebruik as poëtiese werktuig verwesenlik het nie. ’n Taal vind sy emansipasie altyd volgens TS Eliot eerstens in poëtiese uitdrukking, en daarvoor voer hy oortuigende redes aan in een van sy gebundelde literêre essays, “The social function of poetry”. Hy skryf: “Through the Middle Ages to within a few years ago Latin remained the language for philosophy, theology and science. The impulse towards the literary use of the languages of the peoples began with poetry” (1969:19). Ek bring Eliot se uitspraak hier ter sprake omdat die oorlogsliriek die emansipasie van die Afrikaanse taal teweeg gebring het en aanvanklik die bewussyn van die Anglo-Boereoorlog by Afrikaners lewend gehou het.

Ná die neerslag van die Anglo-Boereoorlog in die Afrikaanse poësie was dit nie meer ’n kragtige impuls vir Afrikaanse digters nie, wat waarskynlik daarmee saamhang dat die werklikhede van die oorlog algaande uit die bewussyn van Afrikaners verdwyn het. Tereg wys Albert Blake in Boereverraaier op die “historiese geheue­verlies” waaraan die Afrikaners gely het oor die teregstellings van verraaiers deur die Boere wat die stryd voortgesit het (2010:14).

Dié geheueverlies was verantwoordelik vir die swye oor die oorlogstrauma wat nou blootgelê word in al sy aspekte deur skrywers soos Albert Blake, Carel van der Merwe en Elsabé Brits. Daarmee dwing hulle Afrikaners tot ’n nuwe besef van die Anglo-Boereoorlog, gestroop van illusies en idealisering.

Broedertwis word gekenmerk deur die helder betoog wat Blake uit ’n magdom gegewens opbou, sonder om ooit sy hooftema uit die oog te verloor: die konflik tussen Christiaan de Wet en sy jonger broer, Piet de Wet, tydens die Anglo-Boereoorlog wat hulle vervreemding veroorsaak het en nie ná die oorlog tot versoening gelei het nie. Blake motiveer sy keuse van dié onderwerp in sy voorwoord deur dit ’n “tragedie” te noem met “veel wyer implikasies as ’n blote familievete” (2016:vii). Sy doelstelling is om die invloed van oorlogstrauma op die De Wet-broers te ondersoek, sonder om voor te gee dat hy dit psigologies kan verklaar, maar met die voorneme om “te waak teen ’n oorvereenvoudiging van menslike gedrag” (xi).

By die aanpak van sy skrywe was Blake terdeë bewus daarvan dat hy ’n baanbrekende taak op hom geneem het, soos blyk uit sy uitspraak dat Afrikaners ná wat hul “in die Anglo-Boereoorlog deurgemaak het klaarblyklik nie maklik oor verraad geskryf het nie”. Hy vervolg: “Dit is nietemin merkwaardig dat daar nog geen omvattende werk verskyn het wat die broedertwis tussen Christiaan en Piet de Wet ontleed nie. Dalk was dit in die verlede ’n te sensitiewe onderwerp. Terwyl ek my navorsing gedoen het, is ek ook gereeld gevra waarom ek my besig hou met omstrede en pynlike onderwerpe uit die Afrikaner se verlede” (xiii). Die onuitgesproke pynlike gevoelens oor die twee uiterstes waarby die verraaier, Piet de Wet, teenoor sy broer, Christiaan de Wet, die bittereinder, in die oorlog te staan gekom het, pas perfek binne die swye van die tweede generasie.

Die skryf van hierdie artikel stel my voor die uitdaging om die magdom gegewens in Broedertwis saam te vat in ’n sinvolle geheel. My strewe is om in my samevatting reg te laat geskied aan die histories-gedetailleerde verhaal wat Blake boeiend vertel in uitstekende Afrikaans en ’n helder styl en, soos hy, eweneens te konsentreer op die vervreemding tussen Christiaan en Piet de Wet.

2. Die ontstaan van die onoorbrugbare kloof tussen twee broers

Blake beskryf die verloop van die twis tussen die De Wet-broers met die daarmee gepaardgaande vervreemding in ses dele, elk met ’n titel wat die belangrikste motief wat hy in dié bepaalde deel aan die orde stel, uitlig.

Met die titel van Deel 1, “Die duif en die valk”, wil hy die verskil in aard tussen Christiaan en Piet de Wet beklemtoon wat eers in die Anglo-Boereoorlog geblyk het. Om daarby uit te kom, wys Blake daarop dat albei broers op “militêre gebied meteoriese opgang gemaak het”: hulle het deelgeneem aan die Eerste Anglo-Boereoorlog en met die uitbreek van die Tweede Anglo-

Christiaan de Wet

Boereoorlog was Christiaan ’n gewone burger in die Heilbron-kommando en Piet ’n verkose veldkornet in die Bethlehem-kommando. Al twee broers sou “binne ’n verstommende drie maande ná die aanvang van die oorlog deur pres MT (Marthinus) Steyn as generaal aangestel word” (20). Op dié tydstip sou dit vir die twee generaals onvoorstelbaar gewees het dat hulle weë in die Tweede Anglo-Boereoorlog sou skei en hulle nooit versoen sou raak nie.

Teen die einde van 1900 het die Britse troepe hulle van die suidfront onttrek, terwyl die Boere onder die indruk was dat ’n groot offensief daar sou plaasvind. Piet de Wet was deel van die groep burgers wat lank daar vasgepen was sonder ’n ware oorwinning. Volgens Blake het hy op dié tydstip waarskynlik sy krygsenergie verloor (54). Op 1 Februarie 1900 is hy saam met sowat 1 000 burgers uit Colesberg onttrek om sy broer aan die wesfront te gaan help waar Piet Cronjé by Paardeberg vasgekeer was. Die Britse oorwinning en die Boere se vernederende neerlaag by Paardeberg was die keerpunt in die oorlog.

Van konvensionele teenstand teen die vyand in die Vrystaat was daar teen einde April, begin Mei 1900 nie veel sprake nie (56) en die kiem van die De Wet-broers se konflik was aanwesig in hulle opponerende siening van hoe die oorlog voortgesit moes word. Piet het aan konvensionele aanvalle uit stelling­names van voor geglo, wat “strategies fataal sou wees”, terwyl Christiaan guerrillaoorlogvoering toegepas het en die vyand in die rug geteister het (56, 57). Christiaan se briljantheid as guerrilla­vegter het hom reeds in sy leeftyd wêreldroem besorg, met die gevolg dat Piet al hoe meer in sy skaduwee geleef en gekwyn het.

Piet de Wet

Die aanwysing deur pres Steyn van Christiaan as opperbevel­hebber van die Vrystaatse magte het die volgende fase in die sage van die broedertwis ingelui. Piet het toe nog deelgeneem aan die stryd. Die rang van veggeneraal is op aanbeveling van ’n aantal offisiere afgeskaf en Piet is as assistent­hoofkommandant aangestel (86). Die benoeming van Christiaan deur pres Steyn as opperbevelhebber van die Vrystaatse magte het Piet, genl Jan Olivier en genl Marthinus Prinsloo se misnoeë gewek. Hulle het aangedring op ’n verkiesing om aan die onenigheid ’n einde te maak en 26 van die 32 offisiere het vir Christiaan gestem. Olivier het drie, Prinsloo twee en Piet net een stem gekry (85, 86). Die burgers se vertroue in Christiaan is onomwonde bevestig. Die uitslag van die verkiesing moes uiteraard vir Piet vernederend gewees het.

Christiaan het Piet as laerkommandant aangestel en Piet het sy broer se opdragte nagekom, maar hy is nie betrek by krygbeplanning nie en volgens sommiges het Christiaan hom selfs geïgnoreer (87). Toe Christiaan met 500 man suid van Lindley beweeg het om ’n Britse kolonne te onderskep, het hy Piet nietemin in bevel van die laer gelaat. Hulle is aangeval en net Danie Theron en sy manne se verbete agterhoedegeveg het verhoed dat die Boere deur die Britse oormag oorweldig is. Volgens oorlewering het Piet tydens dié Britse aanval verwoed teruggeveg, waarskynlik met die wete dat dit sy laaste geveg was (89). Die volgende oggend het Piet by die opstal op die plaas Blesbokfontein opgedaag waar Christiaan ontbyt genuttig het, eenkant met hom gepraat en hom meegedeel dat hy wil oorgee. In sy weergawe van die gesprek in sy opgetekende herinneringe, Die stryd tussen Boer en Brit, lui Christiaan se antwoord op sy broer se vraag of hy “kans sien om nog aan te hou veg” kort en saaklik: “Is jy gek!” (89).

Hoofstuk 8 van Blake se boek handel, soos die titel te kenne gee, oor “Piet de Wet, die hendsopper”: “Donderdag 26 Julie 1900 ry Piet de Wet die Britse linies by Lindley binne en gee hom oor aan ’n buitepos van die 1st Bucks Volunteers” (92) Sy optrede sou nie ongestraf bly nie en sy vrou moes magteloos toekyk hoe ’n groepie burgers ’n “strooptog op sy plaas uitvoer en al die perde en vee wegvoer” (93). Onder beskerming van ’n Britse ruitery het Piet op 28 Julie 1900 op Kroonstad aangekom, waar hy in een van die beste huise gehuisves is (94). Die middag van dieselfde dag woon hy ’n “sportbyeenkoms van die militêre personeel van die Skotse hospitaal in Kroonstad by” (95). ’n Groot menigte het mekaar om hom verdring, onder meer verslaggewers, en ’n mens kan aanneem dat dit ’n streling van sy ego moes gewees het. Dit was vir hom ’n nuwe begin van sosialisering en samewerking met die Engelse waardeur hy vir goed onder sy legendariese broer se skaduwee uit was.

Waar Blake die twis tussen Christiaan en Piet de Wet te midde van die gruwels van die Anglo-Boereoorlog blootlê, wil ek fokus op Piet se belangrikste konfrontasies met sy eie mense sedert sy aktiewe deelname aan die oorlog aan Britse kant.

Teen Desember 1900 het Piet geglo dat ’n georganiseerde vredesbeweging met genoegsame steun van vooraanstaande Vrystaatse Afrikaners die oorlog tot ’n einde kon bring. As antwoord op ’n brief kry hy toestemming van Kitchener om terug te keer na Kroonstad, waar hy ’n besoek aflê by Cornelia, Christiaan se vrou, wat tydelik onder Britse bewaking was. Hy kon haar nie tot sy standpunt oorhaal nie, maar het hom, inteendeel, vasgeloop in haar onwrikbare geloof in die voortsetting van die stryd. Sy het die Britse owerhede versoek om haar swaer nie weer by haar toe te laat nie (104).

Piet self het sy verwagtende vrou en kinders uit die oorloggeteisterde gebied onder Britse beskerming na veiligheid gehaal. Daarbenewens is hy deur bemiddeling van Milner, wat op hoogte was van sy klaaglike finansiële posisie, as kontrakteur aangestel om onder Britse bewaking gras te laat sny wat as hooi gedien het vir die trekdiere wat die vroue en kinders na die konsentrasie­kampe moes vervoer. So ’n besending hooi het hy geweeg en eiehandig by die Kroonstadse konsentrasiekamp afgelewer en is onmiddellik daarvoor betaal. Blake wys daarop dat Piet se kontrakwerk vir die Britte ’n “Judassonde” in die oë van “republikeinsgesindes” was (110, 111). Wat my as leser ook nie ontgaan het nie, is Piet se skynbare onverskilligheid omtrent die bydrae deur sy kontrakwerk tot die vervoer van vroue en kinders na die konsentrasiekampe, terwyl sy eie gesin hulle in veilige beskerming bevind het.

Cornelia de Wet, wat die bittereinder-mentaliteit met haar man gedeel het, maak weer haar opwagting in hoofstuk 14, “Die invloed van twee vroue”. In Julie 1901 is Cornelia saam met haar kinders na die Merebank-konsentrasiekamp gestuur, waar hulle tot die einde van die oorlog gebly het. Lord Kitchener het op 15 September van dié jaar ’n proklamasie uitgevaardig “waarin hy gedreig het om die Boereleiers lewenslank uit die land te verban tensy hulle die wapen neerlê” (150). Sommige van die vrouens wat hewig deur die proklamasie ontstel is, het onder druk van die Britse kampowerheid ’n petisie onderteken wat by die vegtende burgers aangedring het om oor te gee. Cornelia de Wet het die plek boaan die petisie wat vir haar handtekening bedoel was, oopgelaat, die petisie in stukke geskeur en op die grond gegooi, tot die ander vrouens se klaarblyklike verligting (150, 151).

Emily Hobhouse

Waar Piet de Wet besef het dat die oorlog op ’n einde sou wees “as die gees van die vegtende burgers se vrouens gebreek kon word” (176), het hy hom deeglik misgis met die mentaliteit wat baie van die vrouens met sy skoonsuster, Cornelia, gedeel het. Daarvan was hy getuie by sy besoek aan die konsentrasiekamp in Bloemfontein waar Emily Hobhouse humanitêre werk gedoen het. Ons dank ons kennis van wat presies daar gebeur het aan haar brief aan haar tante wat Blake aanhaal. Hobhouse skryf dat aan die einde van Piet se rede om die vrouens te oortuig van die wenslikheid om hul mans te oorreed om die wapen neer te lê, hy ’n sekere mevrou Botha in die gehoor geteiken en om haar ondersteuning gevra het. Sy het sy blik beantwoord, haar kop geskud en, gevolg deur die ander vrouens, die “wretched orator” alleen op die verhoog agtergelaat (176).

Uit Blake se boek blyk dit dat daar oor Piet se vrou, Sannie, nie soveel bekend is nie. Sy was nou eenmaal die vrou van ’n verraaier. Dit het Blake in sy strewe na objektiwiteit voor die moeilike taak gestel om ’n betroubare beeld van haar te gee. Hy kon nie daarin slaag nie, omdat hy hom op een bron moes verlaat, die dagboek van Oskar Hintrager, ’n Duitse vrywilliger by die Boere, wat dikwels by Sannie op Vinkfontein in die Lindley-omgewing gekom het voordat sy na veiligheid in Kroonstad verplaas is. Hintrager skryf dat sy haar menings vry uitgespreek het en “openlik oor die gevare wat die voortsetting van die oorlog volgens haar inhou”, gekla het. Hy het Sannie se hand in Piet se oorgawe gesien en skryf: “Cherchez la femme! Deurgrond die vrou: vir haar was huis en haard belangriker as die onafhanklikheid en die vaderland. (Dis nou die gevolg van al haar klagtes wat ek destyds so dikwels in haar huis moes aanhoor.)” (148).

Sannie de Wet was waarskynlik meer as net ’n klaagkous en die spreekbuis van haar man. Blake erken dat die rol van die Afrikanervrou in die Anglo-Boereoorlog “genuanseerder en komplekser” was as om haar man getrou te ondersteun (146).

Hintrager gee kennelik as simpatiseerder met die Boeresaak ’n vereenvoudigde siening van Sannie. Sy siening dat sy “huis en haard” gestel het bo die onafhanklikheid van die vaderland geld veel sterker vir haar man, Piet. Om in die fynste besonderhede te skryf oor die betekenis van die vrou in haar verhouding tot die oorlog, val egter buite die bedoeling van Blake se boek. Hy gaan hoofsaaklik daarop in as dit lig werp op Christiaan en Piet se twis, maar dan laat hy reg geskied aan die vrou se belangrikheid te midde van die oorlog wat om haar afspeel en haar op meerdere wyses as vrou en moeder intiem raak.

Dit was stiksienig van Piet de Wet om te glo dat hy die vrouens in die Bloemfonteinse konsentrasiekamp kon oortuig dat die Boere die vyandelikhede moes staak ter wille van vrede en dat hy hulle tot dié standpunt kon oorhaal. Die vrouens was immers woningloses en Piet was kennelik uit voeling met die pyn en die verset wat die vernietiging van hulle huise en die daaropvolgende wegvoering na konsentrasiekampe by hulle gewek het. Piet het reeds hooi na die konsentrasiekampe aangery en met die onversetlike houding van die Boervroue kennis gemaak in die Bloemfonteinse konsentrasiekamp. Indien hy net teoretiese kennis gehad het oor wat presies voorafgegaan het aan die vroue se transportasie, het hy met sy eie oë die geweld­dadige vernietiging van sy eertydse buurvrou, ene mevrou Van Niekerk, se huis op die plaas, Windbult, aanskou. Die oggend van

10 Desember 1901 het Piet saam met Britse troepe daar opgedaag en toegekyk hoe “deure en vensters van die plaashuis, asook meubels, met hamers en byle stukkend geslaan is” (200).

Blake haal die gesprek wat mevrou Van Niekerk met Piet gevoer het, uit die Engelse vertaling, Through shot and flame van JD Kestell se boek Met de Boeren-command’s aan. Terwyl die verskriklike toneel van die vernietiging van haar huis hom voor mevrou Van Niekerk afspeel, vra sy aan Piet of hy nie sien hoe die Britte die Boere ruïneer nie en op sy beurt stel hy aan haar die belaglike vraag: “And why do you ruin England so?” (201). Behalwe uit dié vraag spreek Piet se apatie verder daaruit dat hy in die ontstellende gebeure nog ’n geleentheid sien om mevrou Van Niekerk te probeer oorreed om aan die Boere te vertel dat hulle ’n verlore stryd voer. Haar kort en saaklike antwoord was dat sy nie so iets sou doen nie. Wat die gebeure des te tragieser maak, is dat haar seun, wat ‘n dag daarna kom ondersoek instel het na wat op die plaas gebeur, in ’n hinderlaag doodgeskiet is. Later dié dag het sy pa daar op sy seun se lyk afgekom (201).

3. Die einde van die oorlog en wonde wat nie heel nie

Aan die begin van 1900 was dit duidelik dat die Transvalers nie die stryd wou voortsit nie, maar Christiaan de Wet, geswore bittereinder wat hy was, het hom teen oorgawe verset. Dit moes nogtans vir hom duidelik geword het dat hy nie die onmoontlike saam met sy bittereinder-Vrystaters sou kon vermag nie en op die nippertjie het hy omgeswaai en tog die Vrede van Vereeniging op 31 Mei 1902 onderteken. Blake gee twee moontlike weergawes van wat hom daartoe kon beweeg het: ’n besoek van Louis Botha en Jan Smuts die vorige aand (234), of ’n besoek van genls De la Rey en Botha vroeg die oggend van die ondertekening (235).

Ná die vredesluiting het alle deelnemers aan die oorlog, passief of aktief, bittereinders of hendsoppers en joiners, van aangesig tot aangesig gestaan met die wydverspreide verwoesting wat die oorlog aangerig het. “Die verskriklike verwoesting in sy tuisdistrik, asook elders in die Boererepublieke, moes Piet de Wet oortuig het dat sy optrede tydens die oorlog reg was” (227). Dit was vir hom dan ook kennelik geen probleem om die groot dinee waarheen die vernaamste joinerleiers van die National Scouts en die Orange River Colony Volunteers genooi is, by te woon nie, so vroeg as in Junie na die oorlog. Aan dié dinee wat vir Piet maar net ’n “gebaar van versoening was”, het die bittereinders, gewikkel in ’n stryd om oorlewing, gewalg weens die “prag en praal” daarvan wat hulle as “banaal” beskou het (228). Tydens dié dinee in Pretoria het elke joiner langs ’n Britse offisier gesit. Daaroor sê Blake verder: “By die dinee lewer genl Ian Hamilton en die vier joinerleiers – Piet de Wet; Andries Cronjé, die leier van die Transvaalse National Scouts, SG Vilonel en die omstrede Jan Celliers – in Engels en Afrikaans toesprake waarin hulle mekaar se lof besing” (228).

Blake gaan nie in op wie dié Jan Celliers was wat die naam gedra het van die geëerde volksdigter Jan FE Celliers, wat algemeen bekend is net as Jan Celliers nie. Dit is die enigste hiaat wat ek in Blake se betoog kon vind. Die leser is vanselfsprekend nuuskierig oor wie dié Boer en wat die aard van sy omstredenheid was. Ek het Blake daarna gevra en sy antwoord in ’n e-pos lui: “Dié Jan Celliers is gelukkig nie die digter nie, maar ’n rampokker met ’n duistere verlede. Hy is reeds voor die oorlog in 1891 in die destydse Noord-Transvaal van moord aangekla en aan manslag skuldig bevind en tot gevangenisstraf met harde arbeid gevonnis. ’n Ander landdros het later na hom as ’n “regular scoundrel” verwys.” Die Engelse offisiere het hulle dus die lof laat welgeval sonder wete van “wat voor vlees zij in de kuip hadden”, om my ’n Nederlandse uitdrukking te veroorloof.

Piet de Wet was volkome uit voeling met die bittereinders. Die kloof tussen hom en Christiaan het onoorbrugbaar gebly. As opskrif by hoofstuk 10 haal Blake die skokkende woorde aan wat genl Chris Badenhorst Christiaan “hoor prewel het toe hy die nuus van Piet se oorgawe aan die einde van 1901 aan hom oorgedra het: ‘Het ek hom maar liewer doodgeskiet.’ Christiaan het die dreigement dat hy sy broer soos ’n hond sou doodskiet indien hy hom in die hande kry, later openlik herhaal” (113). Dié onderdrukte aggressie het tot uitbarsting gekom in die ontmoeting tussen Christiaan en Piet in die gewilde kroeg van die Grand Hotel in Kroonstad, wat die oorlogsverwoesting gespaar gebly het.

’n Jong Britse luitenant, Fuller Boney, vertel van dié ontmoeting in sy opgetekende herinneringe. Blake skryf dat dit “onduidelik is wat Christiaan as geheelonthouer in die kroeg gaan soek het en dat die ontmoeting tussen hom en Piet waarskynlik toevallig was” (238). Hy haal Fuller uitvoerig aan wat skryf dat ’n heftige rusie tussen die broers uitgebreek het wat in geweld sou geëindig het as daar nie tussenbeide getree is nie. Christiaan het daarop eers die Britse intelligensie-offisier wat by die kroegtoonbank gesit het en sy eertydse krygsgevangene was met die hand gaan groet voordat hy die kroeg verlaat het. “Waarskynlik wou hy daarmee te kenne gee ’n eertydse vyand is ’n groet waardiger as ’n verraaierbroer” (239).

Die vooruitsig by die Vrede van Vereeniging dat selfregering aan die oorwonne republieke toegeken sou word, het bygedra tot Christiaan de Wet se ondertekening van die vredestraktaat, al was dit hoe onwillig. Sy hoop is nie beskaam nie. “Met die Liberale Party se bewinds­aanvaarding in Brittanje […] is selfregering aan die Transvaal en die Oranjerivier­kolonie toegeken” (264). Daarmee is die eenheid van die Afrikaners nie verseker nie en die broedertwis tussen die De Wet-broers nie besleg nie. Die ontwaking van Afrikaners in die Kaapkolonie het momentum ontwikkel en gelei tot meerdere kongresse, wat die aanleiding was tot die stigting van die Orangia Unie-party in Bloemfontein in 1906. As teenvoeter daarvoor is die Britsgesinde Konstitusionele Party in 1907 gestig, eweneens in Bloemfontein (264).

Piet de Wet het die Konstitusionele Party nie openlik gesteun nie, miskien omdat dié party net in Bloemfontein met sy sterk Engelssprekende basis kandidate gestel het. Hy het hom geskaar by dié plattelandse afvalliges en besluit om as onafhanklike kandidaat die verkiesing in Lindley, sy tuisdistrik, aan te durf, maar is verpletterend verslaan (265, 266). In 1907 is “’n onwillige Christiaan met moeite oorgehaal om hom as kandidaat van die Orangia-Unie in die kiesafdeling Vredefort verkiesbaar te stel” (268, 269). Hy het ’n wegholoorwinning behaal en minister van landbou in die kabinet geword. Oor sy bekwaamheid as minister maak Blake melding dat verskil van mening daaroor bestaan (269), maar nogtans blyk daaruit dat Christiaan nog ’n aktiewe lewe in diens van sy volk gelei het, terwyl sy broer Piet ’n uitgeworpene geword het.

Piet se onderdanigheid aan die Britte het uiteindelik gelei tot sy ontkenning van Britse onmenslikheid. Blake haal aan uit ’n berig in die Wangani Chronicle van 22 April 1902, waarin goedkeurend uit ’n toespraak van Piet aangehaal word: “He rejoiced, he said, to bear testimony to the truth and to thank God that, if he and his countrymen had lost their independence, they lost it to a Government that ‘treats us as well as can be wished’” (206). So ’n uitspraak is in skreiende teëspraak met Piet se herhaaldelike regverdiging dat hy die wapen neergelê het om ’n einde aan oorlogslyding en -vernietiging te maak. Hoe maak ’n mens ’n einde aan lyding wat jy ontken? Piet se blatante ontkenning van Britse wandade herinner die leser weer daaraan dat hy ’n gevoellose ooggetuie was van die vernietiging van sy buurvrou Van Niekerk se huis kort ná sy voortydige oorgawe en toe reeds, teen alle redelikheid in, beweer het dat die Boere “Brittanje ruïneer”.

Piet se apatie ten opsigte van die smart van sy mense, veral van die vroue in die konsentrasiekampe, is moeilik verklaarbaar en Blake waag hom tereg nie aan ’n sielkundige interpretasie daarvan nie. Dit bly ook ’n ope vraag of Piet hom sy verguising as verraaier aangetrek het. Volgens hom wou hy net die vrede bespoedig. Daarnaas het hy daarop gewys dat ’n “geldige Vrystaatse regering ten tyde van sy optrede nie bestaan het nie” en Blake konstateer dat “onlangse navorsing sy standpunt in ’n mate ondersteun” (211). As argument teen dié beskouing wys Blake in hoofstuk 17, “Regtens skuldig, moreel verwytbaar?”, daarop dat die Romeins-Hollandse reg die “algemeen geldende reg” in die Boererepublieke was “tot en met die oorgawe van genl Marthinus Prinsloo op 30 Julie 1900” (212). Toe eers het die verkose Volksraad nie meer gefunksioneer nie en “was daar dus nie meer ’n geldige Vrystaatse staat nie” (214). Vir die bewyse van Piet se verraad kan volgens Blake dus op ’n “hoogsgevorderde regstelsel gesteun word” (212). Hy gee die volgende weergawe van dié dade waaraan Piet de Wet volgens hom regtens skuldig was: “Piet het onder meer sonder toestemming met die vyand onder­handel, hom oorgegee, vertroulike militêre inligting verskaf, die oorlogspoging daadwerklik met die pogings van die vredesbeweging teëgewerk en uiteindelik die wapen teen sy eie mense opgeneem” (213, 214).

Die vraag na wat die Boere, en veral die bittereinders, gemotiveer het om die stryd vir die vryheid van die Boererepublieke met die magtige Britse Ryk aan te gaan, beantwoord Blake deur te verwys na die Boere se geloof: “(H)ul vryheidsstryd was ’n geloofsaak”: die bittereinders het geglo dat “God aan hulle kant was” en om vroeër oor te gegee het, sou daarop neerkom “dat hulle hul geloof moes verloën” (212). In dié geloofsoortuiging is hulle versterk deur hulle oortuiging dat aan ’n vyand wat ’n verskroeide-aarde- en konsentrasiekampbeleid voer, nie oorgegee kon word nie. Direk in teenstelling met hierdie oortuiging regverdig Piet sy oorloop na die Britte “in ’n ope brief wat hy op 11 Januarie 1901 aan Christiaan rig” ook as uitkoms van sy geloof.

Met die ter sprake bring van die Boere se geloof waarbinne vir hulle as Calviniste die Bybel die sentrale plek inneem, stel Blake een van die belangrikste en mees kontroversiële kwessies ten opsigte van die oorlog aan die orde. Blake haal die brief van Piet de Wet aan Christiaan in Engels aan waaruit ek sy uitsprake met betrekking tot die onversoenbaarheid van die De Wet-broers in Afrikaans weergee. Piet verklaar dat hy nie een van die dapperste soldate was nie, maar so goed as hy kon geveg het totdat hy ingesien het dat hy nie langer verantwoordelik kon wees vir die verlies aan lewens in ’n hopelose oorlog nie. Dit was vir hom duidelik dat die Here sy hand teen hulle gekeer het en hy het hom afgevra aan watter dade hulle skuldig was dat ’n regverdige God dit gedoen het. In die eerste plek het hy ingesien dat die verklaring van die oorlog teen ’n ryk 20 keer so sterk soos hulle in stryd was met God se Woord met verwysing na Lukas 14:31 (166). Dié teks waarmee Piet sy afvallige optrede regverdig, lui: “Of watter koning wat in ’n oorlog betrokke raak, sal nie eers gaan sit en oorweeg of hy met sy tien duisend man sterk genoeg is om die ander een teen te staan wat met twintig duisend teen hom optrek nie? Anders stuur hy ’n afvaardiging om vredesvoorwaardes te vra terwyl die ander een nog ver is.” Piet siteer dié teks buite konteks van Jesus se vermaning aan sy dissipels dat hulle die prys moet bereken wat dit hulle kan kos om Hom te volg.

Dit is dus nie vreemd dat Christiaan die teks waarop Piet hom beroep, nie as van toepassing op sy stryd in die Anglo-Boereoorlog beskou nie. “Vir hom het die voorbeeld van die Ou-Testamentiese Gideonsbende wat die onmoontlike teen ’n oormag vermag, eerder gegeld” (166). Nogtans het Piet en Christiaan de Wet hulle albei skuldig gemaak aan manipulasie van die Bybel deur tekste buite konteks aan te haal om hulle diverse standpunte te regverdig. Dit is, helaas, ’n praktyk wat vandag nog wyd voorkom by Bybelvaste Afrikaners wat beter behoort te weet.

Die bewondering vir Christiaan de Wet het sy hele leeftyd lank geduur en daarna. Blake stel dit as volg in hoofstuk 21 in Deel 5 van sy boek, “Onversoenbare naoorlogse jare”: “Hy is op die hande gedra, selfs nadat hy hom in 1914 aan ’n wederregtelike opstand teen die staat skuldig gemaak het” (220). Met Blake se interpretasie van die Rebellie van 1914 is ek dit prinsipieel eens: Dit was ’n opstand teen die wettige regering van die land en ’n tragedie wat die Afrikaners se vervreemding van mekaar net vergroot en verdiep het. Dit het reeds ná die oorlog gelei tot die stigting van verskillende gemeentes binne die NG Kerk, en ná die Rebellie is die kerktwis nog hoër opgestook. Die tragiek van die Rebellie spreek die sterkste uit die hoë prys wat Christiaan de Wet self betaal het.

“Ná die besluit van die Botha-regering om Duitswes binne te val het die een krisis vinnig op die ander gevolg. Herhaalde geleenthede om die dreigende opstand te keer, is verspeel” (274). Christiaan met sy rebelle het ná die besetting van Vrede suidwaarts beweeg en die “opstand het ook al gaande gewelddadiger geword …” Op 8 November 1914 “sneuwel Christiaan se belowende seun Danie saam met nog nege rebelle by Doornberg naby Winburg. Christiaan self ontkom ternouernood aan die dood – ’n opslagkoeël wond hom lig in die gesig en sy perd word doodgeskiet” (275). Saam met sy oorgeblewe groepie word hy op 1 Desember 1914 op die plaas Waterbury naby die grens van Betsjoeanaland (die huidige Botswana) deur regeringsgroepe gevange geneem (279). Op sy vraag aan hulle of hulle Engelse of Afrikaners is, het hulle geantwoord “Afrikaners” en het hy verlig gesê: “Goddank, dan het die Engelse my nooit gevang nie” (279). Die bittere ironie het hom ontgaan dat sy eie mense hom gevange geneem het.

Christiaan is in die Johannesburgse Fort en die Bloemfonteinse tronk aangehou. Hy is verhoor, aan hoogverraad skuldig bevind en naas ’n boete tot ses jaar gevangenisstraf gevonnis. Ná ’n jaar is hy op parool vrygelaat. Blake meld dat etlikes hom tydens die Rebellie veroordeel het, maar dat dit uiteindelik geblyk het “dat hy niks van sy hoë aansien ingeboet het nie” (281). Christiaan het sy aktiewe lewe tydens sy parooljare en daarna voortgesit tot op sy brose ouderdom. Van sy plaas naby Memel in die noordoos-Vrystaat het hy getrek na ’n plaas by Edenburg in die suid-Vrystaat voordat hy terug is na die plaas Klipfontein by Dewetsdorp, waar hy grootgeword het. Hy is op 3 Februarie 1922 daar oorlede (298).

Christiaan de Wet se graf is “in die indrukwekkende ommuurde ringgebied” van die Nasionale Vrouemonument in Bloemfontein (298), terwyl Piet de Wet se oorskot vir meer as vier dekades in ’n ongemerkte graf in Lindley gerus het “totdat van sy klein- en agterkleinkinders ’n grafsteen laat oprig het met die eenvoudige opskrif ‘In Liefdevolle Herinnering Aan Ons Vader’” (298, 299). Dié twee grafte verteenwoordig die teenpole van verering en verguising wat die deel was van twee broers in en ná die Anglo-Boereoorlog en van hulle twis wat nooit bygelê is en tot versoening gelei het nie.

Die Nasionale Vrouemonument in Bloemfontein

Dit bring ’n mens noodwendig by die kwessie van vergifnis. Blake skryf: “Vir Christiaan is daar geen vergifnis vir joiners nie, al is dit ’n belangrike beginsel van die Christelike geloof. Dat hy nie gedink het dit bots met sy geloof nie is waarskynlik ’n aanduiding van sy onbuigsaamheid” (116). As bevestiging haal Blake Christiaan direk aan: “Ons is nou wel almal sondaars, maar ’n sonde soos landsverraad sou ek nie eens ’n dag mee kon saamleef nie” (116). Blake het begrip vir Christiaan se onbuigsaamheid en besef dat met die verkeerde aanslag bittereinders nie tot ’n gees van vergewensgesindheid oorgehaal kon word nie. Hy sê van Piet de Wet en ds Hercules du Plessis dat hulle in ’n brief aan The Bloemfontein Post “byna in ’n gees van selfvoldane gesag ’n beroep op almal doen om mekaar te vergewe en hande te vat” (230). Die brief is myns insiens ’n onbedekte belydenis van pro-Britse sentimente onder die skyn van Christelike vergifnis, boonop in Engels, en met ’n beroep op God se wil wat dié sentimente bevestig: “God, who rules the destiny of nations, has willed that the Union Jack shall fly over South-Africa” (231).

Ek glo dat die moontlikhede en grense van vergifnis ’n kardinale kwessie vir die oorlewendes van ’n oorlogstrauma is. Waarskynlik glo ek sterker as Blake aan die grense, maar ek onderskryf sy herhaalde uitspraak dat indien ’n later generasie oor alle sensitiewe kwessies in verband met ’n oorlogstrauma wil oordeel, hulle dit verantwoordelik en verantwoord moet doen. In ’n veranderde land, volk en gemeenskap kan maatstawwe van die hede nie klakkeloos toegepas word op sensitiewe gebeure in die verlede nie, soos Blake beklemtoon.

Albert Blake (Foto: Naomi Bruwer)

4. Die konfrontasie met ontluistering van die Anglo-Boereoorlog met verwysing na die neerslag daarvan in die Afrikaanse oorlogsliriek

Hoofstuk 3 van Deel 1 van Blake se boek lui: “Oorlog: die vloek van die mensdom”. Dit is inderdaad wat oorlog is, en oorlogsgebeure is altyd gruwelik of grens aan die gruwelike. Dis op die gruwels van die oorlog dat Christiaan en Piet de Wet verskillend gereageer het. Dié gruwels het uit die Afrikaner se geheue verdwyn, soos Blake tereg beweer: “Onder die magdom niefiksiewerke oor die slagveldgeskiedenis van die Anglo-Boereoorlog is daar, interessant genoeg, min eerstehandse vertellings wat die gruwelike werklikheid van die liggaamlike en geestelike verminking van die oorlog eksplisiet uitbeeld. Die meeste boeke (soos die rits herinneringe deur oudstryders wat in die 1930’s gepubliseer is) is grootliks ’n geromantiseerde of feitelike relaas van gebeure, waarin die gruwels van die slagveld eerder vermy word” (2016:127).

Blake se blootlegging van dié gruwels was vir my as letterkundige die stimulus om my opnuut te vergewis van die neerslag daarvan in die Afrikaanse poësie onmiddellik ná die Anglo-Boereoorlog, toe die Afrikaanse taal in die oorlogsliriek volwassenheid bereik het. Dit was die oorlogsgedigte van die sogenaamde Driemanskap, Jan Celliers, Totius en C Louis Leipoldt, wat die vermoë van Afrikaans bewys het om nie net aan die geestige uitdrukking te gee nie, maar ook aan die tragiese en pynlike wat behoort tot die menslike soort – die “human condition”.

Om my te vergewis van hoe die Afrikaanse oorlogsliriek literêr beoordeel is, het ek bewus G Dekker se Afrikaanse literatuurgeskiedenis geraadpleeg, waarvan die eerste druk in 1935 verskyn het en ek self die “sesde, om- en bygewerkte druk van 1961” besit. Dekker staan as lid van die “tweede generasie” te na aan die Afrikaanse oorlogsliriek om dit vanuit ’n afstandsperspektief slegs aan die hand van bopersoonlike, literêre maatstawwe te beoordeel. Sy beoordeling van die oorlogsliriek is van besondere betekenis vir die tema van hierdie artikel: die Anglo-Boereoorlog as die skrikwekkende gebeure wat dit was.

Tereg wys Dekker daarop dat die “Driemanskap” nie ’n “groep vorm met ’n gesamentlike strewe literêr of andersins nie”, alhoewel vir al drie digters die Anglo-Boereoorlog ’n “bron van hulle kuns was” (60). Hy beklemtoon die verskil tussen die drie digters vanuit elkeen se verskillende “digterpersoonlikheid” en dié “digterpersoonlikheid”, by implikasie die digter as mens, het ’n beduidende invloed op Dekker se evaluering van hulle werk.

Dekker bespreek eerstens Celliers se oorlogsliriek en is reg in sy siening van Celliers as “vaderlander” wat “veral weemoedig terug dink” aan die “idilliese huislike geluk wat deur die oorlog verwoes is en in ‘Die kampsuster’ hoor ons van die lyding in die kampe” (64). Ons hoor hierdie lyding egter by monde van ’n sterwende moeder wat dit rustig vertel aan die verpleegster wat haar in haar sterwensuur bystaan en aanskouer was van die sterwe van haar drie klein kindertjies. Sy dink ook terug aan die murasie van haar afgebrande huis “waar almal so saam was om moeder haar skoot;/ maar ver van die huis en verstrooi deur die land,/ rus almal tog saam in die Here se hand.” Wat ons hoor, is nie die stamelende sterfbedtaal van ’n beproefde moeder nie, maar die stem van Jan Celliers, die vaderlander, van buite ’n konsentrasie­kamp.

Totius

Totius studeer aan die Teologiese Skool in Burgersdorp, waar hy in 1899 die proponents­eksamen aflê. “Met die uitbreek van die Tweede Vryheidsoorlog gaan hy as veldprediker saam met die Boere-kommando’s, maar in 1900 vertrek hy na Nederland vir verdere studie aan die Vrije Universiteit, Amsterdam, waar hy in 1903 die doktorstitel behaal” (67, 68). Dekker beskryf Totius as “die ontroerde peinser oor die raaiselvolle smartlikheid van die lewe, om tot weemoedige berusting te kom in die Raadsplan van sy Skepper wat hy daarin bespeur” (68, 69). As Calvinis kon Totius vanuit so ’n lewensbeskouing nie heftig, hartstogtelik, intens die smarte verwoord van die Anglo-Boereoorlog nie. Die oorlog was ook nog lank nie verby toe Totius die land verlaat het nie en dit is myns insiens ook ’n rede waarom die oorlog by hom nie in aangrypende belydenisverse uitdrukking gevind het nie. Hy het nie in die werklikheid of in sy verse van aangesig tot aangesig voor die oorlog te staan gekom nie.

Totius se bekendste oorlogsgedig, “Vergewe en vergeet”, gaan dan ook aan die smarte van die oorlog verby om die herrysenis van die gebroke Afrikanervolk te verwoord. Die Afrikanervolk is die “doringboompie” langs die pad wat deur die “ossewa” as simbool van die Britse Ryk met sy “swaar wiele” platgery word, maar weer sy kroontjie oplig en genees deur die “salf van eie gom”, al laat die wonde ’n “merk” wat deur die jare “groter word”. Die simbolis Totius het kennelik nie ingesien dat om die “ossewa” beeld van die Britse Ryk te maak, strydig was met die gevestigde simboliese betekenis van die ossewa as simbool van die Afrikaners ná die Groot Trek en hulle vestiging in die noordelike Republieke nie.

Dis verbasend dat Totius dit nie ingesien het as digter van sy uitgebreide gedig “Die lied van die ossewa”, waarin hy die ossewa as beeld van die Afrikanervolk ontgin nie. Die ossewa is die spreker in die vers en begin sy lied met die reël: “Hoor hoe sing ek my lied as die osse so stap” en vertel dan van sy samehorigheid met die trekker deur verskillende fases van die geskiedenis. In die tweede strofe dra hy die “bruidegom” noordwaarts om by implikasie ná sy huwelik die land mak te maak, terwyl hy, die ossewa, sy “taak verlig”. In strofe 3 beskut sy tentjie die trekker se kroos en in strofe 4 “begelei” sy “klaagtoon” die trekker se “psalm” tydens die “rampe” wat hom tref, maar vervoer hom weer ná die “stryd met Dingaan” na ’n “geweste van rus”. In die voorlaaste strofe is die ossewa “hees” as sy “geluid” “gesmoor” word deur die “nare geklaag” uit sy “tentjie”. Dit kom van die vrouens en kinders van wie die ossewa weet dat hy met hulle na die konsentrasiekampe onderweg is. Die slotkoeplet lui: “Want ek rol, ek en honderde waens met my,/ na die plek waar die vrouens en kinders gaan ly.”

Totius se oorlogsliriek het vaderlandse verse geword wat nie ’n vorm kon vind om tans nog te ontroer as poësie nie. Sy bekendste oorlogsgedig, “Vergewe en vergeet”, doen vandag met sy simboliek en sentimente vals aan. Die gedig slaag nogtans in so ’n mate dat dit as komponent in die oorlogsliriek van die Driemanskap ’n sekere waarde en betekenis behou. Dit is meer as wat gesê kan word van “Die lied van die ossewa”. Die ossewa is ’n onoortuigende spreker van ’n lang-uitgerekte relaas oor die Afrikaner se trek na die noorde en sy rol as vervoermiddel van die vroue en kinders na die konsentrasiekampe. Dit is simptomaties van ’n digter wat die Anglo-Boereoorlog ten slotte net kon sien in die lig van die volkswording van die Afrikaner.

Tereg noem Dekker Leipoldt die “boeiendste figuur van die Driemanskap”. In sy vergestalting van dié boeiende individualis gee Dekker ’n uitvoerige samevatting van die eienskappe wat hom en sy werk kenmerk: sy “hartstogtelikheid”, “spontaneïteit” en “vryheid van konvensie” (82). Leipoldt was tydens die Anglo-Boereoorlog “oorlogskorrespondent vir ’n groot aantal oorsese Republikeinsgesinde koerante” (82) en dus ooggetuie van die lyding voordat hy in 1902 na Europa is om in Londen in die medisyne te studeer (81). Sy oë het dus gesien wat Totius in Amsterdam nie kon sien nie, en waarop Celliers in sy oorlogsgedigte ook nie fokus nie, al het hy in die woorde van Dekker “die mauser opgeneem vir die vryheid en geveg tot die bittere einde” (60).

C Louis Leipoldt

Leipoldt bevestig self sy oorlogsliriek as ’n ooggetuieverslag in die “Voorrede” tot sy eerste bundel, Oom Gert vertel en ander gedigte, wat in 1911 verskyn het: “Die meeste van die gediggies is gemaak geword toen ik nog half flou was met die skok van die oorlog, en toen die donder van die Engelse kanonne snog altijd in mijn ore was” (Dekker 1961:83). Die bundel, en in besonder die titelgedig, “Oom Gert vertel”, was by verskyning reeds ’n hoogtepunt in die Afrikaanse poësie en is dit nog tot op hede. Dekker se beoordeling van Leipoldt se oorlogsliriek waarvolgens hy uitgaan van die “digterpersoonlikheid” is in twee opsigte veelbetekenend: enersyds spreek hy sy lof vir Leipoldt uit en andersyds sy kritiek: “Geen Afrikaanse digter wat sy smart oor die oorlogsleed so onmiddellik, so hewig vertolk as die digter van Oom Gert vertel nie, maar ook geen Afrikaanse digter wat so ver van sy volk af gestaan het as hierdie kosmopoliet nie” (1961:83).

Die essensie van Dekker se beskouing van Leipoldt as volksvreemd wat lê aan die grond van al die vergesogte redes vir dié opvatting, is dat die digter kennelik nie meegevoer is in die euforie van Afrikaner-nasionalisme wat ná die Anglo-Boereoorlog steeds meer momentum gekry het nie. Volgens Dekker het hy bly steek by die “tonele en episodes van lyding” waarvan hy getuie was en nie verder gekyk na wat die toekoms vir die Afrikanervolk inhou nie (1961:85). Dekker kanselleer die hoë waardering wat hy uitgespreek het vir Leipoldt se oorlogsliriek met ’n verbysterende stelling: “Waarskynlik sou soortgelyke ervarings in ’n ander land onder ’n ander volk dieselfde emosionele reaksie by hom uitgelok het” (1961:85). Daarop kan die enigste redelike antwoord lui: Lyding is lyding en dit sal ’n digter kan aangryp of dit die lyding van sy eie of ’n ander volk is.

’n Korrektief op Celliers se sterwende moeder wat so ’n rustige gesprek met die verpleegster in die konsentrasiekamp voer, is Leipoldt se gedig “In die konsentrasiekamp”, waarin hy die toneel wat binne-in so ’n kamp afspeel, oortuigend vasvang asof hy dit met sy eie oë aanskou het, wat waarskynlik die geval was, geoordeel aan die datering by die gedigtitel, Aliwal-Noord, 1901. Ek volstaan met die aanhaal van enkele sprekende reëls: “Hier struikel die kind wat te vroeg was gebore;/ hier sterwe die oumens, te swak vir die stryd;/ hier kom ’n gekerm en gekreun in jou ore;/ hier tel jy met angs elke tik van die tyd …” En kan ’n mens jou ’n wranger lydingsgedig in enige taal voorstel as Leipoldt se “’n Nuwe liedjie op ’n ou deuntjie”, waarin die moeder haar kind aan die slaap wieg; die slaap waaruit hy nie wakker sal word nie. Ek haal die eerste vier en die laaste twee reëls van die slotstrofe aan:

Siembamba Siembamba,
Mame se kindjie, Siembamba!
Kinkhoes en tering, sonder melk,
Bitter vir jou is die lewenskelk!
Daar is jou plek, by die graffies daar –
Twee in een kissie, ’n Bruilofspaar!
…

Vou maar jou handjies dig tesame,
Sluit maar jou ogies en sê – ame.

Ten slotte kom ek ná my kort ekskursie deur die Afrikaanse oorlogsliriek by Blake se ontsluiering van die versweë traumas van die Anglo-Boereoorlog in Broedertwis. Sy ontsluiering is wesenlik ’n ontluistering: van die onbeslegte twis tussen die vereerde genl Christiaan de Wet en sy verguiste verraaierbroer, Piet, wat hy in al sy haat en verbittering blootlê, en van die verskrikking en gruwels van die Anglo-Boereoorlog. Sodoende maak Blake korte mette met die romantisering en idealisering van die oorlog en die mite van Afrikanereenheid. Eweneens vernietig Carel van der Merwe in Donker Stroom al die illusies in verband met Eugène Marais: hy was nie ’n taalstryder nie, al was sy gedig “Winternag” van deurslaggewende belang in die Tweede Afrikaanse Taalbeweging; hy was die vlotste in Engels en hy was ’n boesemvriend van Alfred Milner.

5. Die Anglo-Boereoorlog in die hede

Die Anglo-Boereoorlog laat sy invloed tot in die hede geld. Blake se voorbeeld daarvan in sy Nawoord is ’n opmerklike geval. Max du Preez wou in sy rubriek in Die Burger Piet de Wet rehabiliteer, maar Blake se oortuigende betoog daarteen is dat die verlede nie ongedaan gemaak kan word deur ’n bevooroordeelde joernalis binne hedendaagse konteks nie. Die hede kan nie met maatstawwe van die verlede gemeet word nie (304). Ook sê Blake tereg dat Afrikaners van vandag nie by die Afrikanernasionalisme soos die strydvaardige Christiaan de Wet dit tydens die Anglo-Boereoorlog verpersoonlik het, kan aansluit nie. Maar daarnaas wys Blake op die wesenlike belang vir Afrikaners van kennis van die verlede, veral ook van die Anglo-Boereoorlog: “Om dié tragiese tyd te ignoreer sal ons ons wortels ontwrig. Ons moet weet waarvandaan ons kom” (305).

Waarby bring dit ons? Eerstens dat ons nooit weer ’n geïsoleerde bestaan in die nuwe Suid-Afrika kan voer nie. Ons leef in ’n wêreld wat klein geword het en waarin ons voortdurend grense oorsteek, met die gevolg dat Afrikaners die moontlikheid van verskillende identiteite het om optimaal in ons “global village” te funksioneer. Die eie taal is egter die belangrikste merker van identiteit, en dit geld nie net vir Afrikaners nie, maar vir alle volke: ons herken aan die taal wat mense praat die land waarvandaan hulle kom.

Sonder die taal as merker van sy identiteit word die voortbestaan van ’n gemeenskap en ’n volk bedreig. Voor die Anglo-Boereoorlog was geskrewe Afrikaans ’n onbeholpe Nederlands wat dit begryplik maak dat Eugène Marais Engels as spreek- en skryftaal verkies het en dat selfs Leipoldt sy oorlogsgedigte aanvanklik in Engels geskryf het. In die oorlogsliriek, gebore uit die tragiek van die Anglo-Boereoorlog, het Afrikaans volwassenheid bereik. Dit is die onbetwisbare waarde van die Afrikaanse letterkunde, poësie en prosa, wat vandag nog aan die taal sy waarde en aan sy sprekers met goeie reg hulle trots gee. By die belangrike komponent niefiksie in Afrikaans hoort nou ook die onlangse boeke oor die Anglo-Boereoorlog, waarvan Blake se Broedertwis die onderwerp van hierdie artikel is.

Blake stel ten slotte die vraag: “Het die Afrikaner die Anglo-Boereoorlog nie dalk nog altyd verkeerd geïnterpreteer deur die swaarkry en smart van die oorlog in die eerste plek in ’n heldestryd te omskep nie?” (307). Daarop wil ek bevestigend antwoord. Sy ontsluiering van versweë trauma dwing die leser tot ’n eerlike konfrontasie met die oorlog as die tragedie wat dit was. Dis ’n konfrontasie wat vra om vernuwende denke en ’n vermyding van die foute van die verlede. Dit stel Afrikaners voor die uitdaging om daarvan sin te maak vir die lewe in ’n veranderende land en wêreld.

Waar die tragedie van die Anglo-Boereoorlog neerslag gevind het in die poësie wat reg laat geskied het aan die lyding, veral in die oorlogsliriek van Leipoldt, is dit onwaarskynlik dat die poësie weer die aangewese medium daarvoor kan wees. Maar dit sou op ’n vertekening van die Afrikaanse poësie neerkom om die neerslag van die Anglo-Boereoorlog in DJ Opperman se Joernaal van Jorik (1949) nie te noem nie. Jorik, die spioen, ’n skuilfiguur van Opperman self (soos die naam Jorik, afgelei van die digter se voorname, Diederik Johannes, te kenne gee), hoor van die Anglo-Boereoorlog by monde van die bejaarde vrou Wiesa. Joernaal van Jorik is ’n grootse epiese gedig in Afrikaans wat in sy omvang en diepte deur geen ander gedig in dié genre oortref word nie. Ook die teregstelling van die Kaapse rebel Gideon Scheepers in “Gebed om die gebeente” uit Opperman se bundel Engel uit die klip (1951) is ’n sublieme en aangrypende monoloog by monde van Scheepers se moeder. Sy smeek God om haar seun se gebeente vir haar te wys waarvan niemand tot vandag toe weet waar dit begrawe lê nie. Maar uiteindelik kan sy haar verhef bo haar persoonlike smart en bo Afrikanernasionalisme met die woorde: “maar soveel beendere lê onder die roosmaryn …” Opperman se vermoë tot “volstrekte vereenselwiging” as eis vir die digterskap het hom in staat gestel om episodes uit die Anglo-Boereoorlog te laat herleef. Dit is onwaarskynlik dat ’n Afrikaanse digter in die nuwe Suid-Afrika is dit weer sal kan doen.

Intussen het die Anglo-Boereoorlog wel gedien as die stof vir twee betreklik onlangse romans, PG du Plessis se Fees van die ongenooides en Francois Smith se Kamphoer. Ek is nie genoeg op hoogte van die historiese roman as genre of van die twee tersaaklike romans om hulle op dié tydstip literêr te beoordeel nie. Wat ek wel van fiksie oor die Anglo-Boereoorlog sou verwag, is dat dit die gruwelikheid van die oorlog so oortuigend blootlê soos Blake in Broedertwis. Die groot verdienste van Blake se boek is dat sy feite oortuig en terselfdertyd ontroer, omdat dit verband hou met die menslike aard van die hoofrolspelers in die tragedie van die Anglo-Boereoorlog.

Bibliografie

Blake, Albert. 2010. Boereverraaier. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2016. Broedertwis. Kaapstad: Tafelberg.

Dekker, G. 1961. Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Kaapstad:  Nasionale Boekhandel Beperk.

Eliot, TS. 1969. On poetry and poets. Londen: Faber and Faber.

Grundlingh, AM. 1999. Die “Hendsoppers” en “Joiners”: Die rasionaal en verskynsel van verraad. Pretoria: Protea Boekhuis.

Hoffman, Eva. 2005. After such knowledge. Parktown: Random House.

Opperman, DJ. 1983. Groot verseboek. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2015. Versamelde poësie. Kaapstad: Tafelberg.

Pienaar, EC. 1944. Digters uit Suid-Afrika. Kaapstad: HAUM.

Van der Merwe, Carel. 2015. Donker stroom: Eugène Marais en die Anglo-Boereoorlog. Kaapstad: Tafelberg.

• Foto's van Albert Blake en Lina Spies: Naomi Bruwer

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Broedertwis deur Albert Blake appeared first on LitNet.

Die aarde is ’n eierblou ark
Susan Smith
Protea Boekhuis
ISBN: 9781485307167

Susan Smith debuteer in 2012 met die bundel In die afwesigheid van sin (Protea Boekhuis). In haar debuutversameling was die oorkoepelende tema singewing of sinskepping, wat in verskillende mates van intensiteit in die vier afdelings van die bundel verwerk is.¹ In haar tweede bundel, Die aarde is ’n eierblou ark, fokus die digter op dit wat in haar debuutbundel beperkter aandag ontvang het: die omgewing.

Die kort openingsgedig van Die aarde is ’n eierblou ark (11) suggereer reeds aan die leser hoe die omgewing in hierdie bundel benader gaan word:

huls

die droë peul knal naatlangs oop
die halwe huls ’n ligte boot
waarin ’n klein swart alfabet
van sade stroomaf
na ’n beskutte hawe vaar.

Die metafoor van die aarde as ’n ark word hier vir die eerste maal gebruik, en dien as die raamwerk wat talle ander gedigte in die bundel ondersteun. Hierdie ark is nie bloot ’n ark wat net oor die see vaar nie, aangesien die hooftema wat die digter se eerste bundel gekenmerk het – singewing en sinskepping – ook weer hier opgeroep word. In ’n saadpeul wat stroomaf dryf, sien die digter “’n klein swart alfabet”. Dit is hierdie alfabet wat die saadpeul betekenis gee, en sy betekenis opteken, om uiteindelik na “’n beskutte hawe” te vaar waar hierdie saadjies hopelik weer bome sal word.

Die beeld van die skip, eenvoudig uitgebeeld in “huls”, word voortgesit in die tweede gedig, “eierblou ark”, waaruit die bundeltitel geneem is (12). Die aarde word geskets as iets wat nie staties is nie, maar as ’n tuig wat “deur die melkweg veer”. Die skakeling van die opeenvolgende gedigte maak die kompleksiteit van die aarde in die groter heelal vergelykbaar met die eenvoudige saadpeul en saadjies in die stroompie. Die nosies van enersyds die ondenkbare grootheid van die heelal en andersyds die piepklein peul word gelykgestel en gevolglik opnuut vreemd gemaak.

Die gebruik van die woord ark in die titel sinspeel nie net op die gedagte van die Bybelse watertuig nie, maar roep ook die beeld van die heilige reliek op. Sodoende word die natuur tot heiligdom verhef, soos in die gedig “mangliet” (22):

in vleesblare dreunsing sappe
’n namiddagkoraal
lugwortels vinger opwaarts
in ’n ademende pyporreling

leef met die voete
fluister die heiligste boom
fluister die water
fluister die borrels lug

in die klam geheue
van ’n onderaarde-bestaan
vermoed die vrou haarself
reeds ’n witmangliet

’n druipende sterkandelaar
wat die twyn van oergeskiedenisse
in vlegsels mos vergaar
’n drifselbehangde houtkatedraal.

Kerklike beelde word hier een na die ander opgenoem, van die “dreunsing” tot die “lugwortels” wat na bo “vinger” in ’n “pyporreling”, totdat die mangliet saamgevat word as ’n soort “houtkatedraal” met “’n klam geheue.” Laasgenoemde frase sal die oplettende leser herinner aan die gedig “quinera” (67–70) in In die afwesigheid van sin, waarin die gelyknamige Oos-Kaapse rivier as “’n klam geheue/ van al die voortye” beskryf word.

Die verhewe aard van die natuur en gepaardgaande sinskepping word in talle ander gedigte in Die aarde is ’n eierblou ark voortgesit, en word tot ’n klimaks gevoer in die gedig “ark” (89), waarin die interafhanklikheid van die mens en natuur geprojekteer word op die verband tussen enersyds plante en diere, en andersyds die mens se natuurbenamings en drang om sin te skep. Die gedig word voorafgegaan deur ’n aanhaling van Carl Linnaeus, die vader van die moderne botaniese nomenklatuur: “As die name onbekend is, gaan ook die kennis van dinge verlore.”

ark
waarin ons saam oor die geheuebank
vaar waarin ek paar-paar uit Linnaeus se drie naamryke
vergaar:

kamassie-soet kleinpypgras en harsgeurige
kasuur die ligweergewende
skubbe van rivierspringers
strepies en seisoenale besoekers
die halfmaan-skoenlappervis
metamorfies ingeklipte
kwartsiet en lidianiet

te water laat
in ’n gevlegte boot van gras en taal.

Hierdie en ander gedigte in die bundel wen aan nog talle mooi beelde en beskrywings: Die gedig opgedra aan Sylvia Plath, “tuin van mondings” (33–4), spreek as ’t ware in diep kleure, terwyl die onthutsende “renosterveld” (37) tematies in gesprek tree met Marlene van Niekerk se “Teorie en praktyk van die digkuns in ’n era van aardgas” (Kaar, 2012:172–4).

Hier en daar blyk dit ongelukkig dat die digter nog te maklik ingegee het aan maklike woordspel en beelde. In “uit die lewe van bye” (31) word die ars poëtikale stramien wat die gedig onderskraag, ondermyn wanneer die werkerby “’n zoemende rymelaar” genoem word “wie se lyf/ in tale praat”:

sy ruimtegeheue is sy landkaart
sy kompas drieledig
die son
die aardmagneet
die polariserende patrone
van blou lug

ligging lees hy
uit hierdie lig.

Veral die woordspel in die laaste drie reëls doen gedwonge aan, en die indrukwekkende gewoontes van die heuningby word nie deur die gedig vasgevang nie.

Die beeld van die vrou, en veral dan van die natuur en God as vroulik, wat ’n sterk tema in In die afwesigheid van sin is, word ook weer hier gebruik. In “water (II)” kom hierdie geykte beeld voor in die reëls “ek draai my gesig na U/ sien in die transparante lig/ fyngenerfde vlegwerk/ Abba-Moeder God-wat-Is” (57). Hierdie swak punte kontrasteer ongelukkig taamlik duidelik met die grootste gros goeie gedigte in die bundel.

In Die aarde is ’n eierblou ark toon die digter ’n verfynde ekokritiese bewustheid, en in teenstelling met haar debuut vertoon hierdie bundel ’n baie hegter tematiese eenheid. Uiteindelik is dit die sterker beskrywende gedigte in hierdie bundel – en nie die enkele swakkeres nie – wat ’n blywende indruk op die leser maak. Die natuurfokus en die gedigte se ingewikkelde skakels met aspekte van Smith se debuutbundel dien as belofte op nog diepgaande digterlike verkennings van die aarde.

¹ Sien my LitNet Akadmies-resensie-essay oor In die afwesigheid van sin.

The post Die aarde is ’n eierblou ark deur Susan Smith: ’n Resensie appeared first on LitNet.

Post mortem
Pieter Fourie
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485304333

Pieter Fourie is seker een van die veelsydigste en mees gesoute teatermakers wat ons in Afrikaans het, ’n deurwinterde akteur, regisseur, skrywer en toneelorganiseerder wat met meer as 50 jaar se betrokkenheid by die Suid-Afrikaanse bedryf kan spog. (Was hy André Huguenet het hy teen nou seker al vyf “jubileums” gevier!)

Sy loopbaan as dramaturg neem ’n aanvang met die skep van Hansie die Hanslam in 1969 en strek oor Die Joiner en sy ander vroeë politieke werke, sy gewilde volksteaterstukke (bv die kanniedood Faan se Trein) en die aangrypende drieluik van Afrikaanse plaastragedies, Die koggelaar, Donderdag se mense en Ek, Anna van Wyk natuurlik vooraan. Dit is ’n uiteenlopende oeuvre,met wissellende hoogte- en laagtepunte, maar is onteenseglik ’n kernkorpus in die kanon van die Afrikaanse dramatiese literatuur, in en vir die Afrikaanse toneelbedryf geskep.

Teen hierdie agtergrond is die publikasie van Pieter Fourie se 1993-teks Post mortem in vele opsigte verrassend, want nie net is die teks self ’n interessante kuriositeit nie, maar die publikasie daarvan 23 jaar ná die eerste opvoering nogal raaiselagtig.

Die titel

Die titel, met sy veelvlakkige verwysingsveld, is uiteraard lank reeds baie gewild onder skrywers – benewens verskeie romans en films, is daar in the 20ste eeu minstens vyf toneelwerke geskryf met dieselfde titel.¹

In Fourie se geval is die titel, met sy donker ondertone van oortreding, dood, disseksie, ondersoek en ontleding, nogal heel toepaslik op dié besondere teks en duidelik met sorg en erns gekies. Op die mees basiese vlak dui die titel en verhaalgegewe natuurlik op ’n gedramatiseerde nadoodse ontrafeling van ’n spesifieke en hoogs traumatiese insident iewers op ’n Suid-Afrikaanse plaas deur die enigste oorlewende van die tragedie.

Daar is egter ook verskeie ander, meer metaforiese, vlakke van betekenis in die titel vervat. Laettia Pople het byvoorbeeld die stuk destyds as “’n lykskouing ... van die Afrikaner se verlede” bestempel (Rapport, 28 April 1993), terwyl ander ná dit iets meer, miskien ’n simboliese ontbloting van die kernsondes van die apartheidsdebakel, en selfs van die Suid-Afrikaanse een in sy geheel, wou sien. Pieter Fourie self beskryf dit, op meer abstrakte wyse, as ’n verkenning van “die vernietigende wêreld van uitbuiting as oersonde van die mens. Veral die verstompende kragte van afsondering, ontmensliking en die blindelingse najaag van ’n moreel bankrot meerdermanskap word oopgevlek” (Skutblad van Post mortem, 2016).

Na my gevoel is dit alles in wese dalk waar, maar ook ’n verstommend swaar las van betekenisgewing om op ’n enkeldrama te plaas.

’n Ander perspektief op die titel kom uit die spesifieke kritiek wat op die 1993- en die 2000-opvoerings uitgespreek is, naamlik die hergebruik van soveel temas (seksuele frustrasie, onvrugbaarheid, verhoudings oor die kleurlyn, baas-klaas-verhoudings, onderdrukte gewelddadigheid, ens) en selfs dramatiese tegnieke (oproep van dooies, direkte spraak met die gehoor, edm) uit sy vorige stukke. In sy reaksie het Fourie dit in ’n onderhoud met Nico Luwes² eintlik erken toe hy na die stuk verwys het as “basies ’n post mortem van al my werke wat ek tevore gedoen het”.

Die frase klink miskien na ’n netjiese samevatting van die aard en plek van die teks in Fourie se oeuvre, maar dit is ook ’n rigtingwyser na een van die kernkwellinge wat mens met die teks het, soos hier bo bespreek, en laat mense dalk met meer vrae as antwoorde. Want selfs metafories gesien wek Fourie se woorde onmiddellik die vrae: Hóé word die woord “na-doods” nou eintlik hier gesien? Waarna kyk ons dan eintlik in hierdie soort nadoodse ondersoek? Kyk ons nou na ’n wêreld van rassisme, bekrompenheid en geweld wat gestorwe en verby is? Of kyk ons na ’n versameling “vergete” toneelwerke? Na ’n “gestorwe” skrywer? Na die metaforiese “lyk” van ’n vergane (vermoorde) skrywersloopbaan?

Dis dalk juis in die lig van hierdie soort kwellinge dat die werk in die reklameteks eerder beskryf word as “die sluitstuk van Pieter Fourie se vierluik plaastragedies” – ’n aansienlik veiliger woordkeuse.

By nabetragting bied die voorgaande gedagtes interessante perspektiewe op die besluit om hierdie besondere teks juis nóú te publiseer – iets waarna ek later sal terugkeer.

Die teks

Die embrio vir hierdie teks was skynbaar ’n koerantberig oor ’n soortgelyke geval (Fourie, bl 5), maar die gegewe is baie duidelik verwerk om verskeie bekende temas waarmee Fourie oor jare al worstel, by te bring. Op die oog af gaan Post mortem oor ’n plaastragedie, ’n vierledige stel komplekse verhoudings oor ras-, ouderdoms- en klasgrense heen wat alles onvermydelik uitloop op ’n grusame slagting en die dood van drie van die vier betrokkenes. Net Trien bly agter om die lyke van haar man, Basjan, die stoere kerkman en boer, Vytjie, die jong en aanvallige inwonende huisbediende, en Gulu, die plaaswerker wat op Vytjie verlief is, te gaan uitken, voor te berei en te begrawe. In die stuk tree sy dan op as tussenganger/betrokkene wat ons as lesers/gehoorlede oor die gebeure inlig en ons uiteindelik as ’n soort jurie vra om ’n oordeel te vel. In hierdie sin is Trien tegelyk die lykbesorger, lykskouer, getuie en biegtende, asook die fasiliteerder/regisseur wat die vertellings en vertolkings ontlok waardeur sy, en ook ons, as lesers/gehoorlede, miskien tot die “waarheid” oor die gebeure gebring kan word.

Fourie gebruik vir hierdie doel die raam van ’n (simboliese) nadoodse ondersoek om die dooies uit hulle grafte op te roep en hulle dan te gebruik om die ware beweegredes vir die uiteindelike slagting uit te rafel en te probeer verstaan. Hieruit vloei daar deur die loop van die “ondervraging” verrassende en ontstellende openbarings deur die onderskeie karakters oor hulle jeug, hulle verhoudinge met mekaar, en die oorsake en gevolge daarvan. Hortend en stotterend word ons verbaal vertel en grafies ingelig oor Vytjie se drome van bevryding en haar swangerskap; Gulu se jaloesie, vrese en verval in drankverslawing; Basjan se stryd met sy gewete, sy onsekerhede en sy wellus; en Trien se vloek van kinderloosheid en haar eie vleeslike verlangens – tot by die grusaam-simboliese slottonele van die vergiftiging van Gulu, die letterlike slagting van Vytjie en Basjan en die ontboesemende wastoneel waarin Trien haar eie – en óns – aandeel en skuld moet beken.

Dit is ’n donker, dreigende en ontstellende werk, vol sterk eggo’s van temas en tegnieke uit Die koggelaar en Ek, Anna van Wyk, maar toon ook neerslae van daardie dorre geestelike en fisiese verlatenheid wat Eugene O’Neill byvoorbeeld in Desire under the Elms so meesterlik ontgin het. Fourie self het al erken dat dit “’n post mortem [is] van ’n hele affair ,van alles wat vantevore in my werk gebeur het ... basies ’n post mortem van al my werke”. Soos reeds genoem, is die ondersoek dus metafories gekonsipieer, en nie net aangebied as ’n doodgewone en realistiese nadoodse ondersoek na fisiese oorsake nie.

In sy vorige plaastragedies het Fourie daarin geslaag om die stukke tematies duidelik te omlyn en sy fokus nou en spesifiek op enkele tersaaklike aspekte te hou. Op daardie wyse kon hy daardie donker, verraderlike Calvinisties-gedrewe stroom van skuldgevoel, bekrompenheid, wantroue, magsug en selfgeregtigheid wat deur sy karakters se lewens – en deur die Afrikaner en deur ons land – geloop het, in sy vertelling opdam en die dieptes daarvan peil. Maar in Post mortem word daar net ’n té wye net gegooi, wat beteken dat die leser tevrede moet wees met iets minder voortstuwend van aard, ’n reeks kort klank- en beeldgrepe waarin ware diepte van belewenis onvermydelik verlore gaan.

Dit bring ons terug by die probleem wat hier bo geïdentifiseer is: die metaforiese las wat Fourie op hierdie betrokke drama plaas is doodeenvoudig té gewigtig vir die intieme storie wat hy wil vertel. Die resultaat is ’n byna melodramatiese byeenbring onder een dak van talle voorbeelde van onderdrukking, verwringing en mistasting waarvan ons in die ou bekrompe Suid-Afrika bewus gemaak is en vandag nog voor kwalik geneem word.

Tegnies vertoon die stuk by tye alle tekens van daardie vaardige, klassieke Fourie-dramaturgie waaraan mens so gewoond geraak het – ’n stel beskryf as ’n kaal verhoog met slegs drie sandhope daarop, wat grafte verteenwoordig, en ’n tafel met rekwisiete, wat die akteurs gebruik soos benodig wanneer tonele uit die verlede uitgespeel word. Die dialoog en vertellings is oorwegend knap en karaktergedrewe, met slim oorgange tussen Trien se ondervraging en die terugflitse na die gebeure. Maar deurgaans bly daar iets haper, ’n oneweredigheid aan dit alles, iets wat lol met die ritme en die afronding van die werk, ’n onafgerondheid wat in hierdie geval dui op ’n té wydlopige fokus en moontlik selfs ’n té haastige skeppingsproses. Die ontboesemings kom doodeenvoudig té vinnig, té gemaklik op mekaar om sinvol impak te maak – van die gebeure en vertellings voel soms ongemotiveerd of banaal voorspelbaar.

Verhooglewe en resepsie

Die voorgaande kommentaar is, soos genoem, gebaseer op die lees van die teks. Maar ongelukkig lyk dit tóg of die opvoergeskiedenis van die stuk die reaksie vertoon. Anders as met Fourie se meer bekende en gerekende werke het hierdie stuk tot op hede slegs drie speelvakke beleef, almal geheel en al, of ten minste gedeeltelik, deur die toedoen van die Universiteit van die Vrystaat. Nico Luwes (2012) vertel dat die teks vir die Departement Drama- en Toneelkunde geskryf en deur hulle opgevoer is, waarna hulle dit na ATKV Kampustoneel in Pretoria geneem het as hulle inskrywing vir die 1993-teksprojek.

Diegene wat Kampustoneel se gloriedae geken het, sal natuurlik goed weet dat die fees spoedig na sy aanvang in 1983 ontwikkel het tot ’n unieke en opwindende mark vir nuwe tekste, regisseurs en spelers, ’n geleentheid waarheen joernaliste, kritici, regisseurs, uitgewers en die publiek elke jaar gekom het met die hoop dat hulle die nuutste meesterwerk in Afrikaans te sien sou kry, en nuwe talent kan ontdek.³ Vir die skrywers self het dit beteken: jy kry ’n geleentheid om ’n stuk werk deeglik te ontwikkel en uit te toets. Sou jou werk dáár ’n sukses wees, sal dit gou in omloop gekom het om gepubliseer te word en opgevoer te word – as jy gelukkig is, deur een van die streeksrade, die Markteater of ’n ondernemende professionele groep. Faal jou werk egter daar, of is dit nie in staat om genoeg geesdrif by kritici, die publiek of toneelmakers te wek nie, beland dit meestal op die rak van anonimiteit, saam met talle ander ... om (miskien?) eendag weer ontdek te word.

In Post mortem se geval is die eerste opvoering in the Wynand Mouton-teater aangebied onder regie van Chris Fourie, met Anton Welman en drie studente – Simoné Verster, Linda Louw en Nico Davids. Dieselfde aanbieding gaan dan na Pretoria om in die Breytenbach-teater aan ATKV Kampustoneel deel te neem. Alhoewel van die resensies positief was, was daar ook ’n hele aantal voorbehoude, onder andere oor die betreklike onoorspronklikheid van die stuk (’n lappieskombers van temas, beelde en tegnieke uit sy vorige werke som dit miskien op), en die tekort aan ervaring van die jeugdige studentespelers is as ’n remmende faktor gesien.

Die ontvangs by Kampustoneel was dus nie positief nie, en die stuk is derhalwe nie daarna deur enige streeksraad of ander toneelgeselskap opgeneem nie. Daar is ook nie gekyk na publikasie nie, wat natuurlik op sigself reeds ’n interessante kommentaar op die teks en sy moontlikhede moes gewees het.

Die een ander opvoering van die stuk het in 2000 plaasgevind, weer in die Wynand Mouton-teater, en was tot ’n groot mate nog ’n heropvoering van die 1993-een. Hierdie keer is die regie deur Anton Welman waargeneem, maar nou met twee professionele spelers (Stephanie Brink en Welman self) en twee meer ervare nagraadse studente (Teresca Muishond en Richard Miles) in die geselskap. Welman se aanbieding is deur Fourie self hoog aangeslaan⁴ en is skynbaar met meer geesdrif deur die plaaslike resensente ontvang, maar steeds nie genoeg om aan die teks ’n verdere lewe te verskaf nie.

Publikasie en die toekoms

Die stuk is nooit gepubliseer nie en afskrifte van die tekste was lank na die opvoerings in 1993 en 2000 slegs by Dalro en by die Universiteit van die Vrystaat se Dramadepartement beskikbaar. Die feit dat die teks nou, ná 23 jaar, gepubliseer word, stem mens dus tot nadenke, en maak die teks wat ons voor ons het, miskien nog méér van ’n enigma.

Dis natuurlik glad nie ongehoord dat tekste lank ongepubliseerd bly en dan later herontdek en gepubliseer word nie. Daar kan verskeie beweegredes voor wees, gewoonlik gesetel in een van drie moontlike scenario’s:

1. Die werk is nog altyd gewild as opgevoerde werk, en daar ontstaan ’n behoefte om dit ook permanent vas te lê (dit is bv die geval by heelwat geïmproviseerde werk oor die jare, veral in die tagtigerjare in Suid-Afrika).
2. Die werk is opgediep uit argiewe, of herontdek na jare van vergetelheid, en ’n nuwe lewe gegee deur ’n nuwe, relevante en suksesvolle opvoering van die oorspronklike, of in verwerkte vorm, wat die teks aantreklik vir uitgewers maak.
3. Dit word ingesluit in ’n versamelbundel (of publikasiereeks) van die betrokke skrywer se werk.

Soos reeds genoem, is hierdie teks in 1993, toe die entoesiasme met Kampustoneel nog hoog geloop het, klaarblyklik net nie goed genoeg of geskik vir publikasie geag nie. Ook nie eers na die meer suksesvolle opvoering in 2000 nie. Waarskynlik is dit destyds net nie – tematies, inhoudelik, teatermatig en/of struktureel – as die portuur van Fourie se beste werke beskou nie. Dit kan ook wees dat sommige uitgewers op daardie tydstip dalk gevoel het dat nóg ’n wroeging oor die sondes en ellendes van die verlede nie ’n goeie proposisie sou wees nie, veral gegee die tentatiewe optimisme van die tydsgewrig, so ná aan die oorgangstyd na ’n nuwe bestel.

Die teks wat ons vandag voor ons het, is wesenlik die teks van 1993 – dis nie aangepas vir vandag nie, terwyl die veelvuldige temas wat die stuk probeer aansny het, tóé reeds plek moes maak vir ander, destyds meer kritieke kwessies wat ’n snel veranderende samelewing konfronteer – en vandag dalk des te meer.

Maar dit is nie om te sê dat die kwessies wat Fourie in die stuk te berde bring, nou skielik ongeldig, vergete of sinloos geraak het nie, maar eerder dalk dat dit miskien net anders bekyk, aangevoor en hanteer sou kon word om aan te sluit by die dringende kwessies van vandag.

Ons leef in ’n tyd van entoesiastiese argivale herwinning van die vergete verlede, herinneringe van ons eie verlede, en herinterpretasie van die verlede in terme van die nuwe bestel. Daarby het die angswekkende voorkoms van xenofobie, fanatisme, korrupsie, eiegeregtigheid, gierigheid, sinlose geweld en menseslagting wêreldwyd ’n alledaagse en sensasionele werklikheid geword, veral danksy die media, ’n reeks kwessies wat smeek om insig, ontleding en ondersoek. Ook op die verhoog.

So, ja – in daardie sin is dit moontlik dat enige post mortem-ondersoek na kernoorsake dalk wel van belang geag kan word en dat werke soos hierdie een miskien, deur middel van ’n kreatiewe herinterpretasie deur ’n skeppende regisseur of teatermaker, tóg as opvoering tot ’n nuwe generasie van toneelgangers en kritici sou kon spreek.⁵

Slotsom

Ten spyte, dus, van my bedenkinge oor die teks as geskrewe drama, is ek baie verheug dat Pieter Fourie se oeuvre van gepubliseerde werke hiermee deur Protea Boekhuis aangevul kon word. Hy is ’n belangrike, invloedryke en kleurryke figuur wie se werke nie net opgevoer behoort te word nie, maar ook bestudeer moet word – en daarvoor is die beskikbaarheid van gepubliseerde tekste natuurlik onontbeerlik.

In daardie verband, miskien net ’n laaste gedagte: as die gevoel is dat hierdie teks gepubliseer móés word, om daardeur die oeuvre van een van ons mees bekwame en bedryfgesoute dramaturge volledig daar te stel (soos in scenario (c) hier bo aangedui) sou dit – in die lig van Fourie se eie gevoel daaroor – miskien beter kon gepas het in ’n versamelbundel van al vier Pieter Fourie se plaastragedies, juis dan as ’n soort sluitstuk (of dan ’n post mortem-samevatting) van die tematiese lyne wat deur die werke loop.⁶

Om die waarheid te sê, die titel sou selfs goed te pas kon kom as titel vir so ’n bundel in sy geheel.

Bronne

http://www.azarchivesonline.org/xtf/view?docId=ead/asu/bradford.xml.

https://en.wikipedia.org/wiki/Post_Mortem_(Coward_play).

https://en.wikipedia.org/wiki/Post_Mortem_(Gurney_play).

https://www.samuelfrench.com/p/758/postmortem-ludwig].

Laetitia Pople, Kampustoneel 1993 – ’n oorsig, Rapport, 28 April 1993.

Nico Luwes, 2012, Pieter Fourie (1940–) se bydrae as Afrikaanse dramaturg en kunsbestuurder: 1965–2010. Ongepubliseerde doktorale tesis. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat.

Pieter Fourie, 2016, Post mortem. Pretoria: Protea Boekhuis.

“Pieter Fourie” in Wikipedia.

“Post Mortem” in ESAT: The Encyclopaedia of South African Theatre, Film, Media and Performance.

Volksblad, 17 November 2001.

Eindnotas

¹ Benewens Fourie se drama: Post mortem (Noel Coward, 1931), Post mortem (Benjamin Bradford, 1970), Postmortem (Ken Ludwig, 1983) en Post mortem (AR Gurney, 2006). Bradford se werk is skynbaar die enigste ander een wat in Suid-Afrika opgevoer is (1973 by Die Ruimte in Kaapstad, geregisseer deur wyle Bill Flynn, met Phillip Boucher, Christopher Prophet en Mike Richard).

² Ek is baie dank verskuldig aan Nico Luwes vir die deeglike inligting oor die ontstaan, opvoering van en kritiese reaksie op hierdie teks wat hy in sy formidabele DPhil-proefskrif oor Pieter Fourie opgeneem het.

³ Vier Pieter Fouries tel onder die grondleggers van die Kampustoneel-projek in die vroeë tagtigerjare, naamlik Pieter Fourie, die ATKV se organiseerder vir toneel, Pieter J Fourie, professor van kommunikasie by Unisa en ’n gereelde beoordelaar, wyle Pieter-Paul Fourie, dramaturg en op ’n stadium literêre adviseur by Truk, en natuurlik Pieter Fourie, dramaturg en regisseur, wat nie net ’n gereelde skrywer van stukke vir die fees was nie (Ek, Anna van Wyk was seker een van die treffendste werke wat Kampustoneel opgelewer het), maar wat as adviseur by die beplanning opgetree het en moontlik een van die belangrikste en mees fundamentele reëls vir die projek daargestel het, naamlik dat daar geen sensuur mag toegepas word op die stukke wat aangebied word nie – ’n reël wat die ATKV tot sy groot eer deurgaans nagekom het.

⁴ Volgens ’n onderhoud ná Anton Welman se onverwagse heengaan in November 2001 het Fourie aan Est de Klerk gesê dat hy Post mortem oorspronklik aan Welman opgedra het: “Hy het die regie van die stuk in 2000 so skitterend gedoen dat ek besluit het om dit aan hom op te dra” (Volksblad, 17 November 2001, bl 3, aangehaal in Luwes 2012). Dit verwys dalk na die opdrag van die opvoering van 2000, want in die gepubliseerde teks van 2016 dra Fourie dit op aan sy vier dogters: Tanya, Mashinka, Natasja en Nandi.

⁵ Dit is onteenseglik waar dat daar al in die verlede verskeie vergete dramas van een of ander skrywer opgediep en ’n tweede lewe gegee is. Sommiges hiervan het ’n reuse-impak op ’n nuwe generasie teatergehore gehad, en het dalk selfs die praktyk van toekomstige teatermakers onmeetbaar beïnvloed. Mens dink byvoorbeeld aan die klassieke geval van Georg Büchner, wat sy meesterwerk, Woyzeck, in 1836 begin skryf het, maar dit is nie voltooi voordat hy in 1837 oorlede is nie. Verskeie mense het daarna gepoog om dit te voltooi, en dit word uiteindelik die eerste keer eers in 1879 in Karl Emil Franzos se verwerkte weergawe gepubliseer, maar eers op 8 November 1913 deur Max Reinhardt in die Residenztheater, München opgevoer.

⁶ Reza de Wet se stukke is byvoorbeeld meesterlik op hierdie wyse gekonsipieer, verpak, gepubliseer en bemark in die twee bundels Vrystaat Trilogie en Trits: Mis, Mirakel en Drif. (Haar Russiese stukke is in die Engelse weergawes ook so hanteer.) Van Athol Fugard se werk is ook so uitgegee.

The post Post mortem deur Pieter Fourie: ’n resensie appeared first on LitNet.

By die nag se wit kant in
Etienne Terblanche
Uitgewer: Protea
ISBN: 9781485306016

Vir my as letterkundedosent en bibliofiel is nuwe stemme wat hulle toetrede tot spesifiek die Afrikaanse letterkunde maak, altyd verblydend. Ek voel soos ’n kind wat met ’n nuwe speelding verras word. Menige boekliefhebber sal met hierdie gevoel kan identifiseer. Dit is ’n proses van pure opwinding en neem jou op ’n ontdekkingsreis waartydens jy aan nuwe woorde, beelde en konsepte blootgestel word. Die groot vrae wat beantwoord moet word, is dus: Wat maak hierdie bundel anders en/of uniek vergeleke met die gedigte van ander digters? Is die bundel in sy geheel sowel as die gedigte enigsins vernuwend? Is hierdie bundel die volgende Tristia of Komas uit ’n bamboesstok?

Die voordeel waaroor ’n debutant beskik, is die feit dat daar nie ’n vorige eie bundel bestaan waarmee sy of haar gedigte (en bundel in sy geheel) vergelyk kan word nie. Die groot druk waaronder digters en skrywers verkeer voor die publikasie van hul tweede roman of digbundel is soms angswekkend, aangesien resensente graag die tweede bundel met die debuutwerk vergelyk en die teks daarvolgens takseer. Dit kan dus vanuit ’n letterkundige perspektief die digter of skrywer se figuurlike doodskoot wees indien die literêre werk nie vernuwing en of enige vooruitgang op die debuutwerk toon nie.

Etienne Terblanche is professor in Engelse letterkunde en is gevolglik wyd belese vanuit ’n letterkundige perspektief. Hy beskik verder oor ’n ruim verwysingsraamwerk wat interdissiplinêr strek. Beide Joan Hambidge en Marlies Taljard het reeds hierna in hul onderskeie resensies van die bundel verwys. In ’n onderhoud wat René Bohnen met Terblanche gevoer het en wat op Versindaba verskyn het, verskaf Terblanche hoogdrawende akademiese antwoorde wat enige “gewone” (dus nie-akademiese) poësieliefhebber halfpad deur die onderhoud moedeloos kan laat. Vanuit ’n letterkundige perspektief het Terblanche met hierdie onderhoud sekere hoë verwagtinge geskep wat literatore ure se genot kon verskaf. Helaas het dit toe nie gebeur nie.

Op die voorblad van By die nag se wit kant in verskyn ’n gedeeltelike beeld van ’n uiloogmot. (Ek moet bieg dat ek dit nie sou geweet het indien ek dit nie in Bohnen se onderhoud gelees het nie.) Dit lyk meer na ’n swak-gerekenariseerde beeld van iets uit die buitenste ruimte. Was daar regtig geen ander foto van ’n uiloogmot wat die uitgewer kon gebruik nie? Maar soos die ou spreekwoord lui: Moenie iemand op sy (of haar) baadjie takseer nie – dus ook nie die bundel nie.

Ten spyte van die teleurstellende voorblad is die titel ’n geslaagde en besonders poëtiese beeld. Dit is geneem uit die gedig “Die digter sing vir sy beminde”:

Jou soet klein naeltjie en bultborsies nooi my.
Ons vlieg nou oor die grasperk met die vars snyreuk
en sien dit is nog groenerig onder die blou nag.

Ons vlieg deur die land van melk en heuning
en heuning en room in flesse op die spens se rak
en my lied word solied en dis heuningroom.

Deur ’n golf, ’n gang, deur die maan
se ronde deur gaan ons verder en verder
by die nag se wit kant in. [...]

Die “nag se wit kant” is ’n verwysing na die maan waardeur die spreker en sy geliefde toegang tot ’n alternatiewe “wêreld” verkry. (Die beeld van die spreker se geliefde se “klein naeltjie en bultborsies” klink na ’n tipiese beskrywing uit ’n Brink-roman.) Die maan-as-beeld word in talle gedigte, soos “Mumbadevi”, “Die eiland” en “Oranje maan”, gebruik. Kosmiese elemente staan sentraal in die bundel in sy geheel tesame met verwysings na die liefde, lewe en dood, asook die natuur, wat van die belangrikste temas in die bundel is.

Die bundel bestaan uit vier afdelings. Opvallend van die tweede afdeling (die langste afdeling in die bundel) is die voorkoms van temas rondom oorlog en geweld. Die gedig “Skreeu” sinspeel op die Noorse kunstenaar Edvard Münch se bekende tekening (waarvan daar vier verskillende weergawes bestaan) waarin die spreker uiting gee aan die gewelddadige wêreld waarin ons leef:

[…]

O duister Kronos, jou onmeetbare lawwe mond.
O rex tremende. O Saturnus op ’n Saterdag. O
“sad sad sadderday afternoon.”
In kring op kring versteen die skreeu.

Terblanche se taalgebruik in sommige gedigte sien vreemd daar uit. Die irriterende (en argaïese) herhaling van “O” wat veral in die vroeë 20ste eeu onder Afrikaanse digters gewild was, word gereeld gebruik. Die verwysing na ’n pakkie sigarette as “kankerstokkiepak” in “Anekdote van die wurm” is ’n cliché wat liefs vermy moet word. Ook die gebruik van die woord “mos” as bywoord in “In die begin” is lomp en doen afbreuk aan wat andersins ’n beeldryke gedig is.

In sekere gedigte tree Terblanche met digters vanuit die Afrikaanse literêre kanon in gesprek. In “Belydenis van ’n organiese chemikus by ’n geleentheid een aand” sluit Terblanche tematies en vormgewys aan by Opperman se “Hooggeëerdes” in Komas uit ’n bamboesstok (1979). Alhoewel die gedig humoristies is, kon dit net sowel ’n kort-kortverhaal gewees het. Terblanche kon baie meer ekonomies met woorde omgegaan het. Die meerderheid gedigte benodig ’n genadelose redakteurshand. “Less is more,” lui die Engelse gesegde. Alhoewel poësie in die algemeen ruimte laat vir praatverse, is die gedigte té vertelagtig van styl en het ek die indruk gekry dat die digter sy gedigte aan die leser wil verduidelik of uiteensit. Die meerderheid van die gedigte is uitermatig akademies en hoogdrawend van aard (beide tematies en in terme van die taalgebruik in sekere gevalle). Die gewone poësieleser sal nie by die gedigte aanklank vind nie tensy hy/sy bereid is om ’n indringende studie van elke gedig te maak. Die bundel in sy geheel kom voor asof dit uitsluitlik vir die “literêre” gehoor geskryf is en kan dus verkeerdelik as elitisties voorkom.

Die titels van sommige gedigte sluit ook nie op geslaagde wyse by die inhoud van die gedigte aan nie. “Lutoslawski-vingerwoordverfoefeninge” dien as voorbeeld. Die naam van die Poolse komponis in die titel is onduidelik, aangesien daar nie ’n ooglopende verwysingspunt tussen die tema(s)/inhoud en die titel is nie. Die gedig is in vier afdelings verdeel (verwys dit moontlik na Lutoslawski se vier simfonieë?) en die funksie/doel hiervan is onduidelik. Die gedig beeld wel die amper bombastiese en dramatiese elemente van Lutoslawski se simfonieë uit. Hier kon die digter iets interessants vermag het. Weer eens word die herhaling van die “O”-uitroep oorbenut.

Daar bestaan by my geen twyfel dat Terblanche oor die vermoë beskik om gedigte te skryf nie. As akademikus en wydbelese individu beskik dié digter oor ’n wye verwysingsraamwerk en liefde vir die kreatiewe skryfkuns. Hy slaag wel daarin om enkele geslaagde beelde te skep, soos in die gedig “Gloed”: “In my vingers vonkel ’n miljoen beginne.” […] Sy debuutbundel het egter net té veel gebreke. Die rol van die keurder en uitgewer is om te verseker dat die eindproduk die digter se individuele stem behou, maar ook om swakhede uit te wys wat afbreuk aan andersins beeldryke poësie doen. By die nag se wit kant in is voortydig uitgegee en ’n strenger redigeerhand moes die fynere aspekte van die bundel uitgestryk het om sodoende meer klem op die geslaagde beelde en verse in die bundel te lê.

The post Boekresensie: By die nag se wit kant in deur Etienne Terblanche appeared first on LitNet.

History matters: selected writing, 1970−2016
Bill Nasson
Publisher: Penguin Books
ISBN: 9781776090273

William Richard (Bill) Nasson was born on 28 May 1952 in Cape Town. Nasson is currently a distinguished professor of history at the University of Stellenbosch. Before that, for two decades, he was professor and head of the history department at the University of Cape Town.

He is a historian of modern South Africa, specialising in the field of war, but including other fields, namely, education, politics and oral history. He has won a number of awards for his work, such as the 1993 UCT Book Award for Abraham Esau's War: a black South African war in the Cape 1899−1902, the 2007 UCT Book Award for Britannia's empire: making a British world (Tempus, 2004) and the UNESCO Prize for Peace Education, 2008.

Nasson has held visiting fellowships at the University of Cambridge, the Australian National University, Yale University, the University of Illinois, the University of Kent and Trinity College, Dublin University. Books published by him include Abraham Esau’s war (1991), The war for South Africa (2010), South Africa at war 1939−1945 (2012), Springboks on the Somme: South Africa in the Great War 1914–1918 (2012) (see review: http://www.litnet.co.za/paul-murray-reviews-i-springboks-on-the-somme-south-africa-in-the-gr/), The war at home (2013) and World War One and the people of South Africa (2014) (see review: https://www.litnet.co.za/review-wwi-and-the-people-of-south-africa-by-bill-nasson/).  

It is incredibly wonderful that Nasson, an accomplished and acclaimed historian, should dedicate the book to the memory of RO Dudley (1924−2009), a school teacher. Even more so, “a teacher’s teacher”. It might be difficult to understand Nasson’s History matters without some understanding of Dudley. However, it goes beyond the scope of this book review to go into Dudley’s life to find out why. Those interested in further reading can access the obituary by Nasson himself, entitled “RO Dudley: teacher, educator and political dissenter (1924−2009)”, published in South African Journal of Science, Vol 106, no 9/10, Sep/Oct 2010.

Perhaps it lay in Dudley’s subtle and wise way of imparting knowledge, always with an understanding of those he was addressing. To Nasson, “Dudley was a visionary educator, for whom Livingstone High School’s chemistry room was a transmission belt of all sorts of questioning knowledge.”

How strange it must have been for the chemistry teacher to inspire one of his charges to become a historian!

RO Dudley

This photograph of RO Dudley was downloaded from http://www.scielo.org.za/scielo.php?pid=S0038-23532010000500005&script=sci_arttext on 24 January 2017.

It is also wonderful that the foreword for Nasson’s book was written by South African literary giant, the late Tim Couzens (1944−2016). Reading Couzens will soon make any reader of Nasson understand why. He takes on similar themes to Nasson’s, such as the history of WWI. Writing about his The great silence: from Mushroom Valley to Delville Wood, South African forces in World War One, Couzens says:

As in most of my books I believe in never going beyond the historical evidence, but I also believe that history and life are extremely complex. So, I always try to write with poetic techniques in mind. The first chapter and the last chapter are deliberately put there.

Couzens identifies the three main themes of the book’s chapters: Nasson’s early life and schooling, book reviews and pure history (although these are each divided into a number of chapters). Each of these three components is contextualised into the whole that makes up History matters: early life and schooling, relating the politically challenging times in which Nasson’s school-going life was enriched by the likes of Dudley; the immense historical research that accompanied his book reviews; and then the chapters on history that blend with publications such as Abraham Esau’s war (1991).

Furthermore, with Couzens’s incalculable knowledge and experience as a writer – one who categorises History matters as biographical writing (four decades of it) – a paradoxical task in reading it is to understand the person’s motives and actions, while at the same time trying to be detached from and objective about it. So Couzens and Nasson were colleagues, both historians, the one fictionalising it more than the other, and both universal in their application. Couzens says of Nasson’s History matters: “the accumulation of diligence, facts, careful thought and humour, all derived in the plain and comprehensible style he urges, a historian talking not to a narrow clique of historians but to a much wider audience.”

The late Tim Couzens

The picture of Tim Couzens was downloaded from http://www.timeslive.co.za/local/2016/10/27/Renowned-historian-and-author-Tim-Couzens-dies on 26 January 2017.

A picture of Nasson talking about one of his books

This picture was downloaded from http://www.pletthistory.org/assets/Uploads/image003.jpg
on 27 January 2017.

A historical education. This is the first of the three main sections of the book. The inaugural editor of the school magazine Impact in the 1960s initiated a long career in writing for Nasson. The grasp of the magazine was intellectual and international, discussing topics including the Vietnam War, nuclear disarmament and the Irish Republic, and using quotations from Cicero, Mark Twain, George Bernard Shaw and lesser literary lights, such as Brigitte Bardot and Prince Philip.

The magazine was characterised by the total absence of items dealing with sport. The publication’s op-ed piece, which Nasson refers to as “even if overheated and utterly pretentious”, was entitled “Dissent: some thoughts on a current vogue, by WR Nasson (1970)”. The piece is on pages 5−6 of the book. There follows a biographical entry, “Ben Kies: a tiger of non-racism and non-collaboration, 1917−1979”.

Ben is described as not light-skinned enough to pass as a white in the nod-and-a-wink kind of Cape Town suburb, Woodstock, which triggered his “absorption in political issues and involvement in left-wing political activism”. For students of the history of South African political activism, the piece is a gem in the way that it documents the historical path of some of South Africa’s radical political bodies and resistance politics, from one who had powerful “views on the special vanguard role of teachers in mobilising the minds of colonised people by disseminating dissident political ideas”.

The overall gem of the section is the obituary of RO Dudley, an aspirant student of English and history induced into the teaching of science, chemistry, physics and mathematics, because the school where he taught needed it more – a universal person, equally at home in the ars poetica and ars pratica. There are lovely descriptions, stories and anecdotes about Dudley on pages 11−14. “Life at Livingstone High School in Cape Town from 1966−1970” outlines important influences on Nasson the schoolboy, which were processed in his working, writing and teaching career (pages 15−24). Not surprising is the fact that Nasson was head boy of his school, although it never went to his head, and dealing with schoolboy peccadilloes was a challenge (lenient as he probably was).  The exposure to the teaching he received, infected by internationalist history, might have been one of the defining things he took away from the school, and, “aside from mounds of homework”, he “learnt the meaning of non-collaboration and the boycott as values with which to do some of the navigating of [his] abnormal society”.

The South African War and World Wars. The opening piece in the section on the South African War, entitled “Tommy Atkins in South Africa”, totalling 12 pages (31−42), contextualises the position of the British rank and file in the South African War during the period 1899−1902. Nasson carefully unpacks the reality of the situation, sifting the perceptions of the glamorous picture, versus the harsh realities and experiences of British soldiers fighting far away from home.

Who were the ones who were the real enthusiasts about the overall harmony and social unity in the British army fighting in South Africa at the time: the ordinary British soldier, the officers or the volunteers, perhaps “often anxious to move upwards” into positions that had become vacant? “The war of Abraham Esau, 1899−1901: martyrdom, myth and folk memory in Calvinia” (43−66) analyses the South African War on black communities and individuals: how they act on and respond to events.

Esau’s response was to defend his town against Boer forces, for which he paid the ultimate penalty: in leg irons, he was tied between two horses and dragged out of town, where he was beaten and shot. The intense irony in the story lies in the fact that three days after Esau’s brutal death, Calvinia was recaptured by the British (our own Wilfred Owen, who died only a few days before the end of WWI).

News of the death of the coloured village blacksmith reached the British tabloids, and the response from the High Commissioner, Lord Milner, to the terrible death, was hugely damning, which basically said that someone such as Esau was far more civilised than the average Boer farmer (55). Nasson’s research into this dark episode in South African history, and the way it is written up, will leave the reader aghast at the fact that anything as barbaric and savage as what happened to Esau could ever have happened in the first place.

It is Nasson’s art to find pieces of history such as what happened to Esau, and to present it to a reading public. In this way, the social historian fulfils his responsibility to enable the reader to become more conscious and aware of the country’s terrible political and human rights past.

This front cover of Nasson’s book about Abraham Esau was downloaded from http://www.barnesandnoble.com/w/abraham-esaus-war-bill-nasson/1100938470;jsessionid=74D5F8C7A2DFA9BD43701537106564A7.prodny_store01-atgap10?ean=9780521530590 on 28 January 2017.

In the essay entitled “A flying Springbok of wartime British skies: AG ‘Sailor’ Malan”, Nasson’s intense interest in this subject is reflected. Adolph Gysbert Malan was from Wellington in the Cape, acquiring his nickname because he had joined the Union Castle Line of the Mercantile Marine at 15. One of Malan’s comrades recalls him in the following light: “He was a born leader and natural pilot of the first order. In him there was a complete absence of balderdash. As far as he was concerned, you either did your job properly, or you were on your way. He inspired his air crews by his dynamic and forceful personality, and by the fact that he set such a high standard in his flying” (Bill Skinner, who won the Distinguished Flying Medal with 74 Squadron of WWII, writing of Sailor, with whom he flew, in http://zar.co.za/sailor.htm). The life of this great South African certainly inspired Nasson to pen an essay no less than 23 pages long on the flying Springbok, who defended the British Isles realm at a time of intense aerial warfare (116−39).

This picture of “Sailor” Malan was downloaded from http://www.allposters.com/-sp/Portrait-of-Squadron-Leader-A-G-Sailor-Malan-by-Eric-Kennington-Posters_i8514610_.htm
on 28 January 2017.

Books, More Books, Even More Books and Film. These four chapters include a wide range of reviews reflecting a possibly equally wide range of interests of Nasson. The first collection of reviews is contained on pages 67−88, including the topics of early colonial Cape history; the British high commissioner at the Cape at the time of the South African War, Alfred Milner; and cricket. Karel Schoeman’s Cape lives of the eighteenth century (Protea House, 2011), a 676-page-long tome, examines Cape colonial society at the Cape of Good Hope in the last years of the period of the Dutch East India Company.

Nasson, the professional historian, can easily detect how, in such a weighty work characterised by heavy documentation and reconstruction, Schoeman’s choice of the copious material can “[become] recycled or repeated in different circumstances or just in slightly different words”, as contextualised by Nasson: “There is, after all, only so much that is fresh to be said about gardens, estates, marriage, divorce, slave ownership, foodstuffs, servanthood, Khoi mistresses, social climbing, warfare, hunting and a myriad other diverting topics and themes.”

Forgotten patriot: a life of Alfred, Viscount Milner of St James’s and Cape Town, 1854−1925, by J Lee Thompson (Fairleigh Dickson University Press, 2007), recalls the controversial figure of Milner as “a supremely dedicated kind of Anglo-Saxon race patriot”. Again, it is the professional historian who unveils the events around Milner, and Milner in them, in “high politics” that goes well beyond his tenure in South Africa. In the words of Nasson, “To savour the life of an obsessively interfering, plotting, bossy and impassioned British imperialist, look no further.”

Cricket aficionados will surely love reading Nasson’s reviews on cricket (78−87), including something about Herschelle Gibbs and Basil D’Oliviera: the former as the “gifted and erratic Cape Town coloured cricketer who had had the silver spoon of a Diocesan College school education”, which, in the light of Gibbs, “who infamously claimed he had never read a book”, might have been more appropriately put as someone who benefitted from the system; and the latter, a South African whose career path in cricket was drastically diverted because of the South African laws of race absolutism. He subsequently became renowned as an England international cricketer, and was at the centre of the D’Oliviera affair surrounding the 1968−1969 tour of apartheid-era South Africa.

This picture of Herschelle Gibbs’s front cover of his autobiography (written with Steve Smith) was downloaded from http://www.goodreads.com/book/show/9637715-to-the-point
on 28 January 2017.

In the piece entitled “I braai, therefore I am”, the title for a review of Richard Wrangham’s Catching fire: how cooking made us human (Profile Books, 2009), Nasson attempts to untangle the threads of cause and effect, and the grand theory about the past leaves us with his view that [the book] “is fatter on socio-biological speculation and rather thinner on direct proof”. It is a fact that, in reviewing books, Nasson can cast his beady eye on very many different fields.

Whether the words of the American novelist, Michael Chabon, “Every time another review comes out, I let out a deep breath”, can be true for authors writing books reviewed by Nasson, will surely depend on how good they are!

As if Nasson’s talents are not limited to writing books, articles and reviews, enjoy reading about a direct and personal involvement in the making of the film The deal (2007), which was shot on location in and around Cape Town. The deal: Gladstone, Disraeli and a South African historian in the court of King Hollywood is an account of Nasson producing material for the film, for the scene between the Liberal-Conservative confrontation, in a Gladstone-Disraeli (alias Bill-Ben) standoff in Victorian politics (235−55). What virtuosity shown by the historian Nasson!

Social Histories and Historians. In the section “Social Histories”, Nasson revisits Calvinia, the abode of Esau. With Calvinia’s hugely divided history, as in the events of the South African War, the 1960s still saw separate commemorations of what Nasson terms the different groups’ “separate spheres of pilgrimage”. And, from this time onwards, Calvinia experiences a little bit of healing, which Nasson explains in the unfolding story, much like Paul Gallico would in his. Beautifully recounting the history, Nasson takes the reader step by step through the developments of the Esau story and the roles of outsiders, local residents and the communities of Calvinia, showing how “new history in the making is measured by a resurrection of the old …”

In the section entitled “Historians”, the six impactful pages include Nasson’s views of another renowned South African social historian, Charles van Onselen. A quote from van Onselen, “The hearse of history is not far from the playground, and the subject is already half dead”, sets the scene for an explanation by Nasson of van Onselen’s problematisation of South Africa’s complex past, as reflected in his award-winning book of non-fiction, The seed is mine: the life of Kas Maine (1996). The quote is also to be seen in context of the history profession’s “unseen vulnerability”, and how currently South African history is presented. Nasson’s view deserves to be quoted in full, as it will provide at least some understanding of his philosophy of what history should do for us:

For non-fiction about the past to regain serious life amid ordinary people, historical scholarship needs to dip into the ancestral richness of literary narrative so that it, too, cultivates the classic idioms of human experience like irony, malice and calamity. South Africa’s divided past surely has more than its fair share of those. And, in illuminating its complexities, the power of history can challenge the more unreasoning forces which stalk the posturing present.

And are the social histories by Nasson and van Onselen, respectively – the one tracing the life of a blacksmith (Abraham Esau's war: a black South African war in the Cape 1899−1902), the other, of a sharecropper (The seed is mine: the life of Kas Maine) – not examples of this?

See also the piece by Nasson, entitled “Remembering Stanley Trapido (1933−2008)” (209−12), of a historical revisionist within the Marxist tradition, remembered by the way he made “the practice of history … worthwhile … entertaining and enjoyable”. This is pleasing to the likes of Nasson, who wants to avoid the profession’s being “an exchange of numbly dry products or fields …”

Odds and ends. This section ends the ten-section book. Its first piece, “Maki-Saki”, which, in Afrikaans, is a way of saying, “It does not really matter” (irony – history matters), is explained by Nasson for its use of satire. In some cases, guest contributors are included in the writing. The targets for the lampooning, says Nasson, “were predictably, mostly the doings of universities and their academic employees, politics, and the world of books.” This specific contribution, which appeared in Southern African review of books on September/October 1993, was taken seriously by one literary critic who, to the delight of Nasson, published a rebuttal.

In South African poet Stephen Watson’s anthology Presence of the earth: new poems (David Philip, 1995), the poem entitled “That place” means to capture Nasson in the poem, but Nasson says that “the man in the poem is not me”. Mistaking Nasson for someone else is not important for what Watson was trying to achieve in his “universal illustration of encountering the past as picking through old ruins, as the historian pores over evidence of a bygone time to try to piece together a meaningful pattern”. Nasson says, “Here was Stephen Watson’s talent reeling in and interpreting the splintered world of Cape Town in language far beyond the grasp of us journeyman history writers.” Some confession from a historian! But then, that is Nasson, a humble historian, powerful in his profession.

The book is indexed, contains some favourite quotes, is 286 pages long, comes in hardback and, one must emphasise, is dedicated to the memory of “a teacher’s teacher” – RO Dudley. If Dudley was never meant to wave the magical fairy wand, to turn Nasson from a self-confessed numerical and scientific dunce into an Einstein, then he definitely succeeded in inspiring him to become a formidable historian. History matters is scientific proof!

Photo of Bill Nasson: Lavonne Bosman

The post History Matters by Bill Nasson – a book review appeared first on LitNet.

Roughing it – 1820 settlers in their own words
By Ralph Goldswain
Tafelberg
ISBN: 9780624076865

One would have to sit and wonder who was roughing it more: the 1820 settlers that came to the shores of the Eastern Cape from England, and who started their lives here living in tents, and called their way of existence at the time “roughing it”; or Mark Twain, writing about his experiences in Humboldt, Nevada, in search of silver, in his 1872 book entitled Roughing it (selling 75 000 copies within a year of its publication). At the end of reading accounts about both, let the reader decide! However, it is outside the scope of this review to look at Twain ─ instead, it takes a look at Goldswain.

The author of Roughing it, Ralph Goldswain grew up in East London, where he attended Selbourne College and Rhodes University, after which he came to Cape Town to teach, and then proceeded to the UK to teach there. He holds two master’s degrees, one from the University of London, and the other from the University of East Anglia. He is a prolific short story writer, and his stories have been published in both the UK and the USA. Ralph Goldswain is the great-great-grandson of Jeremiah Goldswain, who came as a sawyer in the 1820 settler party from England to Grahamstown, and who penned a diary/chronicle (with a strong ability to narrate). It was eventually published as The chronicle of Jeremiah Goldswain in 2014, edited by Ralph Goldswain. It is likely that, from this editing project, Goldswain was prompted to produce Roughing it. He clearly developed a strong fascination with the actions and achievements of his ancestor, resulting in his studies on him.

Front cover of The chronicle of Jeremiah Goldswain (30° South Publishers, 2014), edited by Ralph Goldswain. For a review of it by historian John Tosh, go to http://www.brucedennill.co.za/ralph-goldswain-the-chronicle-of-jeremiah-goldswain-1820-settler/.

Ralph Goldswain, the author of Roughing it. The photograph was downloaded from https://pbs.twimg.com/profile_images/472748171005685760/ewZfpvrZ_400x400.jpeg
on 30 January 2017.

The term “roughing it” supposedly originated in the tent city at Algoa Bay as the newcomers arrived. The conditions could not have been glamorous. From there, they were sent to different parts of Albany in the Eastern Cape (in the Grahamstown area), although several of the parties ventured further afield, eastward, along the coast and in the direction of East London, as economic opportunities presented themselves. The city of East London, established in 1872, was eventually founded by one of the settlers, John Baillie, because he noticed that the place’s landscape and setting would produce a good river harbour for the region. It was here that Ralph Goldswain’s ancestors eventually moved, “to take advantage of the new opportunities offered by the fast-growing new town”. However, Roughing it limits itself to the first three years of arrival as the 1820 inhabitants voyaged across the seas, from the homes that now lay behind them, to their new place of abode in South Africa. It is about the ups and downs, the trials and tribulations of these experiences, told through the voices of the new arrivals, covering the years 1820–1823.

In Roughing it, Goldswain has taken a completely new angle on the history of the immigrants who came from Britain to South Africa in 1820, commonly referred to as “the 1820 settlers”. The sources which have been consulted and studied in the British Library (mostly) include copies of journals, documents and letters written by the settlers. Whilst it would have been considered mostly a nice new place to come to, for many it was “the most miserable country in the world”. The reader gets to hear the voices directly and find out why the new residents felt the way they did. The book has no real historical context for the consequences for the local inhabitants who were there at the time, or for the socio-political structures of southern African society, or for post-apartheid South Africa. Says Goldswain, “The settlement of some 4 000 Britons on the frontier, and the tragic and violent conflict that took place in that region for more than a century, contributed significantly to the creation of the fault line that has been painful for South Africans for two centuries, and that looks as though it will never be repaired.” By admission, Goldswain says, “I haven’t addressed that issue in telling the story.”

Goldswain, the writer “telling the story” from the point of view of the settlers, attempts to capture the moments as the settlers lived them. So Roughing it is not to be seen as a history book, “but rather a story, where the reader can understand the settlers’ journey, struggles and emotions by reading their own writing”. According to Goldswain, the people themselves can never capture or write this history – they are in it; they do not have the perspective required for this. They live the moment, unaware of what the next moment will bring, doing the best they can under trying circumstances. Initially, the conditions were just too harsh; the settlers lived in such a way that they had to “take root or die” (the words of one of the settlers, Henry Hare Dugmore). But we as readers can listen to their stories to formulate our ideas about their existence, as it was then. This is how Goldswain sees his book.

Goldswain explains that his book differs from those written by Victorian historians Theal and Cory, about the settlers and their lives in the Eastern Cape at the time. Theirs have a different purpose, a different era in which they wrote with a different outcome. They wrote in Victorian times, when the perceptions of historians were different. For Goldswain, Cory’s account of the 1820 settlers as heroes is misguided. By admission, there were heroic deeds performed by the settlers, but, as farmers coming to a new place at a specific time, they did what all farmers do: battle against the elements and farm the land. What Goldswain surely means, is that the settlers arrived as a group translocating in order to start afresh, making a living rather than seeking to come and conquer new territory, as in the stories of epics.

He also explains the absence of a female perspective in their histories, other than very limited accounts, as in the diary of Sophia Pigot and a handful of letters written by women. What has proved invaluable, however, are the perspectives of those on the voyage across the sea, and Sophia’s view on “lower orders” providing some information about the stratification of the society at the time. The result is that women in the story are mostly silent and “virtually invisible” in the 1820 accounts, other than some “brief patronising, patriarchal references to them in their husbands’ letters, journals and reminiscences”. This omission in the record, Goldswain explains, should not be seen as his unawareness of the important role played by 1820 settler women, but as that “their silence is just a phenomenon of their time”. Yet there are glimpses of women and their actions, such as in Wait’s party, or Sarah Allen on page 21. Page 3 of the preface explains certain challenges that women faced, and some of the tough tasks that they had to endure, such as slaughtering sheep.

According to Goldswain, the project failed when the floods came in 1823. In these three years, contact between the incoming settlers and the local inhabitants had been minimal. The colonial authorities had banned employment and trading. Furthermore, a large tract of no man’s land existed between the two groups. Matters took a different turn, however, after continual crop failure and floods set in. These caused the devastation of the region, and thus the notion of “frontier” changed from its original meaning. The locals and the newcomers started to trade among themselves. This forced the colonial authorities to consider new policies. The initial restrictions needed to be dropped so that the two groups, the settlers and the local inhabitants, could meet and trade with each other, leading to some prosperity for both groups. Goldswain explains that the wars that came between the white settlers and the local inhabitants from the 1830s, were driven by “political conflicts between the Cape government and the various Xhosa politicians”. It might be possible to consider the word “driven” to infer a catalyst, but, at the centre of the conflict, surely other factors would also need to be studied as part of the region’s complex history. However, one would need to examine the rich South African historiography for a fuller understanding of this.

Picture of Jeremiah Goldswain downloaded from http://www.grocotts.co.za/files/story_photos/1_1_13.website.jpg

After the preface by Ralph Goldswain (nine pages of contextualising the book), there are eight chapters that follow in the core of the book. Chapter 1, “Oh dreadful seasickness!”, in 32 pages tells of the conditions on the settler ships as they came across the seas from England to South Africa. Many interesting events are described: sexual high jinks, food disputes, fire hazards, ships colliding, drunken sailors, pirates, going off course, being attacked, crossing the equator and much more. Memory, entries in diaries and personalia feature in the text. Chapter 2, “Barren sand hills”, describes the arrival at the Cape, disembarking in Algoa Bay and the erecting of Canvas Town, the place where the immigrants roughed it as they took up their residence in their newly constructed homes – the trying period of their settlement in tents. One reads here of the safe arrival of the different parties, one under Pringle, another under John Baillie. Pringle’s accounts, especially, are of great importance, as he was highly literate. In addition, his collection of sketches and drawings provides an invaluable visual history of the time and place of the settlers. Here we get to read the accounts of Jeremiah Goldswain and the young Sarah Pigot. As the author emphasises, here, as in all the chapters, the voices of the settlers are the ones to come through in the text. Chapter 3, “A very beautiful country”, tells the story of the settlers leaving Algoa Bay for the interior, in the “train” of wagons. The medley of descriptions is wonderful to read: idyllic landscapes, impending danger, children at play, and the Pigots and the luxury with which this wealthy family travelled … (If so well off, why, in the first place, had they decided to leave their motherland for South Africa?)

Chapter 4, entitled “Damned old rogues”, tells the real story of in-fighting and dissatisfaction with the conditions, dispelling the romantic view of the settlers’ existence. Professor Winifred Maxwell, delivering an address in Grahamstown in 1970, explains how many of the settler parties had been attracted away from the region by the lucrative ivory trade. More than a dozen colour photographs of a wide range of scenes, ranging from pictures of the ships that came across from England, to maps, gardens, graves and houses, feature between pages 88 and 89. Dugmore’s words, “Take root or die”, make up the title for chapter 5. Coming to terms with a new life, planting crops, transport, building houses, crop failure, locusts, destitution, settler women’s experiences of the conditions, education and religion are topics that make up the chapter. Then comes chapter six and the great flood of 1823 – “The besom of destruction” – followed by the chapter on Governor Lord Charles Somerset’s autocratic behaviour, with the opening page featuring a copy of a scene from Thomas Pringle’s sketch entitled “African Sketches” (published in England in 1834).

“African Sketches” by Thomas Pringle, downloaded from
https://s3-eu-west-1.amazonaws.com/antiquarianauctions/main/1403518230_
PringleAfricanSketches.HRussell.2.jpg

The final chapter, “Something rich and strange”, finally appraises the venture and project of the 1820 settlers: the small group of 4 000 people “transformed this country out of all recognition”. I suppose one would need to know more about what the British High Commissioner to South Africa, Sir Arthur Snelling, delivering an address on the 150th anniversary of the arrival of the settlers, meant by “transformed”. This is a highly politically loaded term. The country was certainly never the same again.

The book is well illustrated, with sketches of personalia in sepia, which makes it effective (looks historical); is not indexed; and has an alphabetical bibliography of six pages, of which a number of entries are electronic sources, including genealogical references. Ralph Goldswain, in his work on Jeremiah Goldswain in The chronicle of Jeremiah Goldswain (2014), and now in Roughing it, has made a considerable contribution to South African settler historiography.

It’s almost sure that, by the time Mark Twain (Samuel Langhorne Clemens) arrived in South Africa on a visit in 1895–1896, the term “roughing it”, as he must have known it from the ’70s in the USA, had lost its original meaning. His train journey from Durban to Park Station in Johannesburg would have been far too comfortable. And the descendants of the original 1820 settlers had by now settled into a new abode, far from roughing it.

The post Roughing it – 1820 settlers in their own words by Ralph Goldswain: a book review appeared first on LitNet.

Hermann Giliomee: Historikus – ’n Outobiografie
Hermann Giliomee
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624066835

Die studie van geskiedenis behoort tot wysheid te lei. Ongelukkig is die teenoorgestelde egter waar: dit lei dikwels eerder tot vooroordeel en veroordeling. Die jongste boek van Hermann Giliomee, sy outobiografie, bied wyse antwoorde op die vraag hoe omstrede kwessies in die geskiedenis – ook die kwessie van skuld – hanteer behoort te word.

Op die skutblad van die outobiografie van die Afrikaanse historikus Hermann Giliomee is ’n aanhaling uit die werk van CW de Kiewiet, wat vier insiggewende werke oor die Suid-Afrikaanse geskiedenis geskryf het. Dit lui: “The study of history is a training in humility. After more than twenty-five years of studying and writing I am impressed by the great difficulty of being an historian.” Dit sluit aan by die laaste hoofstuk in die boek, waar Giliomee vertel van sy gesprek met Meron Benvinisti, voormalige onderburgemeester van Jerusalem en administrateur van Oos-Jerusalem en ’n man met ’n doktorsgraad in konflikbestuur, wat besluit het om die politiek vaarwel toe te roep en sy besluit soos volg gemotiveer het: ’n mens kan nie ’n stad bestuur asof ’n derde van sy bevolking nie bestaan nie.

Dit het my onwillekeurig laat terugdink aan ’n geleentheid in 1988 toe ek ’n vergadering van ’n vooraanstaande Afrikaanse kultuurorganisasie namens die Geskiedenisdepartement waarvan ek lid was, bygewoon het. Die bespreking het in een stadium gehandel oor hoe die 150-jarige herdenking van die Groot Trek behoort plaas te vind. Die voorsitter het klem daarop gelê dat nie-Afrikaanssprekendes ook by die vieringe betrek moet word: Portugees-, Engels- en Duitssprekendes, en ander, moes ook deel van die vieringe wees. Ek het die moed gehad om op te merk dat hy slegs hierdie taalgroepe genoem het en die vraag te stel of die tyd nie aangebreek het om ’n vooraanstaande Zoeloe-persoonlikheid – iemand soos Mangosuthu Buthelezi – ook uit te nooi om aan die herdenking van die Slag van Bloedrivier, en dus die Geloftedagvierings, deel te neem nie. My argument was dat die slag by Bloedrivier vir die Zoeloes ’n ewe belangrike gebeurtenis was as vir die Afrikaners en dat dit vir hulle in die lig van die groot lewensverlies meer traumaties as vir die Voortrekkers was. Die reaksie van ’n professor en hoof van ’n Geskiedenisdepartement by die vergadering was: “Ons kan aan hulle sê slegs wenners word uitgenooi om deel te neem en nie verloorders nie.” Die eerste gedagte wat by my opgekom het, was: ek dog die Afrikaners glo dat God hulle die oorwinning gegee het; moet ons dan nou kraai oor “óns” oorwinning? Anders gestel: “Whê. Ons het tog gewen en ons wil nie weet wat julle van die Slag van Bloedrivier dink nie!” Ek het dit nie hardop gesê nie, maar ek heelwat skewe kyke oor hierdie aweregse voorstel van my gekry.

Dié houding oor die eie geskiedenis staan in direkte kontras met die beskeidenheid waarvan De Kiewiet praat in sy uitspraak hier bo. En by hierdie beskeidenheid sluit Giliomee se stelling in die slothoofstuk aan: “Daar is baie in die Afrikaner-geskiedenis van die afgelope honderd jaar waarop ek trots is en ook baie waaroor ek skaam is.”

Onder die dinge waarop hy trots is, noem Giliomee, interessant genoeg, die opkoms van Afrikaans as literêre en wetenskapstaal en haal hy die uitspraak van die taalpraktisyn Susan Roets hieroor aan, waarin sy verwys na die bydraes wat almal tot die vaktaal gemaak het – “aan tersiêre inrigtings, in die media en as skrywers en digters”. In dié verband verwys hy dan na die wyse waarop die taal hom as mens, as akademikus en as historikus gevorm het. Dis hierdie liefde van hom vir die taal wat hom in die jongste verlede kras uitsprake laat maak het oor die besluit van die Universiteit Stellenbosch se ondergeskikstelling van Afrikaans as voertaal – ongeag wat die rektor en bestuurslede probeer voorgee in hul ontkenning van die emosionele en opvoedkundige rol wat taal te speel het en van die belang van taal in die oordrag van kennis.

Onder die dinge waaroor Giliomee skaam is, noem hy die Sharpeville-slagting, die dood van Steve Biko in polisieaanhouding en die hartelose toepassing van die Groepsgebiedewet. Hy verklaar ronduit dat hy eers met die skryf van die boek Nog altyd hier gewees tot die besef gekom het watter traumatiese belewenis dit vir sowat 3 000 bruin mense in die middedorp van Stellenbosch was om daarvandaan uitgeban te word na die rand van die dorp by wat tans Cloetesville is. Dit is hierdie onder meer eerlikheid van Giliomee wat dié outobiografie so boeiend maak.

Tussen die eerste en laaste hoofstukke vind ’n mens ’n magdom van belewenisse geboekstaaf, beginnende by wat hy noem sy “eerste les oor hoe mag werk” terwyl hy primarius van die manskoshuis Simonsberg was, en sy ontsteltenis toe die universiteit na sy mening nie by sy onderneming oor straf gebly het in verband met ’n voorval toe ’n groep Simonsbergers een aand ’n dameskoshuis “binnegeval” het nie. Dit dui op selfstandige denke wat toe reeds by hom aan die ontwikkel was en wat later in sy bydrae tot die geskiedskrywing en sy deelname aan die politieke debat in die land uitdrukking gevind het.

HB Thom

Een van die hoofstukke wat ek as historikus die fassinerendste gevind het, was die een met die titel “Leerling-historikus”, wat handel oor die Geskiedenisdepartement aan die Universiteit Stellenbosch in die jare sestig. Die rektor, HB Thom, het vroeër ’n leidende rol as departementshoof gespeel. Giliomee beklemtoon Thom se siening dat die Afrikanerhistorici die Afrikaners moes help om hul politieke uitdagings te verstaan en dat die verhaal van die stryd wat die Afrikaners se voorouers teen onsimpatieke owerhede gevoer het, hulle in staat moes stel om ’n sin van eiewaarde te ontwikkel. Daarby moes die geskiedskrywing volgens Thom die beginsel van rasseskeiding uitlig en toon watter belangrike rol “differensiasie” tussen hulle en die Britse koloniste, en veral tussen hulle en die swart bevolking gespeel het. Hy haal in hierdie verband Thom uit die voorwoord van Die lewe van Gert Maritz aan waar hy verwys na die “die onvergeetlike Afrikaners wat […] met hul primitiewe voorlaaiers die grootste deel van Suid-Afrika aan barbarisme ontruk en vir die wit beskawing gewen het.” Min of meer in dieselfde kategorie plaas Giliomee Van der Walt, Wiid en Geyer se tweedelige werk van altesaam 1 400 bladsye, Geskiedenis van Suid-Afrika (1955), die eerste wetenskaplike geskiedenis in Afrikaans. AJH van der Walt en JA Wiid was albei historici, maar AL Geyer was ’n voormalige redakteur van Die Burger en later hoë kommissaris in Londen. Die keuse van ’n voormalige redakteur as medeskrywer bevestig Thom se siening van die Universiteit van Stellenbosch as ’n “volksuniversiteit”. Volgens dié begrip was die Afrikaners verreweg die hoofakteurs in die geskiedverhaal van die land wat verantwoordelik was vir “die christendom en beskawing en by name wet en orde en vooruitgang in die geskiedenis,” soos Thom dit gestel het. Oor die swart mense in die binneland word daar slegs geskryf in terme van die Kompanjiesbewind se inboorlingbeleid aan die Oosgrens, terwyl die “Boesmans” se rol afgemaak word as lastig vir die wit setlaars en die “Hottentotte” bloot geskets word as verskaffers van vee aan die bewind in Kaapstad en mense wat hul beesterykdom “verkwansel” het.

’n Mens besef die enorme ontwikkeling en klemverskuiwing wat in die geskiedskrywing plaasgevind het wanneer jy die genoemde benadering vergelyk met dié van latere werke waarin Giliomee ’n aandeel gehad het, by name The shaping of South African Society, 1652–1820 (1979) onder redakteurskap van hom en Richard Elphick, wat ook in 1982 in Afrikaans verskyn het as ’n Samelewing in wording: Suid-Afrika, 1652–1820. In dié boek is weggebreek van “wit” geskiedenis of volksgeskiedenis in feitlike isolasie en is sterk klem gelê op die groepsverhoudinge tussen koloniste, slawe, Khokhoi en vryswartes, en het die Khoikhoi meer as net figurante in die drama van die Kaapse geskiedenis geword. In hierdie verband wei Giliomee uiters insiggewend uit oor sy ontmoeting en latere samewerking met die Kanadese navorser Richard Elphick, destyds ’n doktorale student van die historikus Leonard Thompson wat in 1968 in Suid-Afrika was vir sy navorsing oor die Khoikhoi. Hy beskryf Elphick as “een van die subtielste en innoverendste historici wat oor Suid-Afrika werk” en erken dat hulle vriendskap en samewerking ’n groot vormende invloed op sy loopbaan gehad het.

Insiggewend is ook die erkenning deur Giliomee van die rol wat die genoemde Leonard Thompson in sy lewe gespeel het. Thompson en die antropoloog Monica Wilson was die redakteurs van deel I van Oxford History of South Africa wat in 1969 verskyn het, met ’n tweede deel wat twee jaar later gevolg het. Vir die eerste keer het die Groot Trek in hul benadering nie sentraal in die Suid-Afrikaanse geskiedenis gestaan nie, maar is dit gesien as ’n “indringing” waarop die swart nasies in Natal en op die Hoëveld moes reageer.

Die jaar 1973 wat Giliomee deurgebring het aan Yale-universiteit, een van die Ivy League-instellings in die VSA, word ook deur hom as uiters invloedryk bestempel en hy is erkentlik oor die deure wat Thompson vir hom oopgemaak het. Dít ten spyte daarvan dat hy Thompson beskryf as ’n man met ’n groot ego en ’n dun vel.

Afgesien van Afrikaanse historici wat in die jare voor en ná die Tweede Wêreldoorlog in Europa – veral Nederland – studeer het, het min of geen Afrikaanse historici tot in daardie stadium hierdie soort blootstelling aan denkrigtings oor die Suid-Afrikaanse geskiedenis in die buiteland gehad nie. Tydens sy verblyf in die VSA het sy ontmoeting met C Vann Woodward, die skrywer van The strange career of Jim Crow, wat oor die evolusie van rasseverhoudinge in die VSA handel en wat in een stadium beskou is as die bekendste historiese werk in Amerika, ook ’n invloed op sy denke oor die geskiedenis gehad. Hierdie ontmoetings het daartoe bygedra om sy benadering tot rasseverhoudings in die Suid-Afrikaanse geskiedenis te slyp.

Uit ’n historikus se oogpunt is Giliomee se opmerkings oor ander vakgenote verfrissend eerlik en besonder fassinerend. Oor Floors van Jaarsveld was hy minder vleiend. Hy skryf dat Van Jaarsveld ernstige bedenkings gehad het oor sy voorneme om ’n jaar by Yale deur te bring en haal sy waarskuwing aan om die verleiding te weerstaan om “daar die ideologie van die Amerikaanse liberalisme oor te neem”. Hy erken egter dat Van Jaarsveld in meer tale oor sy vakgebied gelees het as enige ander Suid-Afrikaanse historikus en slaan sy Die ontwaking van die Afrikaanse nasionale bewussyn (1957) en die bundel opstelle Lewende verlede (1961) hoog aan.

Hy gee ook aan ander Afrikaanse Suid-Afrikaanse historici erkenning daarvoor dat hulle die probleem raakgesien het van die gebrek aan beskikbare bronne oor die verlede wat kon gehelp het om ’n meer ewewigtige geskiedsbeeld daar te stel. PJ (Piet) van der Merwe van Stellenbosch skryf hy hoog aan en noem hom die verpersoonliking van “wetenskaplik-objektiewe” geskiedskrywing en ’n formidabele leermeester, hoewel hy ook verklaar dat hy swak klasgegee het en dodelik vervelig kon wees wanneer hy die geskiedenis van sy spesialiteitsterrein, die trekbeweging, in die fynste besonderhede probeer uitpluis het. (Ook ek kan getuig van Van der Merwe se deug as leermeester in die wetenskaplike metode na aanleiding van die wyse waarop hy ons in die honneursklas laat tel het hoeveel spiese van die Matabele ná die slag van Vegkop buite die laer gevind is, aan die hand van tydgenootlike getuienis wat onder meer in Gustav Preller se Voortrekkermense opgeneem is.) Giliomee merk egter heeltemal tereg op dat die teorie, filosofie en metodiek van geskiedenis by Stellenbosch skromelik verwaarloos is.

Giliomee erken ook die invloed wat Stellenbosse dosente in ander vakgebiede, soos Johan Degenaar in filosofie, op sy denke gehad het en noem in hierdie verband ’n besprekingsgroep wat Degenaar tot stand gebring het. In die sogenaamde junior groep was daar uitstaande jong dosente soos Frederik Van Zyl Slabbert van sosiologie, André du Toit van staatsfilosofie en Wolfgang Thomas van ekonomie. Dit is hierdie soort blootstelling wat Giliomee homself gegee het wat hom onderskei van so baie Suid-Afrikaanse historici wat hulle slegs eng en streng by die soort geskiedskrywing van die ou skool beperk. Dit was saam met Du Toit dat hy in 1983 vir deel 1 van die bundel Afrikaner Political Thought: Documents and Analyses verantwoordelik was.

Ander Stellenbosse akademici wat volgens Giliomee sy denke beїnvloed het, was SP Cilliers, hoof van sosiologie, Nic Olivier van Bantoereg en Jan Sadie van ekonomie. Hulle was almal van mening dat die streng apartheidsbeleid van Hendrik Verwoerd radikaal aangepas behoort te word en het soms saam met Japie Basson van die Verenigde Party ’n informele besprekingsgroep op die plaas Joostenberg tussen die Paarl en Kaapstad bygewoon. Hulle is in die Afrikaanse pers die “Stellenbosse liberaliste” gedoop en deur die Engelse pers die “Cape liberals”. Giliomee benadruk egter dat toe Wimpie de Klerk in 1967 tussen “verligtes” en “verkramptes” onderskei het, hy en Slabbert-hulle hul nooit as verligtes beskou het nie, omdat hulle nie deel van die Nasionale Party of die Broederbond was nie. Hulle het egter wel in die Afrikaanse koerante en op platforms aan die universiteit hulle standpunte gestel.

As boorling van Porterville waar daar, soos in so baie Kaaplandse dorpe, ’n beduidende bruin bevolking gewoon en gewerk het, skryf Giliomee met groot eerlikheid en openheid oor sy steun vir burgerskap vir bruin mense in die sewentigerjare. Nege en twintig Afrikaner-akademici het in 1971 in Pretoria ’n verklaring uitgereik waarin hulle volle burgerskap vir bruin mense bepleit het en kort daarna het 109 akademici, hoofsaaklik van Stellenbosch, hul voorbeeld gevolg. Sy naam was ook op dié lys. Hy verklaar: “My steun vir bruin regte het gewortel in die besef dat die politieke uitsluiting van bruin mense besig was om mense met dieselfde taal en kultuur as Afrikaners heeltemal te vervreem.”

Dié boek bevat insiggewende leesstof wanneer Giliomee oor verskeie vooraanstaande politici kommentaar lewer. Oor Van Zyl Slabbert, wat in 1986 ontnugterd uit die parlement gestap het omdat hy dit as irrelevant beskou het, skryf hy dat hy dit as ’n positiewe stap beskou het. In teenstelling met die mening van baie ander waarnemers dat dit ’n versaking van die rol van die opposisie was, beskou Giliomee dit as ’n noodsaaklike stap om die dooiepunt in die politiek te breek. Hy beskryf Slabbert as “een van die groot tragedies in die liberale politiek”. Nogtans het hy Slabbert, tot verbasing van baie kommentators, ingesluit in Die laaste Afrikanerleiers: ’n Opperste toets van mag wat in 2012 verskyn het.

Wat Verwoerd betref, vermeld hy die opwinding wat onder jong Afrikaner-intellektuele geheers het oor sy voorgestelde omvorming van apartheid van “onverbloemde wit baasskap tot ’n ‘statebond’ wat uiteindelik sou bestaan uit ’n wit staat of twee en ’n aantal vooruitstrewende swart state”. Later skryf hy (in hoofstuk 14, getitel “Op wie se rekening?”) dat hy nie van voorneme was om Verwoerd as die groot sondebok in die Afrikaners se geskiedenis uit te sonder nie. Hy haal die kritiese artikel in die tydskrif Time aan waarin Verwoerd beskryf word as “one of the ablest white leaders Africa has produced”. Oor Bantoe-onderwys, wat deur baie as Verwoerd se mees omstrede nalatenskap beskou word, omdat dit na bewering minderwaardige onderwys vir swart kinders sou beoog het, wys hy daarop dat die onderwys nie wesenlik anders as wit onderwys was nie. Hy verwys in dié verband daarna dat die begroting vir swart onderwys van 1962 tot 1967 met 50% gegroei het en van 1967 tot 1972 met 87%. Hy haal ook vir Kathleen Heugh, ’n gesaghebbende op die gebied van voertaal, aan wat in 1999 in die International Journal of Educational Development geskryf het dat moedertaalonderwys tot ’n skoolverlatingskoers van 83,7% vir swart leerlinge in 1976 gelei het. In 2013 het dié navorser ook in die Annual Review of Applied Linguistics beweer dat swart onderwys onder die Nasionale Party-regering deur twee fases gegaan het. Die eerste fase, van 1955 tot 1976, het na haar mening swart skoliere bevoordeel, terwyl die tweede fase nadelig vir hulle was, omdat moedertaalonderwys toe tot drie of vyf jaar beperk is. Hy sluit die bespreking oor dié kwessie af met die opmerking: “Ek het baie keer gewonder waarom die radikale opposisie in Suid-Afrika Verwoerd uitsonder as dié politieke sondebok.”

PW Botha, FW de Klerk en John Vorster

Oor PW Botha, vir wie Giliomee in 1988 die eerste keer die naam “Groot Krokodil” gebruik het in ’n rubriek in Die Burger wat hy onder die skuilnaam “Die man wat weet” geskryf het, is daar waardevolle kommentaar, te veel om hier by die naam te noem. Baie lesers sal veral belangstel in die gegewens en kommentaar omtrent die sogenaamde Rubicon-toespraak op 15 Augustus 1985 in Durban wat Giliomee weergee, en sal moontlik graag weer ’n slag krities daaroor wil lees.

Oor FW de Klerk se onderhandelingspolitiek is daar ’n stewige bydrae van 22 bladsye na aanleiding van briefwisseling wat tussen Giliomee en Dave Steward, tans die stafhoof van die FW de Klerk-stigting, plaasgevind het. Dit is ontketen deur ’n artikel wat Giliomee op die webwerf Maandblad Zuid-Afrika geskryf het na aanleiding van Mandela se aftrede. Hy skryf self dat hy in Maandblad Zuid-Afrika ’n verhaal in drie reëls opgesom het wat hy in meer as 150 bladsye vertel in The last Afrikaner leaders: a supreme test of power wat in 2012 verskyn het. Lesers wat belangstel – en daar sal baie van diesulkes wees – kan self in The last Afrikaner leaders hieroor gaan lees.

Oor John Vorster is daar min in hierdie boek te vinde. Giliomee skryf dat ten tye van sy terugkeer uit die VSA in 1973 groot kommer by politieke waarnemers bestaan het oor die politieke stagnasie wat teen hierdie tyd by die Vorster-regering ingetree het. Tydens ’n onderhoud het Vorster in April 1980, nadat hy alreeds uit die politiek getree het, aan hom in antwoord op ’n vraag gesê dat die polisieskietery op skoolkinders tydens die Soweto-opstand van 1976 te wyte was aan gebrekkige intelligensie en dat die polisie nie voorbereid daarop was dat swart skoolkinders in opstand kan kom nie. Oor Vorster se vermoëns as politikus en staatsman skryf hy nietemin dat dié onderhoud hom laat begryp het waarom Henry Kissinger ná samesprekings in Wes-Duitsland Vorster as baie intelligent bestempel het. Later beskryf hy Vorster as die mees enigmatiese van al die leiers met wie hy gepraat het.

Nelson Mandela word verskeie kere in die boek genoem. Giliomee haal vir Johan van der Merwe, eers hoof van die Veiligheidpolisie en daarna kommissaris van die Suid-Afrikaanse Polisie, aan oor die Kodesa-onderhandelinge waar hy sê dat De Klerk en sy onderhandelaars grootliks mislei is deur Mandela se aanvanklik inskiklike houding. Hy voeg by dat die polisie oor baie jare ’n intensiewe studie van Mandela gemaak het en dat hy telkens gewaarsku het dat hy ’n uiters gevaarlike politieke teenstander is. Tog was Mandela in 1996 versoenend genoeg, toe ’n eredoktorsgraad deur die Universiteit Stellenbosch aan hom toegeken is, om te sê dat daar minstens een universiteit moet wees wie se hooftaak die voortgesette ontwikkeling van Afrikaans is. Soos bekend, het Jakes Gerwel daarna as voorsitter van ’n komitee van die Departement Hoër Onderwys aanbeveel dat daar twee universiteite aangewys moet word wat ’n spesiale verantwoordelikheid sou hê vir die ontwikkeling van Afrikaans. Daarvan het egter dadels gekom.

Dit bring ons by die taaldebat. Hieraan word ’n volle 30 bladsye in die boek gewy. Lesers van hierdie outobiografie is in alle waarskynlikheid uit nuus- en koerantberigte alreeds goed bekend met Giliomee se passie vir die behoud van Afrikaans as onderrigtaal aan die Universiteit Stellenbosch, waarvoor die organisasie Gelyke Kanse hom ook beywer. Giliomee het eers aan ’n Afrikaanse universiteit gestudeer en klasgegee en het daarna dosent aan ’n Engelstalige universiteit (Kaapstad) geword, maar erken op bladsy 29: “Afrikaans het my in staat gestel om universele kennis in my eie taal baas te raak en my op die beste manier uit te druk.” Hy maak die stelling dat dit ’n onlosmaaklike deel van sy maatskaplike identiteit geword het en dat hy ná die verskyning van sy boek The Afrikaners: Biography of a people in 2003 dikwels gevra is wat deurslaggewend in die Afrikaners se opkoms in die 20ste eeu was. Sy antwoord was altyd: moedertaalonderwys en toegewyde onderwysers.

Dié uitspraak is dalk te verwagte van iemand wie se pa ’n toegewyde onderwyser en skoolhoof was. Daar steek egter meer in dié antwoord as dit. Giliomee haal naamlik die historikus Tony Judt aan wat die volgende stelling gemaak het: “The view from nowhere does not work.” Judt het dit gesê omdat hy die geskiedenis beskou as ’n storie wat ’n verteller nodig het en dat ’n verteller êrens moet staan. Daarom sê Giliomee dat hy vanuit ’n Afrikaner-agtergrond gekyk het na die geskiedenis en die probleme van die hede wat daaruit voortgevloei het. Hy het egter terselfdertyd besef dat hy “goed lig kan opsteek by ’n historikus met ’n ander perspektief as [sy] eie”. Hy skryf in dié verband dat hy en Richard Elphick saam in die slothoofstuk van The shaping of South African society die totstandkoming van die vroeë Kaapse samelewing ontleed het en erken openlik: “Ek het in hierdie samewerking meer oor geskiedskrywing geleer as in al die klasse op Stellenbosch.”

As onbeskaamde Afrikaanse akademikus het Giliomee betrokke geraak by die taalstryd aan die Universiteit Stellenbosch. Daarom was hy van die begin af daarby betrokke saam met ander vooraanstaande Afrikaners soos Breyten Breytenbach, soos in hoofstuk 15, “Om te wees wie jy is”, meegedeel. Hy het saam met Ton Vosloo van Naspers en Breytenbach, wat net sy liefde vir sy moedertaal verteenwoordig het, ’n byeenkoms op 30 November 1996 gereël waar 200 mense opgedaag het. Antjie Krog het by dié geleentheid gesê sy wil nie onder ’n sambreel van kleure staan wat “antiregering, anti-ANC, anti-Waarheids-en-Versoeningskommissie, anti-Engels, anti-nasiebou” is nie. Breytenbach se betekenisvolle vraag in reaksie hierop was: “Antjie, wat wil jy hê moet ons doen? Na Groentemarkplein stap met ’n tou om ons nekke en vra: ‘Hang ons asseblief op?’” Van toe af was Giliomee intens betrokke by die taalstryd. Oor die T-opsie wat in 2005 selfs in die Departement Afrikaans ingestel is, skryf Giliomee: “As daar iets was soos ’n ‘taal-staatsgreep’ was dit presies waarmee ons nou te doene gehad het.” Die res van die verhaal is reeds bekend.

Allister Sparks

Giliomee was (en is) egter nie net “taalstryder” nie. Hy het ook in 2002 sy liefdeswerk The Afrikaners: Biography of a people voltooi waarvan die Afrikaanse verwerking in 2004 verskyn het. In hoofstuk 11 noem hy dit “’n ongewone biografie”. Dié werk span waarskynlik die kroon op sy produktiewe loopbaan as historikus. Hy skryf dat hy dié werk aangepak het onder meer in reaksie op die boek van die koerantman Allister Sparks, The mind of South Africa, wat in 1991 verskyn het, waarin Sparks die Afrikaners uitbeeld as die “mees agterlike element van die Westerse beskawing in moderne tye”, asook in reaksie op ’n nuwe geslag Afrikaners wat probeer aantoon het “met hoeveel afkeer hulle die Afrikaners se geskiedenis en resente politieke geskiedenis bejeën”. Laasgenoemde reaksie van sommige Afrikaners was waarskynlik die gevolg van gebeure soos Steve Biko se dood in gevangeskap, die drakoniese wette in verband met aanhouding sonder verhoor, die doodskiet van skoolkinders tydens die Soweto-opstand van 1976 en natuurlik die Sharpeville-slagting van 1960.

Giliomee erken openlik dat hy by die aanpak van hierdie selfopgelegde taak voor die vraag te staan gekom het of dit vir hom moontlik is om onbevange oor die Afrikaners te skryf. Hy wou nie as ’n nasionalistiese historikus skryf nie, maar as historikus wat nie sy agtergrond wegsteek nie. Hy het geweet hy sou in dié boek ’n aspek van die Afrikaners se verlede moes hanteer soos “hul noodlottige omhelsing van apartheid” soos hy dit noem. Hy het uiteindelik besluit om wat hy noem “die baie dun maar ook baie belangrike skeidslyn tussen apologie en empatie” te eerbiedig en sy benadering was “om apartheid te benader as iets wat nuut ondersoek moet word”. Uiteindelik was die boek ’n groot sukses ná ’n resensie in die hoog-aangeskrewe The Economist.

The Afrikaners: Biography of a people is baie leesbaar geskryf – soos ’n goeie roman, omdat Giliomee die tegnieke van goeie storievertellers gebruik het en die twee romanskrywers Karel Schoeman en JM Coetzee die konsephoofstukke laat lees het. Hy verduidelik dat hy in die subtitel die woord biografie gebruik het, maar dat die woord as ’n metafoor vertolk moet word en nie as ’n letterlike beskrywing nie.

JM Coetzee en Karel Schoeman

Giliomee verduidelik in die outobiografie hoekom hy die siening verwerp dat die skeppers van apartheid deur die Nazibewind in Duitsland beїnvloed is. Wat die oorsprong van die woord apartheid betref, verwys hy na ’n pamflet van 1929 waarop Richard Elphick afgekom het getitel Die NG Kerk van die OVS en die Naturellevraagstuk, waarin toesprake tydens ’n konferensie van die Vrystaatse NG Kerk oor sendingwerk onder swart mense voorkom, toe ds JC du Plessis die woord apartheid in sy toespraak gebruik het. Sy argument was dat “heidene” gekersten moet word sonder dat hulle hul eie rasse-identiteit verloor en dat hulle in hul eie gemeentes georganiseer moet word. Hy het terselfdertyd ’n eksklusiewe NG Kerk bepleit om die “aparte” voortbestaan van ’n minderheid blankes te verseker. In 1935 het die gefedereerde NG Kerke die idee aanvaar dat die sending- en onderwysbeleid gebaseer moes wees op die taal, geskiedenis en gebruike van die onderskeie volke. Giliomee het dus tot die gevolgtrekking gekom dat “apartheid ’n produk van sowel die Afrikaner-nasionalisme as die NG Kerk se benadering tot sending” was. Die begrip apartheid het dus sy ontstaan by die NG Kerk gehad. Sodoende is ’n halwe waarheid in die geskiedenis die nek ingeslaan. Giliomee verwerp dus ’n neiging in die literatuur om apartheid in suiwer morele terme te beskryf. Dit beteken egter nie dat hy apartheid soos dit later ontwikkel het en toegepas is, probeer goedpraat het nie. Hy noem dit as stelsel in The Afrikaners trouens “aaklig”.

Daar wás uiteenlopende menings oor The Afrikaners na die verskyning daarvan. JM Coetzee het egter op die agterbuiteblad die boek beskryf as “a history of the Afrikaners written by a proud and even patriotic Afrikaner who is nevertheless critical in his approach and untainted by Afrikaner nationalism. It includes an account of the origins and demise of apartheid that must rank as the most sober, objective and comprehensive we have.”

Dit is jammer dat die onverkwiklike gebeure van 1977, toe sowel Giliomee as Diko van Zyl aansoek gedoen het om die pos van professor in Suid-Afrikaanse geskiedenis in die Departement Geskiedenis in die plek van Piet van der Merwe, wat einde daardie jaar sou aftree, in die outobiografie opgeneem moes word. Dit wil voorkom asof Giliomee onregverdig behandel is en dat onware bewerings omtrent sy werk en doktorale proefskrif gemaak is. Die waarheid het egter ’n manier om uiteindelik uit te kom en die lys van 18 werke in die outobiografie net voor die register, waarvan Giliomee óf alleenouteur óf medeskrywer was, getuig van sy meriete as historikus en denker.

Giliomee se eerlike benadering tot die geskiedenis, soos dit oorvloedig uit hierdie outobiografie blyk, word kernagtig saamgevat op bladsy 79: “[Hoe] kan die studie van die geskiedenis mense, en veral die Afrikaners, bewus maak van die wyse waarop hulle van Engelse politieke, ekonomiese en kulturele oorheersing bevry is en andersyds hulle inspireer om vir vryheid vir almal in Suid-Afrika te veg?”

Hy haal daarna aan wat hy noem CW de Kiewiet se “ode aan die geskiedskrywing” uit The anatomy of South African misery wat in vertaalde vorm soos volg lui:

Die funksie van geskiedenis is om wysheid en ervaring tot elke geslag se beskikking te stel. ’n Lewenskragtige en onafhanklike geskiedskrywing is meer as ’n kulturele ornament.

Dit is ’n onmisbare agent vir wyse en suksesvolle aksie in alle menslike probleme. In die akademiese wêreld kom die geskiedskrywer se kuns naaste aan staatsmanskap. Sonder historici kan ’n samelewing nie ryp word en kan dit ook nie op ’n wyse manier besluite neem nie. Daar is ’n reële verband tussen demokrasie en ’n vrye, geїnspireerde geskiedskrywing ...

Op sy beste is geskiedenis die plek waar alle kennis ontmoet.

Giliomee het aan hierdie beskouing van die rol van die geskiedenis en geskiedskrywing in die samelewing getrou gebly. Die outobiografie getuig daarvan.

Die 18 boeke uit Giliomee se pen – soms saam met medeskrywers – wat net voor die register te vinde is, getuig van sy verbasende produktiwiteit en veelsydigheid. Daarin kom die “suiwer” historiese werke voor wat vars interpretasies van die Suid-Afrikaanse geskiedenis gelewer het. Om ‘n uitspraak van Giliomee in hierdie werk ietwat uit konteks aan te haal: “Opkomende historici sal met die lees van dié boek meer oor geskiedskrywing leer as in al die klasse op universiteit.”

Foto van Hermann Giliomee: Naomi Bruwer

The post Boekresensie: Hermann Giliomee: Historikus – ’n Outobiografie appeared first on LitNet.

Sink
Brett Michael Innes
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624081340

In ’n onderhoud op 2 Februarie 2017 verduidelik Brett Michael Innes die komplekse verhouding tussen sy roman Rachel weeping en die rolprent Sink (2016), wat daarop gebaseer is.

As skrywer en regisseur stel hy nie baie belang in gepubliseerde draaiboeke nie. Hy het eers die draaiboek geskryf voordat hy met die roman begin het. Die draaiboek het as ’n skelet gedien waaruit die roman ontwikkel is. Danksy hierdie manier van skryf is beide die roman en die draaiboek versterk.

En dit is die sterk punt van Sink die roman. In die rolprent gebruik Innes ’n komplekse narratiewe struktuur. Die kyker word aan die begin van die film bewus van die Jordaan-gesin (Michelle en Chris) en hul verhouding met die huishulp Rachel.

Innes verfilm die gebeure in lang skote. Gebeure in die hede word vervleg met dié van die verlede. Die kyker beleef die tragedie in die drie karakters se lewe asof dit ’n ui is wat stelselmatig afgeskil word. Rachel het haar dogtertjie verloor weens die nataligheid van Michelle en probeer deur haar gevoelens van verlies en bitterheid werk. Michelle probeer haar skuldgevoelens hanteer, wat vererger word as sy haar eerste kind verwag en daagliks vir Rachel in die huis moet sien. Chris is ’n soort magtelose toeskouer in die tragedie. Hy ervaar soortgelyke skuldgevoelens, maar ook ’n groeiende vervreemding tussen hom en sy vrou.

Danksy die skitterende gebruik van terugflitse om hede en verlede naatloos te integreer, skep Innes ’n roerende blik op verlies en verbittering.

Ook die roman bevat hierdie tydstruktuur. Elke hoofstuk dui ’n datum aan, maar anders as in die film se sekwensies is daar meer tyd om aan die karakters se innerlike gevoelens te wy. Hulle word almal baie meer driedimensionele figure.

Danksy ’n proloog leer die leser iets van Rachel se wêreld in Mosambiek, die armoede en gesinsverhoudinge. Dit word skitterend in die eerste hoofstukke met die Jordaans se welvarende wêreld gekontrasteer. Ons maak as kykers kennis met ’n kliniese wêreld in die film, danksy die kleursimboliek (wit) en die minimalistiese gebruik van ruimte. In die roman is daar ’n gedetailleerde bestekopname van die artefakte in die Jordaans se lewe. En dit word weer gekontrasteer met die leefruimte van Rachel. Heelwat van die besittings wat die Jordaans nie meer wou gehad het nie, is nou in Rachel se wooneenheid.

Die simboliese werklikheid wat Innes so sterk in die rolprent verbeeld het, bestaan ook in die roman. Die swembad wat mettertyd groen word, en waarin die Kreepy Krauly (swembadskoonmaker) in die nag na die oppervlak kruip en skrikwekkende geluide maak omdat dit lug skep, is een uitstekende voorbeeld.

Vir Rachel is die swembad aanvanklik ’n simbool van die bestaan wat sy in die Johannesburgse voorstede sien – pragtig en skoon, maar sonder lewe of kleur – of die prag van die Mosambiekse kuslyn en see.

Na die tragedie sien Chris die swembad as iets wat vergiftig is. Dit is bitter. Dit laat hom met gevoelens van alleenheid en dat al drie karakters psigies stukkend is. En hulle is nie in staat om deur ’n proses van heling te gaan nie.

Vir Rachel word die Kreepy se geluid geassosieer met die oomblik voor sy Maia gesien het. Dit was eintlik die geskree van die Kreepy wat haar haar na die huis laat haas het, asof die swembadskoonmaker haar geroep het en wou waarsku dat haar bestaan vir altyd verpletter sou word.

In een treffende beskrywing in die roman probeer Michelle met alle mag om die geluide van die Kreepy stil te maak. Sy gooi ’n oordosis chemiese middels in die vuil water, maar besef dat die geluid eerder in haar kop is, ’n klank wat deur geen chemikalieë uitgewis kan word nie.

Die gedetailleerde beskrywings van die karakters, hul gedagtes en hul uiterlike en innerlike wêrelde in die roman bied ’n uiters waardevolle toevoeging tot die tragedie wat Sink is. Lees dit gerus en gaan kyk weer die rolprent.

The post Sink deur Brett Michael Innes: ’n resensie appeared first on LitNet.

Oorlog en terpentyn
Stefan Hertmans
Uit Nederlands vertaal deur Daniel Hugo
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485306108

Die bespreking is op 15 Februarie 2017 in Boekkeuse op Fine Music Radio in Kaapstad uitgesaai.

Dit was opwindend en ’n voorreg om Oorlog en terpentyn te lees. Daniel Hugo het Stefan Hertmans se roman uit Nederlands vertaal, en Amelia de Vaal die grepies Frans. Die werk het in 2013 by De Bezige Bij in Amsterdam verskyn met dieselfde titel, net anders gespel! Die Afrikaanse weergawe is sedert 2016 by Protea Boekhuis beskikbaar.

Ek het al verkondig dis die beste boek wat ek nog ooit gelees het, maar dis darem te oordrewe. Maar in België is dit in 2014 bekroon met die AKO Literatuurprys, die Vlaamse Cultuurprys voor de Letteren en die Lezersjury se Gouden Boekenuil. En in 2015 het lesers van die tydskrif Knack en luisteraars na Radio 1 in België dit aangewys as ... die beste boek van die afgelope 25 jaar.

Die eerstepersoonverteller beskryf die ontstaan van die roman soos volg: “Meer as dertig jaar het ek die skryfboeke waarin my oupa Urbain Martien sy herinneringe noukeurig in sy weergalose vooroorlogse handskrif opgeteken het, bewaar en toegesluit gehou. Hy het dit vir my gegee enkele maande voor sy dood in 1981. Hy was toe negentig jaar oud. Dit is sy lewe wat hy my gevra het om te beskryf. ’n Lewe wat byna ’n eeu beslaan en wat begin het op ’n ander planeet. ’n Planeet van dorpe, grondpaaie, perdekoetse, gaslampe, wasskottels, bidprentjies ... ’n tyd van almagtige Rooms-Katolieke priesters wat na sigare en ongewaste onderklere ruik.”

Aanvanklik word tonele tussen die oupa en kleinseun opgeroep waaruit die begrip tussen hulle blyk.

Oupa was ’n kunsskilder wat skilderye opgeknap het, byvoorbeeld in kerke, of hy het bekende skilderye nageboots. Hy het ook eie skeppings gelewer. Die leser kry talle beskrywings van kunswerke en uitsprake oor die skilderkuns. Van die skilderye is te sien in illustrasies van vinjetgrootte. Ook illustrasies van plekke en mense. Die klein illustrasies vul die teks se inhoude wonderlik aan.

Teen die einde van sy lewe in die jare ná die Eerste Wêreldoorlog was Martien ontnugter oor die skilderkuns: Hy vind die skilders knoeiers; hy het eintlik ’n erger woord vir hulle. Ek haal aan: “Hulle het nie ’n benul van fynskilder, van al die aspekte van die vroeëre edel skildersambag nie. Hulle ploeter voort, respekteer nie meer die wette van die anatomie nie, weet nie eens hoe om ’n skildery te glaseer nie, gebruik terpentyn asof dit water is. Geen wonder daar is nie meer groot skilders nie.”

Maar Martien ontvang ook militêre opleiding waarin hy hom as baie gedissiplineerd onderskei. Wanneer die Eerste Wêreldoorlog uitbreek, word hy opgeroep as korporaal. Dit vorm dan die grootste deel van die roman: die realistiese voorstelling van die verskrikkinge van die slagveld. Ek sal altyd onthou hoe wyle Chris Lombard, later digter, maar daar in die jare sewentig van die vorige eeu nog dosent in opvoedkunde by die Universiteit van Kaapstad, vir ons studente van die Akademie van Dramakuns betrek het by opvoerings vir skole. So moes ek generaal Alonso in NP Van Wyk Louw se Dagboek van ’n soldaat vertolk. Deel van die instudering was dat jy ’n verlede en hede vir jou karakter opbou. Ek het net vredestydse militêre opleiding gehad. Hoe het ek nie gesoek na boeke wat jou diep in die geveg kon inneem nie. Kon ek maar toe Oorlog en terpentyn gelees het.

Ek haal voorbeelde aan: “Daardie nag daag daar geen Duitsers op nie en ons word nie gevange geneem nie Ons gaan die oggend triomfantelik terug. Maar net toe ons dink ons is in die veilige sone, bars die geskiet los. Kort na mekaar sien ek twee manne by my opspring om weg te kom. Hulle word dadelik afgemaai. Ná ’n paar minute staan ek versigtig op en kry onmiddellik ’n skoot in my rug. Ek stelp die spuitende bloed, kots, druk so hard as wat ek kan die groot oopgeskeurde wonde toe.”

En hy stuur ook manskappe uit; maar hulle keer nie terug nie; hy het die verwyt: hy het hulle na hul dood gestuur.

Martien besin oor die oorlog en beskryf terselfdertyd die natuurtonele op die slagveld.

Stefan Hertmans roep die natuur telkens helder en uiters stemmingsvol op. En die vertaler, Daniel Hugo, vind akkurate Afrikaans daarvoor. Bekende woorde word so saam gebruik dat nuwe verbande ontstaan en die leser dit kan bewonder. Paragrawe en sinne se lengte wissel sodat daar ’n oplaai van spanning ontstaan.

Hier is ’n besinning oor soldaat wees: “Die tyd het ons in die steek gelaat, ons het êrens in ’n onwerklike, duister kringloop beland sonder begin of einde. Die seisoene volg mekaar op, die wolke dryf oor – (die wolke) is wit fabeldiere en wispelturige gode in die helder lig. Ons is voortydig oud, ons gedra ons soos opgesluite, fatalistiese kinders, afgestomp, onverskillig teenoor die lewe en die dood.”

Hier is ’n natuurbeskrywing: “die polders in Mei of September-dae, met hul kiewiete wat deur die lug bo die velde buitel, die wrang geur van populiere, die varkhokke, die einders reg rondom”.

En: “Daar vlieg wildeganse oor, weer en weer. Die eerstes het net voor skemer gekom, in die yskoue oomblikke voor dit lig word.”

Die titel Oorlog en terpentyn word aan die einde van die roman toegelig. In Martien se lewe was daar “’n paradoks: om heen en weer geslinger te word tussen die soldaat wat hy noodgedwonge was en die kunstenaar wat hy wou wees. Oorlog en terpentyn. Die vrede van sy laaste jare het hom stadigaan laat afskeid neem van sy traumas.”

In die jare ná die oorlog verloor hy sy geliefde. Hy begeef hom in ’n onvolmaakte huwelik. Dit beteken vir hom “swaarmoedigheid, versweë verlange, gesublimeerde erotiese verlangens.” Dit laat hom met die komponis Franz Schubert identifiseer. Hy het dikwels na Schubert se Rosemunde geluister. In die andantino in G-majeur waarmee Rosamunde afsluit, herken Urbain Martien sy eie essensiële geestesingesteldheid. Ná melancholie ‘n rustiger ligtheid. (Uittreksel uit Schubert se Rosamunde word gespeel.)

Oorlog en terpentyn-gesprek by US Woordfees
4 Maart 17:00
60 min | Bibsaal | R50 | R60 by die deur

The post Fine Music Radio-resensie: Oorlog en terpentyn deur Stefan Hertmans, vertaal deur Daniel Hugo appeared first on LitNet.

Arsenaal van klank
Anna Enquist, uit Nederlands vertaal deur Zandra Bezuidenhout
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485306047

 Een van die bekende Nederlandse digteres Anna Enquist (1945) se mees aangehaalde gedigte is “Ineens”, uit Klaarlichte dag (1996):

Ineens

Ineens was ik het vermogen
om warmte vast te houden
verloren. Nu de kinderen
het huis uit zijn, snoof ik,
ja ja. Ik kroop onder steeds
meer dekens. De kachel
loeide. De warmste van ons
tweeën kon mij niet meer
verhitten. Ik rilde en
huiverde alsof ik oog
in oog stond met de dood.

Wat ook zo was. De dood
en ik stonden op een dijk.
Tussen ons was niets dan
een aanzienlijke afstand.

Hierdie kort maar kragtige vers is tiperend vir Enquist se poësie: gebalde maar toeganklike taal, simbolies gelaai en op die agtergrond spook die tematiek van dood en verganklikheid. Ook voor die fatale ongeluk van haar dogter, wat in 2001 dood is in ’n verkeersongeluk in die sentrum van Amsterdam, is dit klip en klaar in baie van die gedigte: die dood is in Enquist se gedigte ’n figuur wat ’n mens eerder nie negeer nie. Enquist se poësie bly ver van die sentimentele; woorde en beelde soos “De kachel loeide”, woorde soos “huiverde”, “snoof” en “loeide” dui hierop.

Die wysheid wat vervat is in dié bostaande vers is dié van ’n vrou wat al ’n halwe lewe agter die rug het, en inderdaad het Enquist (’n pseudoniem van Christa Widlund-Broer) eers op die leeftyd van 46 jaar in 1991 haar debuut gemaak met die bundel Soldatenliederen. Sy is opgelei as ’n sielkundige en ’n sielkundige terapeut. Sy het ook naam gemaak as ’n klassieke pianis. Dié agtergrond speel ’n belangrike rol in haar poëtiese werk, asook in haar romans – Enquist het nie lank na Soldatenliederen nie gedebuteer met die roman Het meesterstuk (1994). Haar sukses in beide genres is merkwaardig en dui op ’n groot talent vir uitbeelding en verbeelding. Dat haar poësie en haar prosa ook nog so suksesvol verkoop word, bewys haar vermoë om belangwekkende temas op ’n beeldende en aansprekende wyse te verpak.

Die digter en vertaler Zandra Bezuidenhout het ’n seleksie gemaak uit die omvangryke poëtiese oeuvre van Enquist, met die veelseggende en pragtige titel Arsenaal van klank. Die voorblad is ’n verwysing na Enquist se bekende tematiek van die klassieke musiek en die genot en die onderliggende troos en pyn wat gepaard gaan met musiek maak. “Arsenaal” dui sowel op ’n “menigte” of “verskeidenheid klanke” as op ’n ruimte waar wapens en munisie vervaardig en gestoor word. Nee, hierdie is geen “lieflike”, sagsinnige poësie nie, en daarin lê die bekoring.

Enquist het vanaf haar debuut as ’n rasende geskryf en gepubliseer, en om ’n min of meer representatiewe keuse uit al die gedigte te maak, wat reg doen aan die veelsydigheid van die digter is nie ’n eenvoudige taak nie. Tog kon Bezuidenhout ’n mooi balans tref tussen gedigte wat handel oor musiek, kinders, die gesin, die dood, die natuur en die stad. Wat dalk nog ontbreek, is gedigte wat handel oor seksualiteit, of die meer speelse gedigte oor sport, veral sokker, hoewel “Sportpark de Kwakel” wel ingesluit is. Enquist is nie net ’n groot aanhanger van die groot Rotterdamse sokkerklub Feyenoord nie, maar sport en sokker is ook motiewe wat terugkeer in gedigte waar mens dit nie direk sou verwag nie, soos in “Fantoom”, wat die tema van die verdwene kind, of die geliefde in die algemeen, evokeer:

Fantoom

Dit is ’n woord vir pyn wat geen
bestaansreg het nie; jy ly aan
’n afwesigheid, jy snak met hart
en huid na wat daar was.

Wat afgesny is dring hom bedrieglik
op, jy strek jou arms blind na
die versaagde voet, ’n leegte,
die verdwene kind. Dit is ’n naam

vir iets wat hom voordoen in die sestien
meter van die siel: ’n spookbeeld skiet
deur die doelpale en maak alle verlies
tot niet, maak alles heel.

Enquist se poësie is sterk ritmies, met subtiele gebruik van eind- en halfrym, en sy is nie bang om groot woorde soos “pyn”, “huil”, “woede” net so in die gedigte te los nie. Vanaf die begin van haar digterskap was die heftigheid in haar verse opvallend, en ook in die gedigte wat Bezuidenhout hier gekies en vertaal het, vind ons dit terug: in “Verjaardag” “was dit op die Sweedse platteland/ ongehoord bedrywig” en lees ons van snoeke wat uit die riet “spring”, insekte wat “raas”, trompetsolo’s van kinders wat deur die dal “dawer”, die wind wat verby “bulder” – alles metafore vir die storm in die gemoed van die spreker. In “Na die noorde” is daar sprake van asem wat oor die tafel “storm”, sluisdeure wat in die mondholte “slaan”, en “’n magtige waterval van koffie/ stort siedend deur die ingewande”.

Nee, hierdie is geen “damespoëzie” nie, soos Bezuidenhout dit in haar voorwoord stel – al was en is die poësie van die groot Nederlandse digteresse (soos Ida Gerhardt, M Vasalis, Neeltje Maria Min, Judith Herzberg, Eva Gerlach, Esther Jansma en Hester Knibbe) nog nooit eintlik “damespoëzie” nie. Dit geld ook vir die nuwe generasie vroulike digters, met een groot verskil: die Nederlandse debutante is deesdae behalwe suksesvol ook dikwels heelwat jonger as vroeër (meestal in hulle vroeë twintigs of jonger), soos Lieke Marsman, Ester Naomi Perquin, Hannah van Binsbergen, Ellen Deckwitz, Tjitske Jansen en Marieke Rijneveld. Dit lewer uiteraard ’n heel ander soort gedig op, met ’n ander lewensuitkyk en ’n ander temperament.

Daar is altyd gedigte wat wegval as mens so ’n klein oorsig moet saamstel. Ek mis bekende gedigte soos “Ineens”, “Decemberoffensief”, “Voor L” en “Als water ben ik uitgestort”. Aan die ander kant is gedigte soos “Sprookje”, “Nunc dimittis”, “Voor hobo en piano”, “Dochter, dochter” en “Een menigte” wel ingesluit.

Arsenaal van klank is ’n boeiende en belangrike kennismaking met een van die bekendste Nederlandse digtersstemme van die afgelope 30 jaar, uitstekend deur Zandra Bezuidenhout vertaal. Enquist skryf nugter, kort, saaklike reëls, wat baie min vryheid bied vir die vertaler om af te wyk van die volgehoue, streng ritme. Bezuidenhout maak van die sterk Nederlandse en Noord-Europese poësie egter goeie Afrikaanse gedigte, met vondste soos “Ek lei hom om die bos” vir “Ik lieg hem voor”. Afgesien van ’n paar tikfoute (ble 58, 72, 84) is hierdie keuse uit agt digbundels van Anna Enquist ’n foutlose uitgawe en ’n verryking vir die groeiende versameling vertaalde Nederlandstalige digters in Afrikaans. Enquist is ’n digter wat (soos die Belgiese digter Herman de Coninck) herkenbaar en toeganklik kan skryf oor persoonlike en komplekse sake, en in ’n poëtikale vers soos “Smaak” haar kritici en haar eie poësie op ’n ironiese wyse kan tipeer:

Smaak

Die gedig wat spreek van goeie smaak
kies woorde met ’n dubbele bodem,
beskeie binnerym, beeldspraak
binne perke. Maak hom groot
op ’n regime van stylfiguur
en stukrag, dan groei hy
met oorleg, slank van bestek.

My gedig vreet hom vol
aan rommel. Moenie, sê ek,
daardie bitter oorskiet, daardie armsalige
rantsoen verorber nie. Maar die vers
bars uit die stywe gordel
van die reëls en smyt hom
op die bladsy, voor my oë.

The post Arsenaal van klank deur Anna Enquist, vertaal deur Zandra Bezuidenhout appeared first on LitNet.

Indeks
Joan Hambidge
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN 9780798172967

“Die digkuns is liturgie; die digter ’n priester.” – Neruda

Donkiejare gelede in Utrecht het Wilhelm Liebenberg ooit opgemerk dat van agter af lees dikwels ’n vrugbaarder manier is om tekste te benader. Hier vind ’n mens dikwels die kern of ’n opsomming van die geheel.

Die voordele van dié soort lees het my onlangs weer opgeval by die lees van Die na-dood van Breyten Breytenbach, en John Miles se Op ’n dag, ’n hond (albei uit 2016, soos ook Joan Hambidge se Indeks). ’n Mens let dinge op wat jou andersins ontgaan. Daar steek dikwels ’n sleutel in ’n slot ...

Op die allerlaaste bladsy van Indeks is ’n foto afgedruk van ’n outydse hout-dekstoel en dofweg in die agtergrond ’n skeepsromp, met die luidende byskrif “op die Titanic” (fotograaf: Joan Hambidge; plek: Maritieme Museum in Halifax). Op die voorblad is ’n foto van ’n verweerde, leë houtbank wat uitkyk op ’n ysige Suid-Amerikaanse gletser. Ook geneem deur Hambidge, op haar onlangse reis na dié vasteland, onder meer na die Argentynse hoofstad, Buenos Aires (“stad van die Goeie Winde”) van Borges en Lorca, maar meer spesifiek na Chili, die land van Pablo Neruda (1904–1973). Die digter besoek ook weer Machu Picchu, die Inca-stad in die Andes (Peru). Albei foto’s suggereer uitsig op ondergang: vanaf ’n sinkende skip in die ope see, en oor die see, op ’n gletser. Verder is daar ook swart-wit foto’s van oorledenes (met een uitsondering: Lady Gaga). Dié foto’s vergesel in memoria van beroemde aktrises, sangers, familielede of digters.

Die visuele sy van die digbundel beklemtoon só die sentrale tema in Indeks: verganklikheid, die broosheid van die mens, en die vervlietendheid van die lewe, besonder pertinent in die bundel van ’n digter wat einde 2016 sestig geword het.

Terselfdertyd kan die leser ook nie loskom van die sosiopolitieke konteks waarin Indeks en die genoemde tekste van Breytenbach en Miles verskyn nie: die verbete eietydse stryd vir volwaardige beoefening van Afrikaans as literêre en wetenskaplike taal, nasionale en internasionale politieke onstabiliteit, ekologiese agteruitgang van seë, waters, lug en spesies. Laatwerk van ouer skrywers wat binne dié konteks verskyn, word onafwendbaar ook deur hierdie verswarende, verdonkerende elemente beïnvloed. Bestekopname soos in Indeks van ’n lewe en ’n oeuvre hou ook in bestekopname van ’n wêreld wat verby is, ’n literêre kanon wat agtertoe vasgelê was, maar toenemend deur populêre ikone soos Lady Gaga oorgeneem word.

Maar miskien was dit nog altyd so vir die ouer wordende en bejaarde kunstenaar (en mens)? Want “na alles word die lewe net lament,” staan daar in Hambidge se Lorca-vers, “Buenos Aires” (21); of soos die Amerikaanse digter John Asbery dit op 89 jaar treffend verwoord in sy bundel Commotion of the birds (2016):

the indifferent breath
late every second of every day …
          (“Land mass” – my beklemtoning)

Deel van dié laatwerkbundel is ook bestekopname of indeksering van die eie digterlike tematiek tot dusver, met ’n sterk skoot melancholiese, metapoëtiese kommentaar daarby ingebed. So bied die openingsvers, “Ars poetica” (wat alleen staan in afdeling I), ’n katalogus van eie werk en vroeëre, makliker werkswyse:

Daar was ’n tyd
toe ek sonder slag of stoot
’n versreël of inval
netjies kon ómtower in ’n aanklag
of ’n neulerige neuriesang.
Dit was die tyd van palinodes
en verlore simbole
met matelose selfbedrog (…)

Sy bekla haar lot as digter in hierdie laatwerkperiode, want “Nou is dit helaas beurtkrag/ met die digterlike proses” (11–12). Daar is nou sprake van ’n selfbeklaenswaardige “onmag en frustrasie” by die versemaak.

Só ’n direkte selfbelydenis bring ’n byna naïewe eerlikheid in die bundel na vore wat empatie by die leser wek. Die digter smag na beelde wat weer eendag “helder” sal “skyn”, soos in Percy B Shelley se motto by die vers “words (as) a cloud of winged snakes”.

In dié “indeks van indekse” bied Hambidge dus voorlopig slegs “’n maer voetnoot, ’n refleksie van ’n verhaal”, soos in die motto van Valerio Magrelli gebruik by die tweede afdeling, “Reiskaart: Tarjeta Embarque”.

Dat alles egter hier nie eenvoudig en sonder bewimpeling is nie, blyk duidelik uit veral twee verse: “Paseo Trocadero” (15) en uit die vierde afdeling (“Inventaris”), die raaiselagtige “Wat goeie gedigte nooit verraai” (44). In “Paseo Trocadero” word die leser en digter gewaarsku teen uitlewering deur “dít wat moet beskerm” en “digters/ wat kierangslaai eet”, met in die volgende vers verwysings na die “goeie” gedig as “lokval”, “welsand” en “afgrond” waarin “geheime” versteek is. Dié vers, “Wat goeie gedigte nooit verraai”, is enigmaties genoeg om paranoïa by die “lig”-geraakte kritikus te ontketen vir wat hy of sy altemit miskyk (veral na heelwat onlangse bundels waarin verhuld met kritici die draak gesteek word).

Die bundel bevat dus aan die een kant oop verse met (oënskynlike) belydenis oor eie onvermoë, maar aan die ander kant waarskuwings oor verraderlike versteekthede. In die voortreflike vers “Die anatomie van reis” (17), soos in meerdere verse, groei die ondergrondse metro in Buenos Aires (”Subterráneos de Buenos Aires”) tot ’n sentrale beeld van dié geheime: “die subte of die ondergrond” (my beklemtoning – aanvanklik lyk dit na ’n drukfout vir “subteks”, maar by nadere onderdsoek blyk dit ’n Argentyns-geïnspireerde neologisme van die berese digter te wees). ’n Mens sou hierdie “ondergrondse gerommel” (21) ook kan lees as die satiriese inslag in die bundel, soos vergestalt in talle skerp parodieë in die vyfde afdeling, “Vinger in die lug”. Só is daar, op die patroon van Elisabeth Eybers se “Ode aan Kontroleur de Laar”, die gehate belastingman, by Hambidge ’n eietydse teenhanger in “Ode aan Kontroleur de Goor” (die spotdryf met ’n vermaledyde kritikus). “Ballade van die getroue verminktes” bevat ’n gesprek tussen die digters De Lange en Hambidge oor die gewaande swakhede van die Afrikaanse aanlyn letterkundejoernale Versindaba en LitNet. In die “Met groot apologie”-reeks word die tipiese stylkenmerke van ’n aantal sentrale Afrikaanse digters gebruik as parodiemateriaal. Dié parodieë en satires is vir Hambidge sentraal tot haar oeuvre, want:

gryns-laggend meen sy
kom voel my aan die tand
the poetry is in the biting
            (my beklemtoning),

en nog treffender in die tandartsvers (57) wat hierop volg:

[...] skryn
die boortjie om die binne-
vrot van intertekste los te boor
                    (my beklemtoning).

Vir haar is die tandarts se stopsels ’n digterlike beeld van haar “grynslag in steen”.

Indeks blyk dus ’n bundel te wees wat nie sonder handskoene aangepak moet word nie, en inderdaad staan kritici hier dikwels in die digterlike visier as “kriewelkrappers” (61), of soos die “biblioteek-juffrou” van des jare, Mevrou van Stryk (42) wat alles wil “indekseer”, maar vir wie die digter beslis nie haar outobiografiese “mislukkings en misgrype” sal ten toonstel nie.

Dat daar ’n ou ervare digterlike hand in Indeks werksaam is, word duidelik uit ’n hele aantal treffende verse, met as hoogtepunt “Gala” (69) (Gala was Salvador Dali se vrou) – net die eerste deel word hier aangehaal:

Sy wys haar bors groter as skildergroot
vir ons dalk of vir hom, die man-met-die-snor
kandaulisties vreesbevange vir haar gleuf,
die vagina dentata wat hom mag ont-man.
Hierom wys Salvador graag sy geliefde Gala
vir ander soos ’n trofee of ’n tatoeëermerk
op ’n skaamtelike deel ’n donker gebied
soel klam mos onder ’n woudboom.
[…]

Die woord “kandaulisties” is hier presies op sy plek en funksioneel (terwyl die neiging tot vreemde wetenskaplike woorde elders in die bundel iets weg het van ’n Cloete-invloed, en nie altyd ewe heilsaam is vir Hambidge se andersins toeganklike poësie nie). Met “kandaulisties” (’n seksuele afwyking waarvolgens ’n eggenoot of minnaar graag sy geliefde se naakte liggaam, of dele daarvan, aan ’n bevriende voyeur toon) open die digter hier ’n hele eggokamer vanaf Herodotus se Histories, via die skilderkuns van onder meer Delacroix, Krafft-von Ebing se Psychopathia sexualis (1886) en talle films, soos Eyes wide shut (1999) van Stanley Kubrick. Hierdie woord is nié in die Woordeboek van die Afrikaanse Taal opgeneem nie, wat altemit ook boekdele spreek oor die behoudende aard van onse WAT. Hambidge verryk dus die moedertaal met dié invoer van ’n nuwe woord. Die vers word verder ondersteun deur ’n piepkleine afdruk van Dali se skildery Galarina wat haar naakte bors toon. Dali seg ooit hieroor:

A rigorous and keen-eyed analysis will show that Gala’s crossed arms are like the interwoven wicker of the breadbasket, and her breast, the crust of bread. I have already painted Gala with two lamb chops on her shoulder, as an expression of my subconscious desire to devour her. That was the age of the imagination’s raw meat. Today, now that Gala has risen in the heraldic hierarchy of my nobility, she has become my basket of bread. (https://www.salvador-dali.org/en/artwork/the-collection/135/galarina)

Gala (1894–1982) was die Russiese vrou van Paul Éluard voor sy Salvador Dalí se vrou geword het. Sy het baie kunstenaars en skrywers geïnspireer.

Terwyl Marlene van Niekerk ’n digbundel Kaar (2013) doop, neem Hambidge Dali se Gala as háár “mandjie” vir bevroeding van die poësie. Hier sou ’n mens altemit ironiese raakpunte tussen die twee digters en hul digterlike inspirasie kon vind.

Daar is nog heelwat sterk verse in Indeks, soos “Ingrid Jonker: revisited” (75), “Op hierdie vadersdag” (85), “Bardo Thodol” (83), “Vademecum” (86), “Epitaaf vir myself” (34), en die slotafdeling gewy aan Neruda, met treffende aanhalings uit sy werk, soos dié reëls uit ’n notaboek van hom:

die digter ’n eensame hond
in die huis van die odes (119),

of sy uitdrukking van intense droefenis:

toe jy jou eie oë wou eet in verdriet (123).

Joan Hambidge se Indeks is ’n veelfassettige en waardige toevoeging tot haar oeuvre, én tot die groeiende aantal laatwerkbundels in Afrikaans.

The post Indeks deur Joan Hambidge, ’n resensie appeared first on LitNet.

Lugkasteel
Annelie Botes
Uitgewer: Penguin Random House
ISBN 9781770229297

Lugkasteel is Annelie Botes se 13de boek. Sy het oor die jare oor elke denkbare onderwerp geskryf: bloedskande en molestering, dobbel en outisme, fynbosbewaring en selfontdekking.

Haar skryfstyl het ’n eerlikheid wat jou by tye laat wonder of sy besef daar is mense daar buite wat haar woorde lees, wat haar as’t ware beter leer ken deur haar boeke, al sal sy hulle nooit ontmoet nie.

In Sabbatsreis het sy vertel hoe sy in 2004 blindelings op ’n vliegtuig geklim het om in Engeland ’n ouma te gaan soek wat sy kon oppas. Dis nou nadat sy haar en haar man se spaargeld verloor het. Vir ’n hellejaar is sy van haar land en haar man, Chris, geskei. Die jaar het ook sy hoogtepunte en in die proses groei sy. Sy kom as ’n ryker, vervulde mens terug.

Maar genoeg is selde genoeg. In Lugkasteel vertel sy hoe sy kwalik ses maande nadat sy teruggekom het Port Elizabeth toe na haar lewe toe, wéér Engeland toe vlieg. Weer haar man met ’n swaar hart agterlaat en die wysheid van haar besluit betwyfel.

Dié keer as die goewernante van vier onhebbelike bloubloedkinders. Sy droom haar hele lewe lank al van ’n lewe in ’n kasteel en dinge wat soos vir Aspoestertjie gaan uitwerk as ’n sprokie.

Maar die realiteit is ’n heel ander storie: die grillerige ou kasteel is ’n opgaarplek, vuil en onvriendelik, en sy is net ’n kasteelbediende. Die pa is nie betrokke nie; die ma is net ’n onseker skaduwee; die kinders is onbeheerbaar. Sy ly honger; sy verkluim en sy moet haar karige leefruimte deel met die wandelende gees van ’n vrou wat lankal oorlede is, maar steeds snags in die kasteelgange rondloop.

Om vir haar ’n wegkruipplek te skep, rig sy ’n ou Mercedes-Benz vol muisneste, wat verlate in ’n plaat onkruid staan, in as haar heiligdom. Droomplek. Dinkplek. Huilplek. Die hele tyd hou sy ’n front voor vir Chris, want sy is trots en gee nie kop nie.

Tien jaar later sit sy by haar ou bruin lessenaar en herbeleef weer daardie tyd. Beskryf sy woord vir woord hoe haar lugkasteel getuimel het. En weer kom haal Chris haar en kan hulle lepellê, veilig in mekaar se teenwoordigheid.

Maar nie vir lank nie.

En tussendeur die gegewens van haar Engelse reis word die reis van haar lewe vervleg: die staaltjies oor donker grondpaaie met ’n karsiek kind; ’n wolkbreuk oor Bedford en ’n klein seuntjie wat voor die kolkende watermassa gered word; oor die “Hallelujakoor” wat haar elke keer laat huil; oor alles wat was en is, en nooit sal wees nie.

Skryf is ’n innerlike stryd vir haar; haar ure voor die bruin lessenaar sonder haar af van die wêreld, van die alledaagse en van haar man. Sy draai nie doekies daaroor om nie, maar dis iets wat gedoen moet word. Sy gebruik tuinmaak en huisskoonmaak as verskonings om die skrywery uit te stel, maar einde ten laas het dit haar in ’n kopklem en moet sy swig.

Hierdie is nie bloot ’n boek oor ’n vrou wat vier stout kinders moet oppas, byna verkluim en van honger doodgaan nie; dis ’n boek van selfontdekking, van bestekopname van ’n lewe waarin heelwat rakke gestroop is en ander tot barstens toe vol is, maar waarin die syfers nie aldag wil klop nie. Waar daar te veel in die een kolom van haar lewe is, is daar te min in ander en dis hierdie ongebalanseerde balansstaat wat haar weer die vreemde laat invaar. Soekend.

Haar voortdurende soeke na iets beter, as’t ware die groen gras aan die ander kant van die draad, wat vir die buitestander so ooglopend onnodig is. Maar die storie is dié van soveel ander, wat wil glo daar moet meer aan die lewe wees as die daaglikse roetine van was en stryk en skoonmaak en kinders grootmaak en jouself iewers in die proses verloor.

Een van die treffendste dele in die boek is waar sy ’n gesprek hoor waarin iemand vra wat jy sou doen as jy weet jy het sewe dae oor om te leef. Onwillekeurig laat sak ek die boek en begin hieroor dink. Hoe gou kan jy jou spaargeld laat loskom; hoe ver kan mens vlieg in sewe dae; wat sal ek alles wil sien, doen, eet, ervaar. Hoeveel ek sal kan inpas. Maar sy sal haar linnekas sorteer, huis skoonmaak en haar administratiewe dinge in orde kry – alles dinge wat sy elke dag kan doen. En daardie gewaarwording bring trane na my oë. Die goed wat regtig vir haar belangrik is, is reg onder haar neus, maar sy foeter Engeland toe om te gaan swaarkry in die hoop dat die dinge wat belangrik is, daar skuil.

Annelie se boeke is goed nagevors en vervleg met persoonlike ondervinding, soos Raaiselkind destyds met sy eerlike kykie na outisme weer bewys het. Raaiselkind is terloops ’n voorgeskrewe werk in Wes-Kaapse skole.

Lugkasteel behoort ’n voorgeskrewe werk vir elke dwalende te wees – al is dit net om te ontdek dat geluk binne jou opgesluit lê en selde elders ver van hier gevind kan word.

The post Lugkasteel deur Annelie Botes, ’n resensie appeared first on LitNet.

Vakansiehuis met swembad
Herman Koch, in Afrikaans vertaal deur Daniel Hugo
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485305453

Irritasie, afgryse, sinisme, pessimisme, befoeterdheid, angstigheid, misantropie en snedigheid is nie tipiese dryfvere van die skeppende skryfkuns in sonnige Suid-Afrika nie.

Tensy dit oor ons politieke ontsteltenisse gaan. Dan bars ons uit in die bekende Suid-Afrikaanse monoloog.

In die donker en koue lande van Noord-Europa, soos Nederland, het skeptiese swartgalligheid egter al groot skrywerskappe opgelewer, byvoorbeeld die romans van WF Hermans met hul paranoïese lewensgevoel. Daniel Hugo se vertalings van Nederlandse poësie en verhale maak dit vir ons moontlik om interessante variasies van ook hierdie soort skryfkuns te geniet. Vakansiehuis met swembad, ’n spanningsverhaal van die topverkoperskrywer Herman Koch, is één so ’n "mooi lelike boek".

Eintlik maak dit nie saak watter oogpunt of ingesteldheid ’n skrywer se werk besiel nie. Solank dit waarnemings met ’n emosionele impak, spannende aksie of tonele en pakkende taalgebruik in die hand werk. Die spesifieke oogpunt bring ook ’n belangstellingsveld mee, ’n vangnet vir die dinge wat die skrywer beroer en waarmee hy sy verhaal interessant kan invul.

In Vakansiehuis met swembad is dit byvoorbeeld bedenklike verskynsels van ons tyd wat die skrywer as materiaal vir sy boek gebruik. Verskynsels soos die openbare blootstelling van soms kwesbare mense in die sosiale media, of die kletskultuur van slimfoongebruikers. Hierdie dinge vul die verteller en hoofkarakter, die huisdokter Marc Schlosser, met irritasie, afkeer en soms groot sorg, waar dit sy eie kinders bedreig. Dit vul terselfdertyd die boek.

Iets onaangenaams of verkeerds ontsnap nie maklik aan dr Schlosser se suur blik nie. Of daar nou fout is met ’n bepaalde pasiënt of kennis, met die mediese dienste of die jeugkultuur in hedendaagse Nederland, met oormatige politieke korrektheid, of met die ydelhede en dekadensie van akteurs, rolprentregisseurs, skrywers en ander selfingenome kunstenaars.

Wat Marc Schlosser byvoorbeeld van ’n toneelopvoering sal opval, is dat daar opsluit iets soos ’n koor met weeskinders uit Zimbabwe ingevoeg moet word om by die heersende politieke kultuur aan te vlei.

Marc voel ook nie tot die bekoringe van die homoseksuele liefde aangetrokke nie. Hy vergelyk die onnatuurlikheid van anale seks met die verkragting van ’n klein, maagdelike meisiekind. En so word die roman ’n soort postpolitieskorrekte beoordeling en skets van ons eie era, veral soos dit in Wes-Europa daaraan toegaan, volgens die verteller en hoofkarakter.

Dit lyk asof die verhaal, soos vertel deur die hoofkarakter, die polities-korrekte kultuur as ’n dwingelandy van die teennatuurlike en teeninstinktiewe voorstel. Marc argumenteer byvoorbeeld dat ouers se instinktiewe verlange na ’n seun eerder as na ’n meisie (of ’n tweede meisie) tot ’n taboe verklaar is, asof hierdie instink op ’n foutiewe politieke gesindheid berus. Daar het ’n politieke regime van onegte, geforseerde, vervormende goedaardigheid ontstaan.

’n Figuur uit Marc Schlosser se jare as universiteitstudent, prof Aaron Herzl, dien as mondstuk vir heelwat polities-inkorrekte bewerings in die roman, byvoorbeeld die beskrywing van homoseksuele mans as voorbehoedmiddels op twee bene, ’n maatreël van die natuur om menslike oorbevolking van die moderne wêreld teen te werk.

Schlosser is as 't ware die held sowel as die skurk van die speurverhaal of riller waarop die roman in een opsig neerkom. Hoe held en skurk in hierdie hoofkarakter vervleg is, mag ek nie verklap nie, want dit sal die verrassings van die boek bederf. Net een voorbeeld: terwyl Marc laataand op ’n strand aan die Mediterreens kus angstig op soek is na sy dertienjarige dogter, Julia, met goeie rede om die ergste te vrees, ontmoet hy sy vriend en gasheer se vrou, Judith, in die donker. Hy oorweeg dit om haar daar en dan op die sand neer te trek.

Marc is ook ’n onsuiwer of onbetroubare ek-verteller, want hy vergewe homself dinge waaroor hy gal sou gebraak het indien dit een van die ander karakters was. Nogtans is sy perspektief op sosiale of menslike foute nie noodwendig in alle gevalle vals nie. Die roman bly ’n sedeskets, ’n beeld van die vervallenheid van die hedendaagse hoër-middelklas-lewe in ’n land soos Nederland, of in die ryk strandoorde van Los Angeles, waar die storie ook ’n draai maak.

Hoe lelik die mensdom of die hedendaagse lewe ook al vir ’n suurknol soos Marc mag lyk, sal daar iets wees waarvoor hy omgee en wat vir hom lewensbelangrik sal voel. Iets wat hom uit die letargie van sy sinisme sal ruk. In Marc se geval is dit sy onskuldige maar nuuskierige, gevoelige en lewenslustige jong dogters, Julia en Lisa. Wanneer Julia verkrag word, voel Marc in sy siel geraak. Hy begin met ’n verwoede speurtog wat in ’n verskriklike debakel eindig. Die kinders in die roman dien as ’n soort skoon teenblad vir die verhaal van die verloopte volwassenes, veral die manlike figure.

Is Marc ook ’n mengeling van held en skurk wat sy politieke inkorrektheid betref? Dalk iets waaroor jy wil nadink terwyl jy hierdie lekker bitterbekboek lees.

Daniel Hugo se vertaling in Afrikaans is, soos altyd, uitstekend. Dit is die tweede Herman Koch-roman wat hy vertaal. Met die eerste, Die aandete, het dié Nederlandse skrywer wêreldroem verwerf.

The post Vakansiehuis met swembad deur Herman Koch, vertaal deur Daniel Hugo appeared first on LitNet.

Syferfontein
Cas Wepener
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485306887

Kan een karakter alles verteenwoordig wat hatig, inhalig en veroordelend is van die swak eienskappe wat voorkom in ’n vorige-geslag-Afrikanerboer?

Die tydsgees waarin die verhaal afspeel, word van die begin af duidelik: dis ’n tyd toe Geloftedag belangrik was, lanferlappies ’n routyd aangedui het en vuurhoutjies van hout gemaak is, dik genoeg om in twee te splits. Dit is ook Peet van Jaarsveld se uiterste inhaligheid wat beklemtoon word deur hierdie obsessiewe rituele om vuurhoutjies in twee te splits, ook kerswasdrupsels wat hy afskraap en bymekaarmaak om weer kerse te maak.

Die hele verhaal speel af oor ’n langnaweek in Desember 1960 en die hoofkarakter se gedagtes en bewegings oor die naweek vorm die kern van die verhaal.

Peet se karakter is een van die aakligste en aanstootlikste hoofkarakters ooit. Anders as byvoorbeeld Buys, waar Willem Anker daarin geslaag het om ’n deernisvolle kant van die ruwe woestaard Buys aan die leser weer te gee, is daar nie een oomblik waar Peet van Jaarsveld die leser begrip gee vir sy gedrag nie. Daar is geen motivering vir sy liefdeloosheid waarmee hy sy vrou en kinders getem het nie. Selfs die omvang van sy liefdeloosheid teenoor homself, hoe hy homself verwaarloos en swak en spaarsaam eet, homself nie vars koffie of warm kos gun nie, is moeilik om te verstaan. Die dra van lanferlappies, die skyn van liefde wat hy voorhou teenoor die gemeenskap en sy kinders, is tekenend van die tyd waarin die verhaal afspeel toe voorgee belangriker was as die realiteit. Die skrywer slaag baie goed daarin om die leser te verplaas na die era van die sestigs, met sy kos wat hy in die safe bêre (’n kas met dubbele sifdraad en gevul met houtskool wat nat gehou word, wat gedien het as koelkas).

Hierdie verhaal sou gesien kon word as ’n bewussynstroomverhaal, sonder dat die hoofkarakter werklik kontak met die realiteit het. Hy leef ’n illusie – dat hy ’n goeie man was, ’n goeie pa vir sy drie kinders, ’n betrokke gemeenskapslid. Dit alles ten spyte van gebeure wat die teendeel bewys. Dis is ook duidelik dat hy sy vrou en kinders mishandel het.

Hierdie boek sou nie gesien kon word as ’n tipiese plaasroman nie, omdat die sentrale gegewe van die roman nie afspeel in ’n normaal-funksionerende familie en gemeenskap nie. Eensaamheid, verval en patriargie vorm die kernelemente van die verhaal. Die skrywer gebruik ’n ontmenslikingstegniek om die oorlede vrou te posisioneer in die rangorde van Peet se denke. Hy dink die heeltyd aan haar as "sy", sonder om haar naam te noem, asof sy ’n vreemde is. Dit terwyl hy illusies het oor sy oorlede "mammie", sy eertydse verloofde Deborah en selfs die werker Saar.

Die groter wordende dassiepiskolle wat die plafon verkleur en die huis laat stink vir ander, waar hy self nie die reuk kry nie omdat hy in die huis woon en gewoond is daaraan, is ’n knap metafoor vir die toenemende verval van sy eie lewe en sy denke, sigbaar vir almal, behalwe vir homself.

Was dit ’n genotvolle leeservaring? Nee. Dit was wel boeiend, maar om die verkeerde redes. Ek het die heeltyd tevergeefs gewag vir ’n ontknoping of motivering vir Peet se aanstootlike gedrag, moontlik uit sy kinderjare. Was dit bloot te wyte aan ’n narsistiese persoonlikheid? Die kinders se haat vir hulle pa is duidelik en die leser lei af dat daar meer gebeur het as wat geskryf staan.

Die titel is nommerpas: menslikheid en deernis syfer weg in hierdie boek. Die plaas Botterblom waar sy oorlede vrou grootgeword het, wat die simbool geword het van die onbereikbare, waarvoor hy homself van basiese gerief en kos ontneem het om te spaar om dit te bekom, word op verrassende wyse van hom ontneem. Dit was die enigste klein verrassing in die boek om die leser te beloon omdat hy of sy deur Peet van Jaarsveld se gedagtes gewroeg het. Dit is egter terselfdertyd die afgryslikheid van die karakter wat die leser emosioneel ontstem en juis daarom vir my geslaagd is.

The post Syferfontein deur Cas Wepener, ’n resensie appeared first on LitNet.

Annemarié van Niekerk

Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600¹

Niemand kan kla oor ’n tekort aan aandag vir Suid-Afrika in die Lae Lande nie. Dink maar aan die Gents Centrum voor het Afrikaans en de studie van Zuid-Afrika; die kursus Suid-Afrikaanse Letterkunde, Kultuur en Geskiedenis aan die Universiteit van Amsterdam; Stigting ZASM se werk ter bevordering van die Afrikaanse taal- en letterkunde en Suid-Afrikaanse kultuur en geskiedenis; Zuid-Afrika Huis met sy biblioteek in Amsterdam wat ná ’n groot restourasieprojek onlangs weer in ere herstel is; en die suksesvolle tweejaarlikse Afrikaanse kultuurfees in Amsterdam.

Hierdie belangstelling in Suid-Afrika is bevestig met die Rijksmuseum se aankondiging van ’n splinternuwe tentoonstelling² oor die verhouding tussen Suid-Afrika en Nederland, “een relatie van hoop en liefde, van wanhoop en leed, van ergernis, ruzies en conflict”, soos Taco Dibbits, hoofdirekteur van die Rijksmuseum dit beskryf in die voorwoord van Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600, die katalogus/boek wat gepaard gaan met die gelyknamige tentoonstelling (uitgegee deur die Rijksmuseum en Uitgeverij Vantilt) en deel uitmaak van die museum se Landenreeks oor Nederland se handels- en/of koloniale betrekkings met agt lande.³

Wie se verhaal? Wie se stem?

Vanweë die gevoeligheid rondom kolonialisasie, slawerny en die meer onlangse apartheidsgeskiedenis is so ’n tentoonstelling ambisieus, selfs gewaagd. Representasie in die postkoloniale wêreld is in sigself al ’n mynveld, en met die apartheidswonde steeds rou is Suid-Afrika hipergevoelig, soos byvoorbeeld merkbaar is in die kwessie van benamings. Die “Verantwoording” neem as voorbeeld die San, die oudste bewoners van suidelike Afrika: “De Nederlanders noemden hen ‘Bosjesmannen’. De naam ‘San’ wordt door sommigen als denigrerend ervaren, omdat het oorspronkelijk ‘foerageur’ betekent, iemand die voedsel zoekt […]. Tegelijkertijd is de term in Zuid-Afrika breed geaccepteerd en officieel erkend. De termen ‘Boesmans’, ‘Bushmen’ en ‘Basarwa’ worden ook nog steeds gebruikt, maar zijn meer omstreden.” Erg omstrede, sou ek sê. Ook word vermeld dat mens in Nederland nie sommer die woord “gekleurd” sou gebruik vir “de groep die niet onder de Nederlandse termen ‘wit’ of ‘zwart’ valt, maar in Zuid-Afrika zijn woorden als ‘coloured’ en ‘bruinmens’ nog steeds gangbaar”. Baie Suid-Afrikaanse ‘bruin mense’ wil egter “swart” genoem word, en ook hiervoor moet mens gevoelig wees.

Benoeming is één mynveld, maar dan is daar ook nog die kwessie van perspektief – wie se stem vertel namens wie hierdie pynlike verhaal? Die voorwoord beloof verskillende perspektiewe: “We kijken mee over de schouders van tot slaaf gemaakte Afrikanen en Aziaten, van vrijburgers, bannelingen, gouverneurs en als het even kan, de Khoiherders van de Kaapse Bergen en vlakten.” Goeie intensie, maar nie eenvoudig nie. Boonop verwag die leser, na aanleiding van die titel, eerstens ’n Nederlandse blik op Nederland se betrokkenheid by en invloed op Suid-Afrika én Suid-Afrika se invloed op Nederland, en tweedens ’n Suid-Afrikaanse blik (en daar is baie!) op die gevolge van Nederlandse betrokkenheid by Suid-Afrika.

Die boek Goede Hoop is, soos die tentoonstelling, ambisieus. In 21 hoofstukke met 34 intermezzo’s vertel 27 verskillende skrywers uit albei lande, onder leiding van Martine Gosselink, hoof van Geskiedenis van die Rijksmuseum, die gedeelde geskiedenis van Suid-Afrika en Nederland, vandat die Verenigde Oost-Indische Compagnie in die 17de eeu sy Kaapse verversingspos gestig het, tot vandag. Die outeurs is spesialiste in literatuur, taal, (kuns)geskiedenis, argeologie, politiek en joernalistiek en elkeen van hierdie vakgebiede kom ter sprake – sommige beskouïngs ooreenstemmend, ander uiteenlopend of totaal teensprekend. Die voordeel hiervan is dat die leser nie net passief informasie opsuig nie, maar gestimuleer word tot opinievorming. Die verskil in stylvorme sorg verder vir variasie:, so byvoorbeeld word die proloog opgefleur deur Adriaan van Dis se unieke stem – ironies, passievol en provokatief.

’n Steeds durende dans

In die kaleidoskoop van hoofstukke ontvou die eeue oue verhouding tussen Nederland en Suid-Afrika soos ’n dans, beginnend by die die VOC-tyd aan die Kaap toe die twee mekaar nog onseker gemeet en beoordeel het: wat kan die een van die ander verwag, wen of verloor? Toe was daar nog ’n duidelike onderskeid tussen inheemse bevolking en binnekommers. Later, met kolonialisering, word dit ingewikkeld: die vryboere, later trekboere, begin ’n vaderlandse verwantskap met die land ontwikkel, terwyl die inheemse bevolking hulle steeds as indringers sien. Die kompleksiteit intensiveer wanneer Engeland sy invloed in suidelike Afrika uitbrei en Nederland sy greep verloor. Die tydelike verlies aan belangstelling swaai om as die Nederlandse volk intens begin meeleef met die Boereverset. Wat volgens Van Dis ’n rol hierby speel, is dat Nederland in die 19de eeu nie meer op die wêreldtoneel in tel was nie en homself nou kon “laven aan dat kleine, dappere volk. […] Boerengeneraals werden bezongen, gedichten aan de strijd gewijd, boeken, toeneelstukken, schilderijen.” Terwyl gewone Nederlanders ’n “Boerenmanie” beleef, bly die Nederlandse regering vanweë handelsbelange met Engeland tog neutraal. Na die rampsalige Anglo-Boereoorlog en die opvlam van Afrikanernasionalisme simpatiseer die Nederlanders nog ’n hele tyd lank met die Boere. Maar later, met verskerpte paswette in die vyftigerjare, die Sharpeville-bloedbad (1960), die Rivonia-verhoor van swart leiers soos Nelson Mandela (1963–1964) en die gewelddadige onderdrukking van die 1976-Soweto-opstande, keer Nederland sy rug. Van Dis: “De sympathie voor de Boeren sloeg om in weerzin tegen de Afrikaner. Wat waren we hartstochtelijk tegen. De anti-apartheidsverenigingen […] vormden bij elkaar een van de grootste solidariteitsbewegingen die Nederland heeft gekend. […] [B]ij god, wat waren we toen toch goed in het wijzen naar het onrecht buiten ons erf.”

Sedert demokrasie het die danspaartjie mekaar weer voel-voel nadergetrek in ’n steeds stewig wordende omarming en ’n in-die-oë-kyk. ’n Bewys hiervan is die manier waarop Goede Hoop die gemeenskaplike geskiedenis weer hersien, ook met hand in eie boesem. So byvoorbeeld keer Goede Hoop die geïdealiseerde verhale om oor die “volksplanting” met Van Riebeeck as vredeliewende volksvader. Martine Gosselink: “Als we de mythes achterwege laten en kijken naar de historische figuur Van Riebeeck zullen we […] geen held tegenkomen, geen stamvader, geen bringer van beschaving, maar wel een ploeteraar” (53). Sy skryf sy sogenaamde toleransie toe aan die strategiese en opportunistiese VOC-bevel teen die antagonisering van die inheemse bevolking. “Van Riebeeck zou het liefst, zo schrijft hij […] in december 1652, de Khoikhoi overmeesteren, al hun vee overnemen en hen als slaven naar Azië sturen” (57). Tog het die inheemse bevolking “met stijgend ongeloof” gesien “hoe hun land, vee, water en gezag in handen vielen van de buitenlandse handelskapitalisten. Vanaf het moment dat de muren van het Nederlandse fort in de Tafelbaai er stonden, waren wilde dieren het slachtoffer van de VOC-geweren en vielen oeroude bossen ten prooi aan de bijl en de zaag,” vertel Carmel Schrire (75). Ook die verdwyning van die Khoikhoi-taal sien sy as “een direct gevolg van de kolonisatie door de VOC” (81).

Skatkis van inligting

Die boek wemel met fassinerende informasie. So soek Muhammed Haron byvoorbeeld na antwoorde op vrae soos: “Waarom kwamen er moslims naar de Kaap?”, “Welke factoren droegen ertoe bij dat ze zich tot een bruisende religieuze gemeenschap ontwikkelden?” en “Waarom stonden de autoriteiten toe dat de gemeenschap zo snel groeide tussen 1770 en 1834?” Haron vertel van Abraham van Batavia wat in 1653 as slaaf aan die Kaap beland het, van die Moslem politieke gevangenisse – meestal hoogsopgeleide individue wat in verskillende dele van die argipel die verset teen Nederland gelei het – wat deur die VOC na die Kaap verban is en die dryfkrag binne hierdie gemeenskap geword het.

Pragtig is die gedeeltes oor die reisiger Robert Jacob Gordon, die anekdotes oor Jan Smiesing, die stuk van Marlene Dumas wat so begin: “Geboren worden is een schrikwekkende gebeurtenis. Een baby kan zijn of haar ouders, land of lichamelijkheid niet zelf kiezen en is van begin af aan overgeleverd aan anderen. De eerste ander is meestal de moeder, maar in die kolonies kwam er vaak nog een tweede vrouw bij.” Sy verwys natuurlik na die slaaf of bediende, verantwoordelik vir die versorging van die kinders van die “base”. Soms is hierdie tweede “vrou” sélf nog kind, soos Krotoa, die tienjarige Khoikhoi-meisie wat die Van Riebeeck-kinders moes oppas. Dumas: “In de tien jaar dat Krotoa voor het echtpaar werkte, leerde zij vloeiend Nederlands spreken en werd ze een van de belangrijkste tolken en intermediairs voor die Nederlanders en de plaatselijke bevolking.” Die mettertyd verworpe Krotoa sterf uiteindelik op Robbeneiland. Dumas bekla tereg die feit dat daar vir Maria en Jan Van Riebeeck in die Kaap standbeelde opgerig is, maar nie vir Krotoa nie. Van haar het Dumas ’n pragtige skildery gemaak wat op bl 60 verskyn.

Nog ’n indrukwekkende stuk is dié van Jan-Bart Gewald waarin hy vertel hoe die Kaap in die vroeë 19de eeu onder beheer van die jong Britse Ryk kom en hoe die goewerneur, sir John Cradock, besluit dat daar “noch voor de Kaffers [sic], noch voor de Nederlanders ook maar iets goeds kan voortkomen uit het product van hun vermenging” en dus begin om alle Xhosas in die Zuurveld-gebied óf te verdryf óf te vermoor. Alstesaam 20 000 Xhosas word hiervan die slagoffers. Luitenant-kolonel John Graham: “We schieten iedere man die we kunnen vinden dood […] we zijn gedwongen op ze te jagen als wilde dieren” (184). Gewald beaam die “zeer grote gevolgen” hiervan “voor heel zuidelijk Afrika” (183).

Ook die heroïese verhale van die Voortrekkers word in Goede Hoop op sy kop gekeer en gesien as voedsel vir die nasionalistiese mite “waarin Zuid-Afrika het door God geschonken beloofde land van de Afrikaners was”, ’n mite oor “nobele, bebaarde Afrikaner boeren en hun zedige vrouwen met hun kappies die de ‘lege’ binnenlanden van Zuid-Afrika binnentrokken om te ontkomen aan de onrechtvaardige wetten en discriminatie van de Engelsen” (189).

Allerlei verrassende wetenswaardighede kom verby, soos dat die broers van die skilders Piet Mondriaan (Frederik Mondriaan) en Vincent van Gogh (Cor van Gogh) deel was van die “Hollandercorps” wat aan die Anglo-Boereoorlog deelgeneem het en tydens die Slag van Elandslaagte verslaan is, dat die oorblywendes verdeel is onder die Boerekommando’s. Op bl 216 is ’n skildery van hierdie slag te sien, geskilder deur Willem Frederik Mondriaan. Ook aaklige feite kom aan bod, soos dat die bekende Nederlands-Suid-Afrikaanse kunstenaar Anton van Wouw sy San-bediende Korhaan, van wie hy ook ’n beeldhouwerk gemaak het – in die etniese stereotipe van naakte wilde met pyl en boog – later saamgeneem het na die VSA, waar Korhaan as rariteit in vertonings tentoongestel is en daarna nog 30 jaar by ’n sirkus gewerk het. Terwyl die uitbuitingsverhaal van Sarah Baartman, Korhaan se vroulike eweknie, welbekend is, is die Korhaan-verhaal minder bekend.

Wat ontbreek

Die boek bied dus vars en veelsydige invalshoeke, hersiening van mites, fassinerende en ook ontnugterende feite met pragtige beeldmateriaal en ’n goeie beeld van aspekte van die gedeelde geskiedenis. Tekortkominge is helaas onvermydelik. Benewens ’n paar redaksionele foute, mis ek meer bydraes oor hoe Nederland beïnvloed is in sy kontak met Suid-Afrika, soos ook deur Mamokgethi Setati Phakeng in die epiloog genoem word. Waarom, wil ek ook weet, word daar in Nederlandse tekste, ook hier, so graag die Engelse ekwivalent van Suid-Afrikaanse plekname gebruik? Waarom byvoorbeeld Church Square (Pretoria) in plaas van Kerkplein? Ens. En kon die baie herhalings wat voorkom – hoeveel keer word daar nie vertel van Jan van Riebeeck se aankoms aan die Kaap nie – nie ietsie uitgedun gewees het nie?

Ten slotte vind ek dit ook jammer dat daar nie meer bydraes deur, en dus perspektiewe van, swart of bruin outeurs is nie. Waar is byvoorbeeld die bruin akademici wat sulke interessante nuwe navorsing oor die ontwikkeling van Kaapse Afrikaans doen? ’n Kritiese blik ten opsigte van die verlede beteken helaas nie altyd dat wanneer daar ’n geleentheid vir herstelwerk kom (soos hier) dit ook gebruik word nie. Misnoeë, selfs woede, oor die steeds voortsluimerende gevolge van die verlede skemer deur in die stukke van Eusebius MacKaiser en Mamokgethi Setati Phakeng. Frustrasie is ook te bespeur. Dis niks nuuts nie. In 1660 al was van die plaaslike bevolking bewus daarvan dat hulle aan die kortste ent trek, en het ’n Khoikhoi-delegasie by die Kasteel gaan probeer onderhandel. Schrire: “Het ging […] over een door de Khoikhoi gepleegde veeroof, maar het onderliggende probleem was het verlies van land en weidegronden. De Khoikhoi vroegen of, als zij naar Nederland zouden reizen, ze daar het beste land in bezit zouden kunnen nemen. De VOC antwoordde dat ze het land eerlijk gewonnen had in een oorlog en dat ze vastbesloten was om het te houden” (79). In 2015 roep ’n Cochoqua-leier dieselfde gebeurtenis in herinnering, met ’n versoek om die grondonteiening ter tafel te bring in ’n gesprek met die Nederlandse minister-president, toe by president Zuma op besoek om handelsverhoudings te bespreek. Die versoek is egter van die hand gewys. Daar is nog duidelik ’n paar appeltjies te skil; miskien kon die boek iets meer ruimte hiervoor gegee het.

¹ Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. Onder redactie van Martine Gosselink, Maria Holtrop en Robert Ross. 2016. Nijmegen: Van Tilt & Amsterdam: Rijksmuseum.

² Die tentoonstelling duur vanaf 17 Februarie tot 21 Mei 2017.

³ China, Japan, Indonesië, Sri Lanka, Indië, Ghana, Suriname, Suid-Afrika.

Lees ook:

Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600 LitNet Van 17 februari t/m 21 mei 2017 presenteert het Rijksmuseum een grote tentoonstelling over de relatie tussen Zuid-Afrika en Nederland tussen 1600 en 1994.Ook het Zuid-Afrikahuis Nederland zal de komende maanden in haar programmering veel aandacht besteden aan deze bijzondere relatie tussen Zuid-Afrika en Nederland en een aantal thema’s die in de tentoonstelling gepresenteerd worden.

Onderhoud: Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600, Rijksmuseum tentoonstelling Daniel Horst, Maria Holtrop, Annemarié van Niekerk "De geschiedenis van Nederland strekt zich verder uit dan alleen de landsgrenzen en dus hoort het gedeelde verleden van Nederland met een land als Zuid-Afrika bij onze nationale geschiedenis."

The post Goede Hoop. Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600, ’n bespreking appeared first on LitNet.

Stanzas No 4
June 2016
Editors: Patricia Schonstein and Douglas Reid Skinner
Publisher: African Sun Press

Poetry is balm for the soul. Even when touching on rough or depressing topics, there is something about the distilled, focused, observant quality of the form that brings comfort. Stanzas is a poetry quarterly featuring established and emerging South African writers, as well as local and international poets in translation. Publishing predominantly in English, it also includes translations into and from Afrikaans. It promises “an open space where poetry matters”, and offers a versatile selection of voices.

Any conscious language practitioner will know how heavily loaded words can be. Language is a record; every word contains a universe of memories. Poets have the ability to draw on that wealth and create snapshots of time and place, people and emotions, where whole worlds collide to hold diverse images in their manifold constellations.

The opening poem of Stanzas No 4, “Kung Fu” by Fiona Zerbst, encapsulates a distant image of woman friends spending time together after Kung Fu classes. Changes in the architectural landscape of the setting reflect the passing of time and a sense of broken promises. In Zerbst’s “June”, the titular month holds a bitter-sweet memory

of berries in the veld,
their dark-red
poison split.

The Zanzibar leopard and the Java tiger exist only in Zerbst’s “Extinction”. And her “Language” captures silence and its potentially lethal meaning.

CJ “Jonty” Driver writes about a visit to Noordhoek Beach in “Sunset & after”: “The point of being here is not revealed.” The place continues with its own rhythms even if one is not there to witness it oneself:

Although I may be far away. The tide
Will wash away the prints and someone else
Will walk this beach to watch the setting sun.

Poetry is about noticing:

And here, look, a poem. Not mine. Mishka’s. A love poem.

So fluent, so expressive, yet wrought (as so much real
feeling is) from anguish, from pain and desperation,
back through flame and furnace into simple warmth

(from Harry Owen’s “Poem”).

Too many things escape our limited attention spans, but reading poetry can restore to us a certain awareness of the world. It can allow us to see “what’s left of wing and feather and flow” when a dove dies, as in Adré Marshall’s “Crash”; or to witness, in her “Lost”, written in December 2015 on Lake Kariba, a scene pregnant with history, myth and meaning:

Cold to the bone, they climbed on deck
to eyes that went on staring past
them at the depths, the blue-black depths
where Nyaminyami, the river god,
still waits with drowned ancestral graves.

The atmosphere in Medzani Musandiwa’s “First impressions” is more casual, everyday, but loaded with as much historical baggage. Two men observe each other during a bus trip from Sibasa to Gauteng, but only one of them is fully conscious of what is developing between them, amazed at

…how freely people
Speak in their mother tongue
Over the phone (to the unlearned,
It’s structured gibberish, of course):
“…next to a darkie. It’s like he’s
‘Waiting for better days’
That are NEVER gonna come.”

In Musandiwa’s “Filter, please”, campus memories are evoked with the smell of coffee. “Skipping in Grahamstown” by Chris Mann captures the image of a girl skipping “along a history-tethered street” with “its littered, sewage-tainted clay”. Mann’s “Wren” opens with a graveyard scene and ends in a bird’s nest, describing the miraculous life cycles of the universe – “a feathered speck of energy/ out of which the stones were made” – in only seven stanzas. “It is a short step/ From rigour/ To rigor mortis”, writes Moira Lovell. Indeed, the leap can be surprisingly short. And what remains might not be much, but:

There’s little, I know, to offer me these days,
Lost in time that’s slow and taken from me,
Though you are gone, and I count my days

(from Marco Fazzini’s “Alla luna”, translated as “To the moon” from the Italian by Douglas Reid Skinner).

Musings about death define Richard Cowling’s “My wake”, and renewal is found in his “Go gently”:

Leave behind the vicious vines
That entangle you here.
Breathe the new air deeply in.
It’s time to grow again.

In “Petals”, Gerrard Harris Chaiken writes:

words of poetry
on a page,
colours splashed
across the day.

What joy to have one’s days brightened thus! The high aesthetic quality of the work presented in Stanzas will satisfy any poetry reader’s heart.

The latest volume of Stanzas (No 6) also includes a few short reviews of recent poetry collections. In one of its poems, The silent fox, also by Medzani Musandiwa, we encounter this image:

Yet, try as we did,
the beautiful, agile
creature eluded
extinction and
supposedly
still roams the woods,
slippery
in the mind.

Not unlike poetry itself.

Edited by Patricia Schonstein and Douglas Reid Skinner, and published by African Sun Press, Stanzas is a vibrant and vital contribution to the local poetry scene. Any reader’s soul will delight in a subscription to the quarterly, which I can wholeheartedly recommend.

The post Stanzas No 4, a book review appeared first on LitNet.

Titel: Oorlog en terpentyn
Skrywer: Stefan Hertmans
Vertaler: Daniel Hugo
Uitgewer: Protea Boekhuis, 2016
ISBN: 9781485306108

Kort voor sy dood oorhandig Stefan Hertmans se oupa, Urbain Martien – ’n vergete oorlogsheld uit die Eerste Wêreldoorlog – twee skryfboeke met sy memoires aan hom. Meer as 30 jaar gaan verby voordat Hertmans die boeke begin bestudeer en die waarde daarvan besef. Dit word ’n ontdekkingsreis na die verlede, wat nie net die verskrikking van die loopgrawe oopspit nie, maar ook op hartroerende wyse die verbintenis tussen generasies uitbeeld.

Oorlog en terpentyn is die eerste werk van die Vlaamse digter/skrywer Stefan Hertmans wat in Afrikaans verskyn, maar hy het reeds meer as 25 publikasies op sy kerfstok. Hy is die wenner van verskeie literêre pryse (waaronder die Vlaamse Cultuurprijs voor de Letteren), terwyl die New York Times die Engelse vertaling, War and turpentine, as een van die top 10 boeke van 2016 aangewys het. Danksy Protea Boekhuis se volgehoue poging om ons kultuurskat te verryk, kan ook Afrikaanse lesers hierdie werk geniet (vertaal deur Daniel Hugo) sonder die struikelblokke wat ons daarvan weerhou om skrywers uit die Lae Lande te ontdek.

Die verhaal word, heel gepas vir ’n werk oor die lewe van ’n skilder, as ’n triptiek aangebied: Terpentyn – Oorlog – Terpentyn. In Terpentyn is die skrywer aan die woord, en in Oorlog is dit sy oupa se beurt. Die stemme verskil merkbaar, hoewel Hertmans erken dat sy eie skryfkwas wel ingespan is by sy oupa se weergawe van die oorlog. Hy noem dat hy eers gevoel het dat hy sy oupa verraai wanneer hy dié se omslagtige styl in hedendaagse taal oorskryf, of sy skryffoute korrigeer (kwessies waarmee ook vertalers worstel!). Tog het hierdie deel van die verhaal my die meeste aangegryp. Tonele wat sy oupa nooit op doek kon vasvang nie, is hier tot in die fynste besonderhede geskilder.

In die eerste Terpentyn-deel word die skrywer se herinneringe aan sy oupa opgeroep en word brokkies uit sy oupa se grootwordjare gedeel, soos opgebou uit die oupa se memoires, staaltjies van familie en historiese feite. Hy skakel dit met sy eie speurtog na plekke wat in sy oupa se skryfboeke genoem word en sy indrukke daarvan.

Urbain Martien besef as jong seun dat hy, nes sy vader, ook ’n skilder wou wees (vandaar die verwysing na terpentyn in die titel). Ongelukkig word sy droom begrawe onder die werklikheid van armoede, verlies en uiteindelik die Eerste Wêreldoorlog. In die tweede gedeelte van die boek vind ons dan Urbain Martien se ooggetuieverslag vandat hy opgeroep word om in die oorlog te veg, hoe hy drie maal nouliks aan die dood ontkom het, tot hy aan die einde van die oorlog kon terugkeer na ’n wêreld wat vir altyd verander het. Die tweede Terpentyn-deel handel oor die oupa se groot hartsverlies en lewe ná die oorlog tot sy dood op 90-jarige leeftyd – die langste deel van sy lewe, maar die kortste deel in die boek, oorheers deur die swaarkry en trauma uit sy vroeë bestaan. Uit my skyfskietdae onthou ek dat terpentyn, ironies genoeg, ook gebruik word om wapens mee skoon te maak. Kuns word dan vir die oupa as’t ware ’n manier om die residu wat die armoede en oorlog op sy lewe gelaat het, te verwyder.

Hoewel die werk as ‘n roman bemark word, is die leser deurentyd bewus van die skrywer se worsteling met die geskiedenis en hoe sy oupa se lewe daarin gepas het (of soms, by nadere ondersoek, nié daarin gepas het soos dit onthou is nie) – dus elemente van ’n biografie en outobiografie. Vir lesers wat daarvan hou om streng binne ’n bepaalde genre te bly, mag dit dalk steurend wees, maar vir my het dit bygedra tot ’n ryk leeservaring wat nooit eentonig geraak het nie.

Tyd of spasie vir ’n deeglike ontleding van die vertaling en vergelyking met die bronteks is daar ongelukkig nie, maar ek wil tog ’n paar gedagtes rondom die vertaling deel. Daar is verskeie strikke waarin ’n vertaler wat tussen Afrikaans en Nederlands werk, kan trap – dit word altyd ’n interessante (en dikwels komiese) uitruiling van voorbeelde tydens vertaalwerkswinkels en -gesprekke (Daniel Hugo het trouens self al daaroor geskryf en in werkswinkels daarop gefokus – http://www.litnet.co.za/valse-vriende-die-gevaarlike-avontuur-van-vertaal-uit-nederlands). Soms lê die verskil tussen Afrikaans en Nederlands in die letterlike of figuurlike gebruik van ’n woord. Wanneer “smetteloze witte overhemd” (bl 11 van die bronteks) as “silwerskoon wit hemp” (7) vertaal word, val dit glad nie vreemd op nie, maar “smetteloos blinkgepoetste stewels” (33) (“smetteloos opgeblonken bottines”, bl 37 van die bronteks) werk nie, omdat “smetteloos” in Afrikaans meestal figuurlik gebruik word. As die gebruik van “smetteloos” in die bronteks vreemd is, sou dit natuurlik nie ’n probleem gewees het om dit in Afrikaans ook so te gebruik nie, maar waarom is die woord dan nie konsekwent in die vertaling hanteer nie?

Die leser wat ’n teks soos Oorlog en terpentyn aanpak waarin, benewens die historiese materiaal, ook groot kuns ’n rol speel, sal beslis nie vir lang sinne wegskram nie. Dit is jammer dat daar aan die skrywer se styl getorring is deur sinne in korter dele op te breek (die openingsparagraaf in die bronteks bestaan byvoorbeeld uit vyf sinne – in die vertaalde teks word dit elf sinne). Dit verklaar dalk die oorsprong van die gevoel van afgestomptheid wat ek in die eerste deel van die boek ervaar het.

Dit is onvermydelik dat daar iets in ’n vertaling verlore sal gaan, maar terselfdertyd word daar in die doeltaal nuwe moontlikhede ontsluit wat vir hierdie verlies kan vergoed (so byvoorbeeld word “Het is drukkend heet ... de hele wereld lijkt op apegapen te liggen” vertaal as “Dit is drukkend warm ... dit lyk of die hele wêreld saam met die kraaie gaap”, waar die Nederlandse uitdrukking met ’n gepaste Afrikaanse uitdrukking vervang is). Die vertaler moet toelaat dat die “luikje van gekte”, om die Nederlandse vertaler, Rob van der Veer, se uitdrukking te gebruik, tydens die vertaling en revisie vir hom/haar oopgaan. Dit kan egter nie gebeur as die vertaler nie genoeg tyd het om, eerstens, die teks baie goed te bestudeer (soos Hertmans oor sy skryfproses sê: “Ek het dit wat ek gelees het eers laat insink ...”, bl 21), en tweedens, tydens revisie met vars oë daarna te kyk en vertaalkeuses te heroorweeg nie. Gegewe Protea Boekhuis se vertaaluitset, beperk tot enkele vertalers wat uitsluitlik vir die vertalings verantwoordelik is, kan ’n mens nie anders as om te wonder of hierdie kwalitatiewe vereistes ingeboet word nie.

Afgesien van bogenoemde kwessies oor die vertaling is Oorlog en terpentyn ’n boeiende en aandoenlike verhaal – ’n kosbare altaarstuk vir ’n oupa.

US Woordfees

Stefan Hertmans: Oorlog en terpentyn, vertaal deur Daniel Hugo

Stefan Hertmans, Peter Verhelst , Tom Lanoye, Zandra Bezuidenhout

Moontlik gemaak deur Protea Boekhuis, SASNEV en die Vlaamse Regering

Kort voor sy dood in die 1980’s gee die Belgiese digter en skrywer Stefan Hertmans se oupa aan hom ’n pak ou, volgeskrewe dagboekies. Wanneer hy dit uiteindelik lees, ontdek hy meer as een geheim. Soos sy oupa se armoedige kinderjare in Gent voor 1900, sy gruwelike ervarings as frontsoldaat in die Eerste Wêreldoorlog, ’n vroeg gestorwe groot liefde, en hoe sy oupa ná die oorlog sy verdriet probeer wegskilder. Luister oor
’n glas wyn hoe Stefan en sy Afrikaans vertaler, Daniel Hugo, gesels.

4 Maart 17:00, 60min, R50 | R60 by die deur

Vertalingtameletjie – van hier tot daar en terug

Stefan Hertmans, Daniel Hugo

Moontlik gemaak deur Protea Boekhuis, SASNEV en die Vlaamse Regering

Die hoog aangeskrewe Vlaamse skrywer en digter Stefan Hertmans, Vlaamse dramaturg Peter Verhelst en Tom Lanoye gesels met Zandra Bezuidenhout oor hulle ervaring om hulle werk in Afrikaans te laat vertaal. Antjie Krog lees uit haar Afrikaanse gedigte en hulle gepaardgaande Nederlandse vertalings voor.

4 Maart 12:00, 60min, R50 | R60 by die deur

The post Oorlog en terpentyn deur Stefan Hertmans appeared first on LitNet.

Kaaps in fokus
Frank Hendricks en Charlyn Dyers (redakteurs)
Uitgewer: African Sun Media
ISBN: 9781928314165

Op 8 Desember 2016 is die boek Kaaps in fokus in Kuilsrivier bekendgestel. Hierdie akademiese publikasie onder redaksie van Frank Hendricks en Charlyn Dyers is ’n uitvloeisel van die Kaaps in fokus-simposium wat van 19 tot 20 Julie 2012 deur die Universiteit van Wes-Kaapland se Departemente Afrikaans en Nederlands en Linguistiek, met die ondersteuning van die Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans en die Vlaamse Interuniversitaire Raad, aangebied is.

Wat hierdie publikasie volgens Hendricks “van historiese belang” maak, is die feit dat dit “die eerste akademiese boek (is) waarin Kaaps deur verskillende outeurs vanuit diverse invalshoeke betrag word”. Alhoewel dit die geval is, is dit tog opmerklik dat die hoofstukke nie onafhanklik van mekaar staan nie. Die verskillende outeurs tree vanuit hulle onderskeie perspektiewe in gesprek met mekaar, sodat ’n aantal sentrale temas uiteindelik in dié publikasie geïdentifiseer kan word. Die gevolg is dat Kaaps in fokus nie, soos wat dikwels met kongrespublikasies die geval is, bloot die samevoeging van ’n aantal onverwante bydraes is nie, maar eerder ’n sterk, samehangende publikasie oor Kaaps verteenwoordig. (Dit in ag genome, kan ’n mens die insluiting van sekere navorsing wat reeds elders verskyn het, verskoon.)

Op die radioprogram Skrywers en boeke wat op Woensdag 22 Februarie oor RSG uitgesaai is, het Hendricks die opmerking gemaak dat Kaaps in fokus “in die teken van die bestryding van negatiewe persepsies oor Kaaps” staan. Hierdie publikasie is dan eerstens veral daarop gemik om ’n aantal mites oor Kaaps te weerlê.

Mite 1: Kaaps is die taal van bruin mense 

Van der Rheede (1985:34) het dit reeds meer as 30 jaar gelede by die Swart Afrikaanse Skrywers-simposium, wat ook by UWK aangebied is, met sy referaat “Kaapse Afrikaans: sosio-politieke perspektief” gestel dat Kaaps nie in terme van etniese indekse beskryf behoort te word nie, maar eerder in terme van sosio-ekonomiese indekse, aangesien dit nie tot bruin sprekers beperk is nie en ook nie deur alle bruin sprekers van Afrikaans gepraat word nie. Hendricks (5) sluit hierby aan wanneer hy in die eerste hoofstuk aandui waarom Kaaps eerder as ’n werkersklaskode getipeer behoort te word. Vir Van der Rheede (1985:34) was dit geen toeval dat die meeste bruin sprekers deel uitmaak van die werkersklas nie. As gevolg van diskriminerende apartheidswette soos die Groepsgebiedewet en ander verbandhoudende wette het baie bruin arbeiders in dieselfde gebiede gewoon, en omdat die omgewing ’n beslissende invloed op ’n mens se taalgebruik uitoefen, het hierdie sosiopolitieke omstandighede veroorsaak dat Kaaps veral deur bruin sprekers gebruik word (Van der Rheede 1985:34). Daarom meen Hendricks (5) dat Kaaps in terme van die dominante sprekerskorps “wel as ’n Afrikaanse kleurvariëteit bestempel kon word”, dit wil sê ’n variëteit van Afrikaans wat tradisioneel met bruin sprekers geassosieer word. Om Kaaps as “’n merker van bruin identiteit” te beskou, is volgens Hendricks (5) egter nie juis nie. Hy wys dan ook op die geolektiese aard van Kaaps, naamlik dat dit deel vorm van die dialekbundel Suidwestelike Afrikaans en grootliks beperk is tot die Kaapse Skiereiland (5).

Mite 2: Afrikaans is ’n “witmanstaal”

Hendricks (4) beskryf Kaaps as “een van die oudste variëteite van Afrikaans” waarvan die wortels teruggevoer kan na die ontstaansgeskiedenis van Afrikaans in die geheel. Ernst Kotzé en Christo van Rensburg wys in hulle onderskeie hoofstukke daarop dat sekere taalkenmerke wat vandag steeds in Kaaps voorkom, reeds voor 1652 neerslag gevind het. Kotzé (42–4) toon aan dat die Nederlandse seevaarders se taalgebruik wat hulle na die Kaap gebring het, reeds invloed getoon het van die kontak met Maleis in die Ooste – ’n kontaksituasie wat sedert 1658 voortgesit is met die koms van duisende Maleissprekende slawe uit die Ooste. Hierdie seemanstaal het volgens Van Rensburg (50–2) weer neerslag gevind in die Aanleerdersnederlands van die inheemse Khoi-Khoi-bevolking met wie die Nederlandse seevaarders reeds voor 1652 op verskeie geleenthede in aanraking gekom het. Uit die kontaksituasie aan die Kaap is uiteindelik rondom die jaar 1700 ’n kreoolse Nederlands onder die slawebevolking gebore wat, weens die magsverhoudinge aan die Kaap, uit die aangepaste Nederlands (of Kaapse Nederlands) van die Nederlandssprekende amptenary en vryburgers geleksifiseer is en uiteindelik ’n Afrikaanse koine gevorm het wat volgens Kotzé (44) as die grondslag van Kaaps beskou kan word. ’n Mens kan as ’t ware, aldus Kotzé (44–5), sê dat Kaaps as die matrilek (die dominante of basisdialek) van Afrikaans beskou kan word, voordat daar met die oog op standaardisering van Afrikaans van grootskaalse releksifisering uit Nederlands gebruik gemaak is. Hiervolgens behoort Afrikaans volgens Van Rensburg (55) dus nie beskou te word as Nederlands wat mettertyd verafrikaansing ondergaan het nie, maar dat dit eerder Afrikaanse sosiolekte is wat mettertyd vernederlands is.

Die Kaapse Kolonie in 1809

Mite 3: Kaaps is ’n joke-taal

Hein Willemse (73, 75) meen dat Kaaps reeds in die vroegste literêre tekste waarin die taalgebruik van bruin mense uitgebeeld is, in verband gebring is met die sogenaamde “kenmerkende humor van die bruin mens”. In sy bydrae  spreek hy hom veral uit teen die gebruik van die “oogdialek” van Kaaps in die Afrikaanse literatuur (75). Die oogdialek is ’n idiosinkratiese, pseudofonetiese spelling van standaardtaalwoorde wat deur skrywers gebruik word om die fokus op die afwykende taalgebruik van ’n karakter te laat val en sodoende ’n verskil in sosiale stand aan te dui (75). Die verbintenis van hierdie Kaapse oogdialek met die “diskoers van agtergeblewenheid en uitgeslotenheid gekoppel aan die geringskattende, armoedige, hêppie-go-lucky, kannie-worry ‘kleurling’-stereotipe” het volgens Willemse (80) daartoe bygedra om dié stereotipes rondom Kaaps te bevestig. ’n Gevolg hiervan, soos aangedui in Dmitri Jegels se bydrae, is dat baie sprekers van Kaaps hulle variëteit as “Kombuisafrikaans” beskou terwyl hoër status aan Standaardafrikaans geheg word (104–9).

In al die hoofstukke in hierdie publikasie kom dit egter duidelik na vore dat Kaaps nie bloot ’n “grappigheid of snaaksigheid” is nie (vgl Small in Le Cordeur, 88). Die boek maak volgens Hendricks naamlik “sterk gewag [...] van die waardigheid, oftewel soppangheid, van Kaaps en sy sprekers”. So wys Kotzé (44–5), Willemse (73) en Le Cordeur (85–6) op die belangrikheid van Kaaps as godsdienstige taal van die Kaapse Moslemgemeenskap selfs voordat Afrikaans amptelike erkenning geniet het. Ook Jegels (104, 108–9) het in sy gevallestudie in Manenberg gevind dat alhoewel Kaaps ’n laer status in vergelyking met Standaardafrikaans en Engels onder sy sprekers geniet, sprekers steeds trots is op Kaaps en dit op die plaaslike vlak belangrik ag. Dit dien as bevestiging van ’n studie deur Saal en Blignaut (2011; vgl. Le Cordeur, 92 en Van der Rheede, 120) waarin die gebruik van Tienerkaaps in advertensies uiters positief ervaar is deur tienersprekers van dié variëteit. Ook Le Cordeur (91) meen dat Afrikaans vir bruin sprekers ’n belangrike deel van hulle identiteit vorm.

Mite 4: Standaardafrikaans is verteenwoordigend van al sy sprekers

Kotzé (44) wys daarop dat daar reeds voordat die Afrikaanse ortografie in 1915 aanvaar is, ’n geskrewe standaardvorm van Afrikaans in Arabiese skrif in die Afrikaanssprekende Moslemgemeenskap ontwikkel is wat as Arabies-Afrikaans bekend gestaan het. Hierdie stelsel, wat breedvoerig uiteengesit is in Achmat Davids se The Afrikaans of the Cape Muslims (2011), het die Arabiese alfabet aangepas om die taalgebruik aan die Kaap weer te gee en bied volgens Kotzé (44) sodoende ’n fonetiese rekord van Kaaps. Standaardafrikaans is volgens Van Rensburg (1989, 1991, 1992 en 1999) egter grootliks gebaseer op Oosgrensafrikaans, die variëteit wat deur die Voortrekkers en eerste burgers van die noordelike republieke (waaronder die Transvaal en die Oranje-Vrystaat), wat hoofsaaklik wit was, gepraat is. Die keuse van hierdie variëteit as basis vir Standaardafrikaans het volgens Hendricks (29) “neergekom op ’n versuim om voort te bou op die Arabies-Afrikaanse skryftradisie van die 18de en 19de eeue as een van die eerste Afrikaanse kodifiseringstelsels”, ’n skryftradisie wat na Kotzé (44) se mening selfs vandag nog nie na waarde geag word nie. In teenstelling hiermee het daar tydens die standaardiseringsproses eerder ’n doelbewuste vernederlandsing van Afrikaans plaasgevind deur onder andere grootskaalse leksifisering uit Nederlands (Kotzé, 45, Van Rensburg, 55 en Willemse, 72). Dit het daartoe gelei dat veral niewit sprekers van Afrikaans by die standaardisering van Afrikaans uitgesluit is (Willemse, 72 en Le Cordeur, 87).

Wanneer ’n mens mites wil weerlê, vereis dit gewoonlik ’n terugblik op die verlede, aangesien die mites dikwels gebaseer is op vals oortuigings wat oor dekades opgebou is. Dit is dan ook deeglik in hierdie publikasie gedoen. Wanneer ’n mens jou blik egter slegs op die verlede rig, kan dit oorkom as bloot ’n vingerwysery. Dit is ’n slaggat waarin Kaaps in fokus egter nie trap nie. Die outeurs bied telkens ’n aantal praktiese, toekomsgerigte maniere waarop hierdie mites oorbrug kan word.

Praktiese oorweging 1: Herstandaardisering van Afrikaans

’n Oproep wat regdeur Kaaps in fokus gemaak word, is vir die herstandaardisering van Afrikaans (Hendricks, 29–31, Dyers, 63, Willemse, 75 en Le Cordeur, 88). Hiermee word volgens Hendricks bedoel die regstelling van “die historiese uitdefiniëring van Afrikaanse kleurvariëteite en van Kaaps in die besonder, in die standaardisering van Afrikaans” (29). Hierdie oproep is egter nie iets nuuts nie. Reeds sedert die tagtigerjare van die vorige eeu is daar ’n dringende oproep vanuit verskeie oorde in die Afrikaanse spraakgemeenskap dat al die variëteite van Afrikaans by die standaard ingesluit moet word. Veral Van Rensburg, een van die outeurs in Kaaps in fokus, het reeds in 1983 ’n dringende pleidooi ten gunste van die ander variëteite van Afrikaans gelewer:

Hier lê ’n rykdom aan taalvorme wat wag om ontsluit te word vir gebruik in ons Afrikaans, en in die Afrikaans van môre. Die meeste van dié vorme is Afrikaans in murg en been – anders as die meeste Afrikaanse “slang”-vorme. Daarby kom nog ’n wins: hierdie vorme is lewende, egte, spreektaalvorme. Deur meer sulke vorme en konstruksies in Afrikaans te gebruik, sal die groot kloof verklein – die kloof wat bestaan tussen die stywe en onuitstaanbare formaliteit van AB- [Algemeen-Beskaafde] Afrikaans aan die een kant, en die spontaneïteit en egtheid van die taalgebruik van die Afrikaans van baie nie-standaardtaalgroepe. (Eie invoeging – GO) (Van Rensburg 1983:24–5)

Ander wat hulle oor die jare by hom aangesluit het, sluit in Senekal (1984), Alexander (1990), Ponelis (1992, 1994 en 1998), Pieterse (1994, 1995a, 1995b en 1998/1999), en De Wet (1997). Met die aanbreek van die nuwe millennium blyk hierdie oproepe egter in die vergetelheid te geraak het. Maar in September 2009 vra Neville Alexander opnuut by die Roots-kongres wat by die Universiteit van Wes-Kaapland aangebied is:

Can we re-standardise Afrikaans? Should we do so? Is it enough simply to “democratize” the language, as Christo Van Rensburg suggested a few years ago? Are we not provided with a historic opportunity to recast the standard in a more flexible mould, one in which, among other things, a larger, more representative, space is provided for the contribution of Kaaps and Oranjerivier Afrikaans not only in respect of its lexicon but also of its syntax, its morphology and its phonology? (Alexander 2009:5)

Neville Alexander

So begin hernude oproepe om die herstandaardisering van Afrikaans, waarvan Kaaps in fokus deel vorm.

Soos Hendricks (29) tereg in sy bydrae aandui, is daar oor die jare verskillende moontlikhede ten opsigte van die herstandaardisering van Afrikaans voorgestel. Aan die een kant is voorgestel dat ’n nuwe standaard vir Afrikaans geskep word met Suidwestelike Afrikaans (waarvan die variëteit Kaaps deel vorm) as basisdialek (teenoor die huidige standaard, waar Oosgrensafrikaans die basisdialek vorm – vgl mite 4). Die voorstel wat deesdae egter voorkeur geniet en wat ook in Kaaps in fokus aangehang word, is die evolusionêre hervorming van die standaard deur dit te voed “vanuit die volle spektrum van omgangsvariëteite, in die besonder ook Kaaps en ander kleurvariëteite” (Hendricks, 29–31). Dit is dus ’n voortdurende proses waar dít wat as belangrik beskou word, behou word en dan aangevul word uit variëteite uit die dialekbundels Suidwestelike Afrikaans en Oranjerivierafrikaans (Hendricks, 30). Hierdie benadering is geskoei op die uitgangspunt dat gereelde herstandaardisering nodig is vir die gesonde groei en voortbestaan van tale (Dyers, 63).

Wat belangrik is om hier te noem, aangesien dit iets is wat dikwels misverstaan word wanneer daar oor herstandaardisering gepraat word, is dat herstandaardisering nie ten doel het om die huidige standaard af te skaf nie (Hendricks, 30, Willemse, 72 en Le Cordeur, 88). Soos bo aangetoon is, gaan dit eerder om die verruiming van die bestaande standaard. Hendricks (31) dui aan dat daar reeds ’n mate van herstandaardisering aan die plaasvind is deur die insluiting van leksikale items uit Kaaps en Oranjerivierafrikaans in die nuutste uitgawe van die Afrikaanse woordelys en spelreëls wat in Augustus van dié jaar vrygestel gaan word, asook die insluiting van leksikale items uit Kaaps in die nuutste uitgawe van die Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal wat in 2015 die lig gesien het. Nog iets wat belangrik is om op te wys, is dat herstandaardisering of die oproepe om herstandaardisering nie uniek is aan die Suid-Afrikaanse en Afrikaanse konteks nie. Soos Dyers (61–3) in haar bydrae noem, word daar internasionaal toenemend anders gedink oor die verhouding tussen standaardtale en variëteite, wat daartoe aanleiding gee dat standaardtale wêreldwyd bevraagteken word vanweë die gepolitiseerdheid daarvan (Odendaal 2012:184–7).

Ek is van mening dat herstandaardisering nie net ten doel moet hê om die vorm van die standaardtaal te hersien nie, maar ook die funksie van die standaardtaal moet hersien en die taalgedrag van die spraakgemeenskap behoort te beïnvloed ten einde ’n demokratiese standaard daar te stel (Odendaal 2012:197; 2014:667; sien Odendaal 2014 en 2014:667–70 vir ’n meer gedetailleerde bespreking van herstandaardisering). Dit behoort dus ook die uitbreiding van die ander variëteite van Afrikaans se gebruiksdomeine in te sluit deurdat dit byvoorbeeld in die media, letterkunde en onderwys gebruik word, asook ’n hernude benadering tot die wyse waarop daar oor die variëteite van Afrikaans gedink word. Hierdie aspekte word egter ook deeglik in Kaaps in fokus onder die loep geneem.

Praktiese oorweging 2: Aanwending van Kaaps in ’n verskeidenheid gebruiksdomeine

Outeurs fokus veral in die tweede afdeling van die publikasie op die aanwending van Kaaps in ’n verskeidenheid gebruiksdomeine. Willemse meen dat daar krities gedink moet word oor die manier waarop die aanwending van Kaaps in die letterkunde bydra tot die skep of afbreek van mites oor Kaaps en sy sprekers. Christo van der Rheede (116) meen dat die “lae selfbeeld en die gepaardgaande negatiewe houdings jeens Kaaps onder diegene wat dit as spreektaal gebruik, omgekeer kan word [...] deur ekonomiese ontwikkeling waarin Kaaps in die sentrum geplaas word en gevolglik in status kan verhoog”. Hy bepleit vervolgens die ontginning van die ekonomiese potensiaal van Kaaps deur onder andere “boustene vir ’n strategiese en operasionele plan ter bevordering van Kaaps as ekonomiese bemagtigingstaal” daar te stel.

Anastasia de Vries ondersoek die aanwending van Kaaps as joernalistieke medium en kom tot die gevolgtrekking dat die belang van veral rubriekskrywers wat in Kaaps skryf se werk daarin lê “dat hulle bewys dat Kaaps, naas Standaardafrikaans, oortuigend ingespan kan word as voertuig vir diep filosofiese denke en sosio-politieke kommentaar – dat Kaaps dus in Afrikaanse koerante – hetsy poniekoerante, hetsy hoofstroomkoerante – as ’n lewenskragtige, ‘geldige kommunikasiekode’ [...] kan figureer” (De Vries, 133).

Een van die belangrikste domeine wat in Kaaps in fokus aan bod kom, is die insluiting van Kaaps by die skoolkurrikulum.

Willemse (74) meen dat “die eerste gevalle van taalontmagtiging [dikwels] in die klaskamer plaas[vind]”. Die oorheersing van Standaardafrikaans in die onderwyskonteks, soos reeds in 1986 deur Esterhuyse in sy publikasie Taalapartheid en Skoolafrikaans aangedui, het daartoe gelei dat Kaapssprekende leerders agterkom dat hulle ’n ander “taal” moet aanleer, waaraan onder andere hulle taalvaardigheid gemeet word, wanneer hulle na ’n Afrikaanse skool gaan (Van Rensburg 1992:187). Webb (1996:182) waarsku dat ’n mens nie die sosiopsigologiese gevolge daaraan verbonde om op skool ’n variëteit te gebruik wat struktureel en affektief van jou moedertaalvariëteit verskil, moet onderskat nie. Een gevolg, soos deur Willemse (74) genoem word, is die gebrek aan selfvertroue by sprekers om hulle moedertaal te gebruik. Dit word, soos reeds aangedui (mite 3), deur Jegels se studie bevestig waarin bevind is dat baie Kaapssprekende ouers hulle variëteit as minderwaardig of ondergeskik ten opsigte van Standaardafrikaans beskou.

Dyers (65) waarsku teen die gevolge hiervan: “Hoe langer daar versuim word om die kind se eie taalgebruik in die klaskamer te betrek, hoe groter die kans dat leerders wat omgangsvariëteite gebruik, van Standaardafrikaans vervreem sal raak.”

Die uiteinde is, volgens Willemse (74) en Jegels (103) dat baie Kaapssprekende ouers kies om hulle kinders eerder na Engelse skole te stuur, aangesien Engels die Suid-Afrikaanse taallandskap oorheers en dit deur baie ouers as belangrik geag word vir opwaartse sosiale mobiliteit.

Nog ’n struikelblok wat volgens Le Cordeur (95) Kaapssprekende leerders in die gesig staar, is potensiële mislukking op skool. Southwood en Van Dulm (2009:3, 9) wys byvoorbeeld in ’n studie daarop dat al die taaltoetse wat ontwikkel is vir gebruik met Afrikaanssprekende kinders, nie vir sprekers van Kaaps ontwikkel is nie, wat meebring dat tipies ontwikkelende kindersprekers van Kaapse Afrikaans verkeerdelik as taalgestremd gediagnoseer word wanneer hierdie toetse met hulle uitgevoer word. Le Cordeur (95) sluit hierby aan wanneer hy daarop wys dat baie Kaapssprekende kinders onderpresteer in die nasionale assesseringstoetse, veral wanneer leesvaardighede getoets word, aangesien hierdie vaardighede in Standaardafrikaans getoets word. Willemse (74) sluit hom aan by Bamgbose (2000:16) wat na leerders wat nie onderrig in hulle moedertaalvariëteit ontvang nie, as die “magteloses” verwys, wanneer hy meen dat Kaapssprekende leerders ontmagtig word om hulle volle potensiaal te bereik wanneer leerplanne en onderrigpraktyke nie die leerders se taalidentiteit aanvaar en legitimeer nie.

In die praktyk sou dit eerstens behels dat onderwysers “toegerus [behoort] te word met vaardighede om ’n bewustheid van die plek en waardigheid van niegestandaardiseerde Afrikaanse variëteite te waardeer en te bevorder”, aldus Willemse (74). Dyers gee in haar hoofstuk as ’t ware ’n uiteensetting van hierdie vaardighede deur ’n oorsig te gee van belangrike veranderinge in die verstaan van sekere konsepte in die taalwetenskap en hoe dit ’n mens kan help om met nuwe oë na Kaaps te kyk. Op hierdie noot kan ’n mens net hoop dat taal-, taalwetenskap- en onderwysdosente nie net kennis sal neem van hierdie omwenteling in kernkonsepte in die taalwetenskap nie, maar dit ook aktief aan hulle studente sal oordra, aangesien hulle die toekomstige onderwysers is in wie se klaskamers leerders met Kaaps as moedertaal, maar ook ander variëteite van Afrikaans, gaan sit. Hendricks het dan ook by die bekendstelling van Kaaps in fokus en op Skrywers en boeke laat blyk dat die publikasie veral gemik is op dosente en studente in sowel die Afrikaanse taal- as letterkunde, die taalwetenskap, in die besonder die sosiolinguistiek, en die opvoedkunde. En ek is dit eens met Hendricks (2016) dat die publikasie beslis voorskryfmateriaal is en dat dit tot stimulerende debatte kan lei.

Nog implikasies van die insluiting van Kaaps in die skoolkurrikulum is dat Kaaps op só ’n wyse in die taalkurrikulum geïntegreer behoort te word dat “kinders die verskille tussen hul eie vorme van taalgebruik en Standaard- of Skoolafrikaans kan leer sonder dat Kaaps enigsins as ’n bespotlike fenomeen behandel word” (Dyers, 65). Die insluiting van Kaaps in die skoolkurrikulum beteken dus nie, soos wat baie teenstanders daarvan dikwels dink, dat Standaardafrikaans afgeskaf moet word nie, aldus Willemse (74). Dit sou volgens Le Cordeur (97) “’n fout wees om Standaardafrikaans heeltemal te ignoreer en die baba met die badwater weg te gooi”. Wat dus eerder in hierdie publikasie bepleit word, is ’n verruiming van die Afrikaanse taalaanbod op skool; die gelyke naasmekaarplasing van verskillende variëteite van Afrikaans. Om egter slegs te bly aandring op die behoud of beskerming van Standaardafrikaans, waarsku Jegels (110), veroorsaak eerder die verdere marginalisering van sprekers van Kaaps.

Wat ook volgens Willemse (74–5) by die erkenning van Kaaps in die klaskamer ingesluit moet word, is die integrasie daarvan met die sosiale en kulturele ervarings wat met dié variëteit gepaard gaan. Dit sou myns insiens behels dat daar aktief met sprekers en kenners van Kaaps self saamgewerk word om kurrikulumontwikkeling te doen, sodat daar nie verdere mites oor Kaaps en sprekers van Kaaps bestendig word, soos wat onlangs weer aan die lig gekom het ten opsigte van ’n boek getiteld Rainbow nation navigation nie (vgl die artikel “Talle woedend oor ‘rassisme’ in 7 jaar oue boek” in Die Burger van 14 Februarie 2017). “Die tyd is ryp,” meen Van der Rheede (121), “vir alle praktisyns, akademici en alle ander rolspelers wat ’n belang by Kaaps het, om die teorie in praktyk om te skakel”. Ook, meen Willemse (75) laastens, “is onderrig van ’n omvattende geskiedenis van Afrikaans en al sy sprekers onontbeerlik”.

Dit bring my by ’n volgende praktiese oorweging wat sterk in Kaaps in fokus na vore kom.

Praktiese oorweging 3: Navorsing oor Kaaps

Hendricks (29) spreek reeds in die eerste hoofstuk die hoop uit dat “die talige en sosiale aard én die gebruiksomvang van Kaaps vorentoe opnuut en voortdurend nagevors word en dat die bevindinge van sodanige navorsing toenemend neerslag sal vind in tesisse, akademiese publikasies en woordeboeke”. Hy maak dan ook ’n aantal voorstelle vir moontlike navorsingsonderwerpe (Hendricks, 27, voetnoot 21, en bl 29). Wat egter ook deur verskeie outeurs belig word, is die behoefte aan navorsing waarin gevestigde maniere van dink oor Kaaps bevraagteken word. Een aspek wat hier sterk na vore kom, is die bevraagtekening van die taalfamilie-metafoor waarvolgens Afrikaans as ’n “dogter” van Nederlands beskou word (Van Rensburg, 55 en Willemse, 72). Kotzé en Van Rensburg se bydraes daag hierdie siening uit deurdat daar klem gelê word op die Maleise en Khoi-wortels van Afrikaans. Vergelyk in hierdie verband ook weer Dyers se hoofstuk oor die implikasies van konsepomwenteling in die taalwetenskap vir die studie van Kaaps.

Hendricks (2016) bestempel Kaaps in fokus as ’n werk “uit die hart van die Universiteit van Wes-Kaapland”, aangesien sewe van die nege outeurs op een of ander wyse aan die UWK verbind was of is. Gegewe die belangrikheid van die onderwerp wat deur hierdie publikasie belig word, sou dit egter nuttig gewees het om ook die werk van ander navorsers aan ander tersiêre instellings by die publikasie te betrek (veral ook gegewe die feit dat die publikasie eers vier jaar na afloop van die kongres waaruit dit voortgevloei het, verskyn het). Sodoende sou die publikasie nie net “die soort denke oor taal, oor Afrikaans, [adem] wat oor die jare heen sinoniem met die UWK geword het” nie (Hendricks 2016), maar sou daar ’n tipe akademiese debat in die publikasie gevoer kon word. Nietemin dien hierdie publikasie wel as gunstige voedingsbodem vir sodanige toekomstige akademiese wisselwerking.

Alhoewel Kaaps in fokus ’n sterk akademiese publikasie is, verwoord dit uiteindelik, aldus Hendricks (2016), ook “die verwonding waaraan Kaaps oor die jare heen uitgelewer is”. Dit gaan uiteindelik in hierdie publikasie nie net “oor taalvorm qua taalvorm nie” (Willemse, 73), maar “om die herstel van die waardigheid van ’n variëteit en die sprekers daarvan” (Dyers, 65). Kaaps in fokus gaan ten slotte oor mense, want “[d]ie soppangheid van Kaaps is in die laaste instansie nie net ’n linguistiese kwessie nie, maar wesenlik een van die waardigheid van alle sprekers van Afrikaans” (Willemse, 81). En dit is juis hierdie kenmerk van Kaaps in fokus wat dit so ’n tydige en relevante publikasie maak.

Bibliografie

Alexander, N. 1990. Afrikaans en taal-onderrig in ’n vry Suid-Afrika. Die Suid-Afrikaan, 29:38–9.

—. 2009. Afrikaans as a language of reconciliation, restitution and nation building. Referaat gelewer tydens die Roots-kongres, 22–23 September 2009, Universiteit van Wes-Kaapland, Bellville.

Bamgbose, A. 2000. Language and exclusion: The consequences of language policies in Africa. Londen: Transaction Publishers.

Botha, R. Talle woedend oor “rassisme” in 7 jaar oue boek. Die Burger, 14 Februarie 2017, bl 6.

Botha, TJR ea (reds). 1989. Inleiding tot die Afrikaanse taalkunde. Tweede, hersiene uitgawe. Pretoria, Kaapstad: Academica.

Claassen, GN en MCJ van Rensburg (reds). 1983. Taalverskeidenheid. ’n Blik op die spektrum van taalvariasie in Afrikaans. Pretoria, Kaapstad, Johannesburg: H&R-Academica (Edms) Bpk.

Davids, A. 2011. The Afrikaans of the Cape Muslims. Pretoria: Protea Boekhuis.

De Klerk, V (red). 1996. Focus on South Africa. Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.

De Wet, JP. 1997. Afrikaans: ’n ideologiese besinning in ’n multilinguistiese Suid-Afrikaanse bestel. Ongepubliseerde DLitt et Phil-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

Esterhuyse, J. 1986. Taalapartheid en Skoolafrikaans. Emmarentia: Taurus.

February, V (red). 1994. Taal en identiteit: Afrikaans en Nederlands. Kaapstad: Tafelberg.

Hendricks, F. 2016. Bekendstellingstoespraak: Kaaps in fokus deur Frank Hendricks en Charlyn Dyers (redakteurs). LitNet. http://www.litnet.co.za/bekendstellingstoespraak-kaaps-fokus-deur-frank-hendricks-en-charlyn-dyers-redakteurs (18 Februarie 2017 geraadpleeg).

—. 2017. Skrywers en Boeke. RSG. http://www.rsg.co.za/images/upload/sound/klanke/20170222_SKRYWERS_EN_BOEKE.mp3 (22 Februarie 2017 uitgesaai).

Odendaal, G. 2012. Restandardisation defined as democratising language planning. Stellenbosch Papers in Linguistics Plus, 42:183–203.

—. 2014. Moet Afrikaans geherstandaardiseer word? Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(4):656–74.

Pieterse, HJ. 1994. Taalpolitiek en “Alternatiewe Afrikaans”. Ongepubliseerde DLitt et Phil-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

—. 1995a. Alternative Afrikaans. Language Matters, 26:59–84.

—. 1995b. “Alternatiewe Afrikaans”: ’n Historiese oorsig en tipologie. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, Supplement, 26:133–62.

—. 1998/1999. Hegemonie, Standaardafrikaans, “Alternatiewe Afrikaans” en “Aktuele Afrikaans”. Tydskrif vir Letterkunde, 36(4)/37(1):59–73.

Ponelis, FA. 1992. Standaardafrikaans in oorgang. In Webb (red) 1992.

—. 1994. Standaardafrikaans in oorgang. In February (red) 1994.

—. 1998. Standaardafrikaans en die Afrikaanse taalfamilie. Stellenbosch: Universiteit Stellenbosch, Annale, 1998(1):1–80.

Prinsloo, KP en MCJ van Rensburg (reds). 1984. Afrikaans: Stand, taak, toekoms. Pretoria: HAUM Opvoedkundige Uitgewery.

Saal, E en J Blignaut. 2011. “Moetie rai gammattaal gebrykie”: Die gebruik en waarde van ’n Tienerkaaps in gedrukte advertensies. LitNet Akademies, 8(3):345–71. http://www.litnet.co.za/assets/pdf/13_Saal%20en%20Blignaut.pdf

Senekal, JH. 1984. Afrikaans: ’n Toekomsblik. In Prinsloo en Van Rensburg (reds) 1984.

Smith, JF, A van Gensen en H Willemse (reds). 1985. Swart Afrikaanse skrywers. Kaapstad: UWK Drukkery.

Southwood, F en O van Dulm. 2009. Die poeliesman het ’n gun: Die prestasie van Kaapssprekende plattelandse leerders op ’n Afrikaansmedium taaltoets wat dialek-neutraal sou wees. LitNet Akademies, 6(3):1–15.http://www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_6_3_southwood_vandulm.pdf

Van der Rheede, I. 1985. Kaapse Afrikaans: Sosio-politieke perspektief. In Smith, Van Gensen en Willemse (reds) 1985.

Van Rensburg, C. 1983. Inleiding: Die bestudering van taalvariante. In Claassen en Van Rensburg (reds) 1983.

—. 1989. Soorte Afrikaans. In Botha ea (reds) 1989.

—. 1991. Wat van ’n Nuwe Afrikaans? Acta Academica, 23(3):13–33.

—. 1992. Die demokratisering van Afrikaans. In Webb (red) 1992.

—. 1999. Afrikaans and apartheid. International Journal of the Sociology of Language, 136:77–96.

Webb, V. 1996. English and language planning in South Africa: The flip-side. In De Klerk (red) 1996.

Webb, VN (red). 1992. Afrikaans ná apartheid. Pretoria: JL van Schaik (Edms) Bpk.

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Kaaps in fokus appeared first on LitNet.

Web
Naomi Meyer
Queillerie
ISBN: 9780795801204

Ons almal wil graag die soort boek skryf wat die werklikheid laat vervaag; wat vir ’n paar uur die werklikheid vervang, die werklikheid wórd. Ons wil vermaak, maar ons wil ook graag relevant en universeel wees. Min van ons kry dit reg, want die narratief bly dikwels om die eie klein werklikheid tjommel soos ’n lang Facebook-inskrywing. Hoe skryf ’n mens oor dit wat jy ken sonder dat dit net ’n gesprek met eensgesindes of met mense in dieselfde situasie as jy word?

Naomi Meyer slaag dawerend daarin. Sy span haar web wyd en geslepe, bykans ongesiens, soos dit hoort. As jy dit nog oorweeg om ’n paar paragrawe oor teetyd te lees, word jy eensklaps toegestrik in die taai, verleidelike spinnerak van ’n storie wat hoor en sien laat vergaan, soos dit hoort.

En in ons aandagafleibare samelewing wil dit gedoen wees.

Die verhaal speel in Stellenbosch af, daardie hutspot van gepolariseerde mikrokosmosse. Die hoofkarakter, Sophia, is enigeen en niemand nie: ’n moeë vrou en moeder in ’n vaal jas, haar lewe ingesluk deur kinders, werk (wat heeldag voor ’n rekenaar sit behels) en skuld – in al sy vorme. Dit terwyl die naamborde langs haar lewenspad teen  ‘n duiselingwekkende snelheid verbyskiet en sy droom oor Portugal, vryheid, opsies. Sy en haar man, wat eens gereis en hard gelag het, woon in ’n te klein huis, werk vir te min geld, het skuld in euro’s, kan nie die rys in Woolworths of nuwe skooltasse bekostig nie, en is nooit meer alleen nie.

Sophia het min tot geen vriende nie en pas nie in die kliek van gym-mammas nie. Sy het ’n wakker, aweregse brein en dink dat sy graag aan een van die mammas se bruingebrande been sonder ’n sweem van selluliet sou wou vat om te voel of dit regtig ’n mens is. Sy voel totaal oorweldig en ontoegerus vir moederskap. Sy praat wanneer sy moes stilgebly het en bly stil wanneer sy moet praat. Sy fantaseer oor haar jeugliefde en oor wegloop. Sy is ’n sigeuner uitgedos in burgerdrag.

Op ’n dag verdwyn haar dogtertjie Magriet van die kleuterskool se speelterrein. Magriet is bruin in ’n wit gesin; sy is in Ierland aangeneem. Sy baklei met haar boetie, wat graag zombi’s afmaai in rekenaarspeletjies. Sy begeer maatjies en ’n iPad. Sy is sewe en gesels al op die internet.

Van hierdie punt af torring alles vinnig los, soos die studente-opstande wat die dorp laat smeul en die vlamme wat naderkom. Die beeld van Pompeii duik vroeg in die boek en telkemale op: die stad wat onder ’n kombers van lawa-as begrawe is sodat almal vir ewig in hul alledaagse take versteen is.

Soos dit kuns betaam, hou die boek die spieël op na ons gefragmenteerde samelewing, ons chaotiese, waansinnige land, waar mense vir mekaar onsigbaar is. “Ons leef elkeen in ons eie bubble.” Waar geweld en vernietiging immer ná aan die oppervlak broei: “Daar bestaan nie iets soos beheer nie, Mathys. Daar is net verlies en chaos.”

Daar is uiteenlopende karakters, soos Trouw, Sophia se baas met haar bemarkingskemas, haar shrink en haar swak vir onvanpaste mans, Candice, die verbete deeltydse huishulp, Jackson, ’n straatslaper en bedelaar met sy eie geskiedenis, Vincent, ook dakloos en woedend, Stephen, Candice se gevaarlike skoonseun, Bok, Trouw se vriend met sy OCD, sy honger na die donker web en na mag, Nikodemus die misdaadskrywer wat glo dat daar in ’n moordverhaal altyd ’n menigte skuldiges is, die vasberade vryer Anders Bester. Google, soekenjins, die tentakels van die wêreldwye web is ook karakters.

Meyer se aanslag is so lig, so seker. Daar is fyn waarnemings wat nooit oorontleed word nie, absurde oomblikke wat soos uitkloplyne laat val word. Byvoorbeeld: Sophia stap by ’n winkel in met “uitkloppryse” waar alles verby hul vervaldatums is, op soek na ’n skooltas vir haar dogtertjie. Daar is geen trollies oor nie, maar uiteindelik sien sy ’n vrou is op die punt om ’n trollie te los. Op die trolliehandvatsel staan: Pick up something new today. Net toe sy daarna uitreik, vou die kind in die vrou se hande dubbel soos hy nies, bo-oor Sophia se hande en die handvatsel. Wat sy wel daar opgetel het, besef die leser later, is haar dubieuse jeugliefde wat haar al lank bekruip en “toevallig” raakloop. Sulke subtiele kwashale herroep Anne Tyler. Meyer het haar eie stem, maar die aweregse, houtoog-humor herinner aan skrywers soos Kate Atikinson, Margaret Atwood, Jonathan Franzen en Ingrid Winterbach.

Die storie word nie chronologies vertel nie, maar in kort hoofstukke met tydspronge, met die gevolg dat die besonderhede algaande sin maak soos ’n legkaart wanneer die laaste blokkies ingepas word. Hierdie soort truuk kan soms vermoeiend wees en ruik na foefie, maar in hierdie nagmerriescenario werk dit uitstekend. Die leser bly vasgenael – daar is soveel op die spel en die skrywer slaag daarin om die leser intiem te betrek, intens te laat omgee. Temas waarmee mense daagliks worstel, soos die onmoontlike verwagtings rondom geluk geskep deur sosiale media, die gevaar van die hashtag, privaatheid wat grootliks ’n illusie is, wit skuld, woede, armoede, identiteit, mag, internettrolle en -roofdiere kom aan bod. En die storielyn is voortreflik, met baie vertakkings en verdagtes. Want uiteindelik is ons almal skuldig.

Hoe gelukkig is die Afrikaanse leser nie. In ’n lesersmark met voortreflike misdaadfiksie transendeer hierdie boek die genre: dis heelwat meer as misdaad, terwyl dit al die elemente het om misdaadvrate te versadig. Dit verwoord ongemaklike dinge, dis menslik, dis ongenaakbaar en lakonies, dis rou en polsend soos die land, soos die wêreld. Wanneer dit te laat is, besef Sophia dat Candice, die vrou wat haar huis skoongemaak het en wat sy glad nie geken het nie, nou vir altyd deel van haar is, dat sy haar altyd sal sien.

Want dit is miskien die flarde hoop wat wel in die wind bly wapper as die as gaan lê: dat mense mekaar kan begin sien. Dis wat die boek regkry – om daardie gedagte te laat posvat.

Dis ’n belangrike boek. In enige landskap.

The post Web deur Naomi Meyer, 'n resensie appeared first on LitNet.