Die Chacma-ekspedisie
Marius Ackermann
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485306269

Hoe die boek geskryf is, onttroon eintlik die storie self.

Nie dat dit ’n verhaal sonder meriete is nie.

Die skryfstyl is net so verbluffend. Skeppend sonder aansit en nie oorbeskryf nie.

Die woordgebruik vloei soos ’n fontein van uitnemendheid.

Gewis skuil hope subteks; en allerlei verwysings – destyds en hedendaags – versterk die storie-inhoud.

Die eerste paragraaf hou die belofte in van ’n interessante, ongewone vertelling.

Sal dit wel enduit prikkel?

Marius Ackerman se verhaal vertel van twee kampe, min of meer. Aan die een kant sit die leierbobbejaan Grootraad Makedaan in die Schurweberg, en natuurlik sy span karakters wat direk in sy storielyn figureer en die span eksepdisielede op soek na pratende Papio ursinus. Dit speel af in die dorp Kwenang, wat voorheen De la Rey genoem is.

Dit is reeds ’n gelaaide basis waarop die boek rus.

Die sukses van hang egter van die inviduele leser af. Hoe meer belese jy is, hoe meer sal die boek in jou hande bly. As jy meer van ’n leek is, sal jy dalk sukkel.

Terselfdertyd bied die teks genoeg kwinkslae wat jou hardop kan laat lag.

Op die koop toe sal jy ’n ding of twee leer, of wil gaan oplees oor onder meer die natuur.

Dis verbysternd hoe ’n mens wil afleidings maak met die lees van sommige karakters. Die naamkeuse en/of hul handelinge dra veral hiertoe by.

Die beskrywing dat die dorp Kwaneng gebuk gaan onder korrupsie en basies ’n gebrek aan organisasie, bring al klaar ’n paar ander dorpname by lesers op.

Die skrywer se verwysingsraamwerk moet erken word. Daar is geskiedkundige verwysings, asook vergelykings en metafore in die letterkunde, en op ’n indrukwekkende wyse word dit alles saamgevoeg om die storie van Grootraad Makedaan en al die ander karakters te vertel.

Noodwendig dink ’n mens ook aan Eugène Marais en al die navorsing wat hy oor bobbejane gedoen het.

Selfs die woord “mesmeraais” kom ook in die teks voor, so gepraat van Marais.

Die verkiesing van ’n bobbejaan as burgemeester en die uiteinde daarvan, sowel as die lede van die ekspedisie se ervarings en waarnemings, is ’n interessante keuse vir ’n storielyn en dit is werklik baie skeppend gedoen, en die beskrywings is kleurryk en humoristies.

Die lees van Die Chacma-ekspedisie laat ’n mens soms wonder of jy vandag se koerant vashou of ’n geskiedenishandboek. Daar is soveel moontlike goed wat jy hierin kan lees. ’n Mens moet seker ook waak teen te veel in sekere gegewens te lees, maar baie interpretasies kom aan bod. En dis seker maar die leser se voorreg?

Vir iemand wat miskien nie al die kennis van die skrywer dra nie, sal dit op ’n stadium begin voel die storie sloer.

Die Chacma-ekspedisie sal nie almal se gunstelinge-leeslys haal nie, maar wat dit in my geval vermag, is die prikkel om weer Marais-tekste oop te slaan. Daar is soveel om steeds te leer.

The post Die Chacma-ekspedisie deur Marius Ackermann, ’n resensie appeared first on LitNet.

Misverstand
Marita van der Vyver
Uitgewer: Penguin Random House
ISBN: 9781485903505

Soos met al Marita van der Vyver se vorige boeke (op die agterblad: “tientalle romans, ’n bundel kortverhale, talle kortverhale, humoristiese essays” – die lys is lank), is haar nuutste, getiteld Misverstand, boeiend vanaf bladsy 1.

Dié skrywe is beslis geen misverstand nie, maar lê klem op soveel basiese lewenselemente, van liefde, vertroue, geloof, wanhoop, middeljarig- en sterflikheid, die vraag wáár ’n mens werklik hoort, wát sukses werklik is en beteken vir verskillende mense … Op ’n manier word dié kwessies onder haar vernuftige skrywerspen ontrafel. Van blote fiksie, tot ineenverstrengel met die alte werklike terreuraanvalle wat Parys se fondasie geskud het en almal wantrouig na mekaar laat staar het.

Weer eens is haar hoofstukke deurspek met vlymskerp humor en pittige vergelykings wat my soms laat wonder het hoekom ek nog nie vantevore hierdie pittighede elders raakgelees het nie. Asof Marita nie net swanger is en geboorte gee aan ’n karakter, emosies en ’n boek, ’n storie nie, maar die aardsmoeder is van soveel nuutskeppings, verwysings en vergelykings. Die feit dat sy Willem Prins, ’n man, lewe gee in Misverstand en subjektief spekuleer oor medeskrywers, oftewel teenstanders, bied dieper insae in die wroegings en worstelings van ’n skrywer, die kompetisie daar buite, die smagting na erkenning, sukses, trefferboeke en topverkopers, syfers, die droom om ná jou afsterwe steeds onthou en saam met die groot name genoem te word.

Soos met Marita se vorige boeke sal haar getroue lesers, volgelinge en bewonderaars weet jy kan maar regskuif dat ’n ding genoem word soos wat hy is. Of jou bril nou gaan opwasem of nie, dis ’n ander storie! Steeds laat dié seksuele verwysings my egter nie ongemaklik nie, nie toe ek ’n konserwatiewe hoërskoolmeisie was wat Dinge van ’n kind en Griet skryf ’n sprokie gelees het nie, en ook nie nou as volwasse vrou nie. Sy doen dit allermins platvloers, maar meer met ’n vonkel in die oog, ’n onweerstaanbare glimlag wat pluk aan ’n mondhoek en ’n rosige blos op die wange. Marita is ’n stylvolle vrou en skrywer en dié boek verleen hom merendeels aan die innerlike wroegings wat ieder en elk van ons die een of ander tyd ervaar. Sy kwyt haar goed van haar taak en laat mens self wonder oor die wie, wat, waar van jouself. Dinge wat Willem anders kon gedoen het, maar nie het nie, en nou loop die tyd uit vir waarna hy uitsien, ’n ander kontroversiële punt in die boek. Dit herinner ook sterk aan “carpe diem”, gryp die dag, want môre kan letterlik te laat wees of vir altyd verander wees. Soos ons aanstap, maak ons tog geskiedenis – en dít kan nie verander word nie. Jy kan wel regmaak, verbeter op keuses namate jy die toekoms instap; maak die beste van nou, gryp geleenthede aan, lééf. Omstandighede forseer jou soms om te móét leef, mét jou samewerking of daarsonder. Leef sal jy leef. Met of sonder sukses en flambojante boekpryse, Willem Prins.

Van die vertellings is melankolies en wikkel self hier aan die herinneringe in jou binneste – selfs dié wat vergete, lank-lank-gelede weggebêre is hier diep binne jou. Veral as jy kan identifiseer met die hoop van ’n klein dogtertjie dat haar ouers weer kan saam wees, jy weer jou kind se grootwordjare kan oor hê toe jy te besig was om ordentlik ouer te speel. “Om te wees of nie te wees nie”, Shakespeare se bekende woorde, nié net die hoofkarakter se wroeging nie – menige van ons sterflikes wonder een of ander tyd, of altans dié wat braaf genoeg is om te dink, vrae te vra, en nie net “te glo soos ’n kind nie”. Die hooftema, keuses … waarvoor leef jy, vir wie, wat is jou nalatenskap, Willem Prins?

Soos met haar ander boeke, het ek ál meer begin uitstel om voort te snel namate ek hoofstuk 23 (ironies nogal my gunstelinggetal) genader het. Want dan is nog ’n Marita-kunswerk voltooi. Nog een wat ek nie weer vir die eerste maal kan lees nie. En Marita hoef nie te wonder wat haar nalatenskap is nie, want haar naam sal generasies ná haar, na my en my kinders, steeds onthou word as dié van een van ons beste skrywers (en met ’n glinster in die oog).

The post Misverstand deur Marita van der Vyver, 'n resensie appeared first on LitNet.

Sulamiet
Lina Spies
Uitgewer: Naledi
ISBN: 9780928316476

Wanneer mens oor die literatuur skryf, is daar – en dit moet so wees – voortdurend ’n bewustheid van nie net wát geskryf word nie, maar ook hóé daar geskryf word. Die een ingesteldheid wat alle mense wat met die literatuur omgaan, geleer het uit die hipertrofies teoretiese fase van die laat 20ste eeu, is die onvermydelike inwerking van vertrekpunte en teoretiese aannames wat korresponderende oogmerke en maatstawwe bied en selfs afdwing. Dit kan selfs teoreties geregverdig word om met baie spesifieke oogmerke te lees en te ontleed, al beteken dit dat ’n teks buite sy tyd en teen die grein van sy eie intensies in gelees en beoordeel word.

Maar elke ervare leser van gedigte en verhale van alle soorte weet ook dat die huis van die literatuur baie wonings het. Die moontlikheid bestaan gewis dat dit verskraal of reduseer word tot enkele aspekte wat binne daardie teoretiese diskoers relevant is. Dit kan egter wel meebring dat die ryk wêrelde wat in tekste opgesluit is, nie volledig ontgin word nie. Hiermee betoog ek nie dat mens nie teoreties moet of mag lees nie. Dit is onvermydelik dat vertrekpunte en aannames so geïnternaliseer is dat mens soms nie eers meer daarvan bewus is nie. En ek weet baie goed die enigste verweer teen teoretiese dwalings is om jou vertrekpunte en aannames te herken en te erken, om dit uit te pak en op die tafel te sit, dit eksplisiet deel te maak van die gesprek, voordat jy aan die skryf raak oor ’n teks.

Die manier van lees op ’n bepaalde historiese moment, sowel literêr-histories as teoreties, kan egter wel verhoed dat bepaalde skrywers tot hulle reg kom. Ons weet almal van die groot foute wat histories gemaak is op grond van ideologiese lesings en waardeoordele en ons weet almal dat dit steeds en tans opnuut weer gebeur. Die werklik groot skrywers styg altyd uit, maar dit vergoelik nie altyd die mindere aandag en erkenning vir die groot gros skrywers wat eintlik die korpus van die literêre uitset uitmaak nie. Die hoë premie wat op vernuwing geplaas word, op literatuur wat lesers tot stilstand skok omdat dit nuut en anders kyk of klink, is heeltemal in orde, maar baie digters en skrywers val deur hierdie sif en die ware poësieliefhebber moet hiervan bewus wees. Soos wat poësie dikwels buite tyd val, ómdat poësie dikwels buite tyd val, moet lesers ook buite tyd kan lees, buite die maatstawwe van die oomblik, die modes en die dwang van ’n bepaalde historiese moment.

Hoe meer ek lees, hoe meer besef ek wat ’n oop gemoed teenoor literêre tekste behels. Hoe meer weet ek wat ’n geweldige opgawe dit is om elke teks binne sy eie reg te probeer verstaan. Dit bly ’n verkenningstog van onbekende wonings en die naspeur van kronkelende paaie. Al wil en kan en moet lesers soms vir bepaalde doeleindes lees, met ’n spesifieke opset, hetsy akademies of teories of histories, moet die toegewyde leser ook bereid wees om die skrywer te volg met nougesette aandag – dit is sowel die byna onbereikbare eis aan, as die geweldige voorreg van, die leser. Maar die ervare leser sal onteenseglik uiteindelik besef dat dit is waarom skrywers skryf en lesers lees, naamlik om ’n gesprek tussen die gees van die skrywer en die gees van die leser te laat gebeur.

Dit was met hierdie ingesteldheid dat ek Lina Spies se Sulamiet gelees het. Spies het ’n uitgebreide oeuvre, maar sy is nie ’n radikale vernuwer nie en die bundels is nie almal met ewe veel entoesiasme ontvang nie. Juis daarom wou ek die bundel met aandag lees, met dié soort aandag wat poog om die ontwikkeling van elke gedig nougeset te volg soos wat ek gedigte van digters uit ander taalgebiede sou lees, sonder om vas te val in die literatuurhistoriese en teoretiese gesprekke wat die digter se werk kan toespin.

By die lees van Sulamiet dwing die oorspronklike definisie van liriek sigself aan die leser op. In al die standaard literêre woordeboeke en ensiklopedieë is die kern van die historiese siening van die konsep liriek dieselfde. Net soos MH Abrams, Harry Shaw, die Encyclopedia of Poetry and Poetics en talle ander beskryf Grové liriek in sy suiwer en oorspronklike vorm as “subjektief …’n (gewoonlik betreklik kort) gedig waarin ’n persoonlike stemming of belewing, dikwels belydend, tot uitdrukking gebring word” (in TT Cloete (red), Literêre terme en teorieë, 1991:256). Nou wonder ek of ons nie ter wille van die opwinding van lees en ontleed so sterk konsentreer op die verbreking van die liriese kode, hetsy tegnies of ideologies, dat ons die bestaan van die oorspronklike manifestasie van die literêre soort nie meer raaksien nie. (Mea culpa, want is ek nie die een wat narratiewe strukture en tegnieke in liriese poësie ondersoek het juis om die spanning tussen liriek en epiek in gedigte te vind nie?)

Lina Spies se poësie was nog altyd belydend en meditatief; dit was nog altyd persoonlik gekleur en mild verwoord; dit is poësie van ’n sagte stem, van inlewing meer as deklarasie, van nadenke en vraagstelling meer as van ontmaskering en geveg. Spies is ’n digteres van liriese verse in die klassieke sin. En Sulamiet is nog eens op ’n hoogs leesbare en ontroerende wyse ’n liriese bundel in die volle sin van die woord.

Sulamiet is ’n kindernaam uit die Bybelse tyd en dit het beteken “vredevol”, “perfek”, “een wat vergoed of goedmaak”. Die meer bekende gebruik van die naam kom uit die Bybelse Hooglied waar die “Sulamitiese vrou” wat dans, deur die koning as sy geliefde besing word. Terloops, sommige Hebraïci is van mening dat sulam en sunem sinonieme is, sodat die woord sulamiet ook ’n verband kan lê met die jong vrou uit Sunem wat Dawid se voete warm gehou het, en selfs met Salomo se eerste vrou, wat ook ’n Sulamiet was (daar word selfs bespiegel dat hierdie twee figure dieselfde vrou was).

In hierdie bundel is die betekenis van Sulamiet wat die duidelikste geaktiveer word, dié van die verlangende geliefde van Hooglied 1:2, die meisie wat verlang na die soene van die geliefde. Dit word hier egter deur meer as een gedig in die bundel verder toegelig as ’n onvervulde verlange: daar is ’n soekende, onvervulde geliefde, sodat die term inderwaarheid ook ’n ironiese betekenis aktiveer. In die gedig “Belydenis van ’n Sulamiet” (41), die enigste gedig wat met sy titel die titel van die bundel eksplisiet oproep, word in teenstelling tot die betekenislose soene waarmee gegroet word, verlang na die soene van die geliefde, daardie unieke geliefde na wie die spreker se “nephesh” verlang. Volgens woordeboeke omvat die woord nephesh in Hebreeus ’n aantal betekenisse wat die werklike siel, die bestaan self, die wese van ’n mens en fasette daarvan beskryf: “siel, lewende wese, lewe, self, persoon, begeerte, passie, aptyt en emosie”. Die verlange groei dus uit die diepste kern van die spreker in die gedig en die digter soek na die geliefde in baie van die verse. Dit is veral in die tweede afdeling van die bundel die geval, aangesien dié deel van die bundel spesifiek liefdesgedigte bevat. Dit is egter nie tradisionele liefdesverse nie, maar eerder ’n bespiegeling oor wat die liefde is en kan wees, soos die motto van ee cummings suggereer:

love is the voice under all silences,
the hope which has no opposite in fear;
the strength so strong that force is mere feebleness:
the truth more first than sun more last than star.

In dieselfde mymerende en bespiegelende toonaard bevat die bundel in hierdie afdeling verse van eensaamheid, maar ook verse van kompensasie, soos in “Spel” (43), waar die digter haar op haar verbeelding beroep om ’n wonderwêreld van liefde te skep. Dan betoog sy teenoor haarself dat sy dalk voorkeur moet gee aan “die liefde wat mens vriendskap noem,/ omdat dit meer bestand is/ teen die wispelturigheid van die hart”. In die baie mooi slotvers van die gedig verwoord die digter haar siening oor die liefde, die tydtransenderende werking daarvan, maar ook die hoop daarop:

Ek is van niks meer seker nie
behalwe dat die liefde
sinoniem is met tydloosheid
en dat as ek lief het, ek bevry is
van die kalender se heerskappy
en dat die winter onvoorsiens
omslaan in ’n opslagsomer.

Al sien die digter haarself as die Aspoester (39), al wens sy haarself nuutgeskep (40), al sien sy alle tekens van vriendskap as liefdesgeskenke (46), al besef sy “(o)m nog ’n liefdesvers te skryf,/ is dalk vir een leeftyd een te veel”, wat eintlik alles eensaamheid en kompensasie uitdruk, bly sy glo in die liefde.

“Hipotese” (45) gee in aansluiting hierby uitdrukking aan ’n gelate relativerende siening van liefde:

’n Laat liefde is dalk altyd bedoel
net vir onpaar maats:
twee eensaamhede wat mekaar bewaak
soos wat ’n halfmaan
in ’n helder poel weerkaats.

Die afdeling sluit egter af met ’n gedig oor Rodin en sy leerling en geliefde, Camille Claudel (“Die ewige idool”, 47). Die gedig verwoord pragtig hoe Rodin en Claudel se liefde en drif hulle in staat stel om kuns te skep: hulle beelde word “uit marmer en klei” geruk “in die strik van vlees en bloed”. Die gedig eindig met die suggestie dat volmaakte liefde net in die kuns kan bestaan:

… glo ons in die ewige liefde
wat net kunstenaars vergestalt.

Hierdie bundel is egter geensins net ’n bundel met verse oor en om die liefde nie. Allermins. Hoewel die bundel deurgaans gebind word deur deurlopende temas, fokus die verskillende afdelings op bepaalde aspekte. So is tyd en die teenoormekaarstelling van jeug en ouderdom ’n tema wat telkens in ’n ander gedaante na vore kom. En telkens, soos by die liefdesgedigte, word vervreemding en weemoed getemper deur hoop. In die aanvangsgedig word die ouderdom gerelativeer:

Besef

Dalk word die kreeftegang van die ouderom
in die aandbries soms ’n wandeling
saam met ’n onvervreemde God
in die tuin van ’n ontwakende aardse lente
en hoor jy skielik ’n voël
sing soos by oggendskemering.

Die onderliggende en vraende beskouing van religie, ’n soort versugting byna, is in hierdie vers, soos in baie ander, merkbaar. Hiermee saam kry mens die digter se intense natuurbewustheid. ’n Fyn aanvoeling vir die natuur, die seisoene, die tye van die dag, die geluide en kleure, is deurgaans ’n sterk kenmerk in bykans al die verse (vgl “Oggend”, 15; “Estetika”, 26; “Herlewing”, 27; ”Beskutting”, 29). Daarmee saam, soos in die gedig “Besluiteloos” (14) geïllustreer, is daar deurlopend die soek na en vind van uitkomste en hoop in die kunste. Wat my opval, is hoe in die gedigte van Spies, ’n deurwinterde digter en ervare mens in die wêreld van die kunste, verskillende verwysingsvelde en belewenisse werklik diep ineengegroei is. In “Beskutting” (29) word die Stellenbosse winter ’n “Hollandse sewentiende-eeuse stillewe” ’n “akwarel” van beskutting teenoor die fel somer “wat niks verdoesel en teen smart/ geen beskutting bied”. In “Himne aan die herfs” (28) is die digter se eie herfservaring volledig vergroei met Keats se “Ode to Autumn”. Die manier waarop die wêreldliteratuur en -kuns saampraat in die gedigte is vir my iets anders as óf allusies soos by Eliot óf intertekstualiteit in teoretiese sin.

Miskien het ons ’n ander term nodig, ’n term wat ineengestrengelde en vergroeide kennis, eintlik wete meer as kennis, op die vlak van belewenis beskryf. Die meeste skrywers weet nie eers meer dat, of hoe, hulle wéét van dinge nie – dit het belewing en bestaan geword. En waar lê die onderskeid tussen belewing, menslik-gedinkte en -bedinkte sien en hoor en emosionele ervaring en reaksie aan die een kant en taal en literêre vormgewing aan die ander kant? In veral die poësie is daardie onderskeide baie vaag en ineengevloei.

Spies skryf inderdaad persoonlike verse, gedigte oor mense wat sy geken het, mense wat merkwaardige dinge oorgekom het of mense wie se lewens haar aangryp. Die toonaard van Spies se digterlike verwondering en bespiegeling oor lewensvraagstukke sluit dikwels op verskuilde wyse aan by digters soos Elisabeth Eybers en Emily Dickinson. Waar Eybers meer intellektueel en tegnies met byna matematiese presisie skryf, verwoord Dickinson haar vrae oor onreg, oor smart, oor die gang van die menslike bestaan tegelyk trefseker en stamelend op haar unieke manier. Spies maak ’n vrye vertaling van Dickinson se gedig “I measure every Grief I meet” – ’n erkenning van en waardering vir hierdie merkwaardige digter. Dit is dan ook ’n uiters geslaagde vertaling wat op sigself ’n nuwe treffende gedig in Afrikaans is.

Vir hierdie soort digters gaan die lewe juis oor die klein ervaring, oor reaksie op klein kwellinge en herhalende universele menslike ervarings: die digter moet te rade gaan met die wete dat ’n kind of jongmens voortydig gesterf het, of ’n vriend aan breinkanker, of ’n vriend in ’n ver land. Net so sal die digter haar onvolkome verhouding met haar eie moeder vanuit haar eie kinderloosheid vir haarself probeer beredeneer. Dit gaan nie altyd om grootse sake nie, maar juis om die liriese uitdrukking van die subjektiewe ervaring.

Tog word Spies ook aangegryp deur sake wat in ’n groter, wyer wêreld afspeel. In die vierde afdeling in die bundel kom haar religieuse aanvoeling en haar bemoeienis met historiese en sosiale onregte bymekaar. Die vertaling van Celan se “Todesfuge” lei hierdie afdeling in en dan volg daar verse oor verskillende vorme van verlies en skending. In “Verlies” (61) gaan die digter se belewenis van ’n besoek aan ’n uitwissingslokaal oor in ’n bespiegeling oor die verlies aan die ware inhoud van die Christelike boodskap by mense wat vergrype pleeg. In “Die weerloses” (64) gaan dit oor vergrype gepleeg teenoor kinders, spesifiek klein dogtertjies, oor hoe mens met “die een wat ’n brose kleintjie skend … geen raad” weet nie. Dit is duidelik dat die digter diep besin oor wie en wat Jesus is, op sigself en vir mense, maar wat wel opval, is dat die digter wel oplugting soek en vind, enersyds in ’n Jesus wat “sy glas lig en sê ‘L’chayim’” en in die gawes wat God aan kunstenaars gee, aan die violis Zuckerman of die komponis Mendelssohn of die sangeres Cecilia Bartoli. Desnieteenstaande ervaar die digteres God nooit as ’n maklike uitweg of antwoord nie, maar juis in terme van alles wat sy nie kan beheer nie: “God is in my woordeloosheid” (“Transendent”, 76).

In die laaste afdeling word die fokus nouer getrek, na die digter se eie Suid-Afrikaanse omstandighede, en uit hierdie verse kom ’n lament voort oor die verlede, maar ook oor die hede van hierdie land. Ouer digters kon plekke van herkoms in liedere besing, maar nou heers onvrede en daar is steeds oral brand. Alle plekke is aangetas deur ontnugtering en verwoesting. Dan kan mens dalk vra wie in hierdie vers werklik die “agtergeblewene” is (79). Dit neem moed om in die huidige Suid-Afrika openlik vrae te vra oor die vernietiging van die hoop van 1994, maar die digter skram nie weg van óf die diere wat in plakkerskampe saam met eiendom en mense se ganse leeftog verbrand óf van die verlies van mense wat Afrikaans op hulle hart dra nie. Die digter gee toe “te veel van my verse/ was pleisters op eie wonde” (83) en erken die vergrype van die verlede, maar sy treur oor die feit dat mense in hierdie land mekaar steeds nie in die oë kan kyk nie en vervreemd raak: “ek … sing nou my versuimde treursang” (84). Tog sluit die bundel af op ’n positiewe noot as die digter beskryf hoe Randall Wicomb se broer nou tog uit die skaduwee van ’n beroemde broer uit in “die sonlig van die nuwe suid-Afrika” kan instap.

In hierdie laaste afdeling van Sulamiet verwoord Spies die gevoel wat tans meer algemeen is as wat mens graag sou wou hê, naamlik die teleurstelling en spyt oor verspeelde kanse, nou weer vir die soveelste keer in die Suid-Afrikaansse geskiedenis. Dis of daar telkens net nuwe slagoffers is. En tog word daar vasgehou aan hoop, word die positiewe steeds genoem, is daar steeds die behoefte en drang om die positiewe te stel en te bevestig.

Hierdie bundel is Lina Spies se oeuvre waardig. Die verse is inhoudelik veelkantig en deurdag. Tegnies is dit helder en ongekompliseerde verse, eenvoudig en direk in struktuur en segging. Hier en daar verloor ’n reël sy spanning as gevolg van die gelykmatige praattoon, maar dit val my tog op dat die verse ritmies steeds voortstu en so die dieptepunte oorkom.

Wat genoem moet word, is dat hoewel die bundel tematies aansluit by Spies se vorige werk, die verse tog opnuut tref. Dit gaan weer eens oor die digter se eie bemoeienisse, oor menslike smart vanweë kleiner en groter sake, die voortdurende menslike strewe om te begryp, die mens se behoefte om te huil en te troos, al is dit selftroos. Maar hierdie temas is in werklikheid die bemoeienis van die meeste digters van alle tye. In hierdie bundel val Spies se fokus spesifiek op die verwerking van smart, veral die smart oor kinders en vriende. Die digter staan midde in die natuur vir elke belewenis; sy bemoei haar opnuut met die lot van die Jodedom (vgl ook haar baie geslaagde en oortuigende vertaling van die dagboek van Anne Frank). Sy dink steeds in terme van die kuns in al sy vorme, maar die skryf self geskied met ’n onfeilbare aanvoeling vir die taal in al sy eenvoud en direktheid, sy vloei, sy klank en sy ritme. En daaruit kom ’n ryk mosaïek van verse voort.

Die bundel is netjies versorg met ’n omvoubuiteblad met ’n mooi ontwerp, en is uitgegee deur Naledi.

Mag vele lesers vreugde hê aan hierdie bundel liriese poësie.

The post Sulamiet deur Lina Spies, ’n resensie appeared first on LitNet.

In die laksman se skoot
Chris Marnewick
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485302650

Ek was aanvanklik skepties om In die laksman se skoot te resenseer – moontlik omdat die verhaal grotendeels in ’n Suid-Afrikaanse hof afspeel. En ook moontlik ure se vervelige stories om braaivleisvure deur vriende in die regsberoep, want benewens medici, maak hulle hulself seker die skuldigste aan shop talk. Die Engelse rolprent Shepherds and Butchers, wat op dié boek gegrond is, het egter baie goeie resensies ontvang, en daarom het ek besluit om die boek ’n kans te gee.

Die hofdrama is gegrond op werklike gebeure in die Suid-Afrikaanse regsgeskiedenis waar daar in 1987 alleen 164 mense in Pretoria tereggestel is.

Johann Weber, ’n senior advokaat van Durban, kry opdrag om ’n moordverhoor in Pretoria pro bono te behartig – dié van Leon Labuschagne, ’n eskort (iemand wat terdoodveroordeeldes na die galg neem) en bewaarder by “Maksimum” in Pretoria, soos Labuschagne self daarna verwys. Een laatmiddag skiet Labuschagne sewe insittendes van ’n minibus dood ná ’n onderonsie in spitsverkeer. Dit is Weber en sy junior pro deo-prokureur Pedrie Wierda wat Labuschagne se onskuld moet probeer bewys. Wat eers gelyk het na ’n hulpelose saak vir die verdediging, neem ’n ander wending namate Labuschagne se werksomstandighede blootgelê word en die trauma en emosionele druk waaronder hy gebuk moes gaan, onder die loep geneem word.

Die hoofstukke is in die dae opgedeel waarin die hofsaak afspeel. Tussendeur gebruik die skrywer verwante doodstrafsake om te probeer bepaal wat hierdie moordenaars dryf en of daar iets relevant is wat hy ter verdediging kan gebruik. Sommige van hierdie gevalle is skrikwekkend, en die moordenaars se weergawes van die misdade uit die dossiere tref die leser hard, hoewel ek dink dat die skrywer dit beter met die storie kon verweef het. Tussendeur word Pretoria en die argitektuur rondom die howe deur Pedrie Wierda ingekleur om ’n bietjie afwisseling van die hofgebeure te verskaf.

Marnewick se kennis van sy beroep word met deernis aangewend en dit kan byvoorbeeld op bl 401 gesien word: “Dit is moeilik om te begryp waarom enigiemand die advokaatsberoep sal kies met die wete dat elke dag ’n nuwe stryd gaan oplewer. Ons veg soos outydse ridders altyd iemand anders se geveg, en wanneer ons wen of verloor is dit iemand anders wat die vreugde of pyn ervaar. Die idee dat ons nie omgee oor die uitslag nie, is ’n versinsel. Natuurlik gee ons om. Wen of verloor, die uitkoms sal altyd by ons bly, net soos elke kliënt ’n permanente plek in ons geheue inneem.”

Hy wend die andersins saai en kliniese atmosfeer van die hof ook telkemale poëties aan (bl 187): “In die boonste galery heel agter begin iemand hoes. Almal kyk op. ’n Ry bleek gesigte kyk af na ons. Ek bespiegel oor wat die toeskouers van ons dink. Sien hulle ons as vegters in ’n Romeinse arena, of dalk as monnike in ons swart togas met ons rituele en oppervlakkige beleefdheid terwyl ons letterlik gewikkel is ’n stryd tot lewe en dood?” Ook oor die kruisverhoor in ’n hofsaak: “Kruisverhoor is die swaard waarmee die waarheid ontbloot kan word. In die hande van ’n ervare advokaat word die swaard nie gebruik om te probeer om met een hou ’n kop af te kap nie. Dit word eerder as ’n rapier gebruik om talle klein maar geniepsige wonde toe te dien, waarvan die slagoffer dan stadig doodbloei.”

Ek het nie verveeld met die hofgebeure geraak nie en dit eintlik baie interessant gevind om te sien hoe die proses werk. Marnewick se karakterontwikkeling skiet soms ’n bietjie te kort terwyl die verhaal op die hofgebeure fokus. Ek sou graag ’n bietjie meer wou geweet het oor die adjudantoffisier wat Labuschagne se senior was by die gevangenis. Asook oor Pierre de Villiers, Weber se swaer, wat hy inspan as speurder om te help met die saak. Dit is egter ’n goeddeurdagte verhaal deur ’n skrywer wat meer as genoeg kennis het oor sy veld. Daar is selfs ’n bevredigende kinkel in die kabel wat die leser onkant sal betrap as hy nie oplet nie.

In die laksman se skoot laat baie stof tot nadenke. Die mense wat gereeld vra dat die regering die doodstraf moet terugbring, sal twee keer dink ná die lees van die verhaal. ’n Mens besef nie altyd wie almal deur die doodstraf geraak word nie, en dis inderdaad nie net die persoon wat tereggestel word, sy familie, of die familie van die slagoffers nie. Regters, bewaarders, balju’s, advokate en prokureurs, om net ’n paar te noem – niemand spring die trauma vry wat die galg bring nie.

The post In die laksman se skoot deur Chris Marnewick, ’n resensie appeared first on LitNet.

Die Herero-opstand 1904–1907
Gerhardus Pool
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485305941

Die optrede van die Duitse koloniale owerhede in Namibië tydens die Herero-opstand van 1904 kan met ’n aardskudding vergelyk word waarvan die naskokke vandag, meer as ’n eeu later, steeds gevoel kan word. Die gedeeltelike uitwissing van die Hererovolk, die vernietiging van hulle stamkultuur en die vervreemding van hulle tradisionele grondgebied was ’n nasionale trauma waarvan die nagedagtenis van een geslag na die volgende oorgedra is. Veral sedert onafhanklikheidswording in 1990 het ongelukkigheid in Namibië met opeenvolgende Duitse regerings se skynbare onverskillige houding jeens koloniale vergrype aan Duitse kant sterk na vore getree en al hoe meer toegeneem.

Tesame met sekere individue en groepe in Duitsland word daar van Namibiese kant al hoe meer druk uitgeoefen om Duitse verantwoordelikheid vir dié grootste ramp in die geskiedenis van die Herero van staatsweë erken te kry. By die eeufeesvierings in 2004 in Namibië het die Duitse Minister van Ontwikkelingsake vir die eerste keer van gruweldade gepraat “wat vandag as volksmoord beskryf sou kan word”. Maar eers in 2015 het die president van die Duitse Bundestag (parlement) aan die kern van die eise toegegee deur die optrede van die Duitse magte, veral die genadelose verdrywing van feitlik die hele Hererovolk tot diep in die onherbergsame Omaheke-woestyn wat tot die grudood van etlike duisende mans, vrouens en kinders gelei het, onomwonde as ’n volksmoord te bestempel. (Daar word geraam dat ongeveer 65 000, dws omtrent 75%, van die 80 000 Herero’s  in die opstand omgekom het.) En vanaf Julie 2016 is dit amptelik: die Duitse regering teken verskoning aan vir die volksmoord op die Herero’s. Vir reparasies is die Duitse regering egter steeds nie te vinde nie.

Die gebeure van 1904 was só dramaties en ingrypend in die lewens van die inheemse bevolking, die Duitse setlaars en die soldate, asook vir die sosiale, ekonomiese en politieke omstandighede van die gebied, dat dit uit die staanspoor skriftelike verslae, historiese relase, outobiografieë en ’n groot aantal romans (hoofsaaklik in Duits, maar ook in Afrikaans) tot gevolg gehad het. Ook historici het nie op hulle laat wag nie. Tot om en by die jare sestig van die vorige eeu is die betreklik groot aantal historiese studies feitlik sonder uitsondering deur Duitsers en vanuit ’n Duitse perspektief geskryf.

Daarna, van die laat 1960’s af, het ’n aantal “linkse” en marxistiese navorsers meer krities gefundeerd en ideologies gerig na die geskiedenis van Duits-Suidwes-Afrika begin kyk. Akademici uit die kommunistiese Oos-Duitsland het argiefmateriaal begin ontgin waartoe hulle Wes-Duitse kollegas nie toegang gehad het nie. ’n Mens dink hier aan name soos Helmut Bley en Horst Drechsler. (Ook Ruth First het oor Suidwes-Afrika geskryf, met haar visier skerp op apartheid gerig.) Daardeur het ’n nuwe blik op die Duitse koloniale geskiedenis moontlik geword, en verbindingslyne is getrek na temas soos die Eerste Wêreldoorlog, die opkoms van die Nazi’s en die moord op die Europese Jode. Ook opvattings oor ras, die behandeling van die inheemse bevolking en die rol van die sending en vele meer is daarby betrek. En nog is het einde niet. Een van die onderwerpe wat skynbaar oneindige aandag geniet, is die verband tussen die koloniale situasie en die latere Nazi-ideologie en -praktyk.¹

Teen hierdie agtergrond kom die herdruk van Gerhardus Pool se studie oor die Herero-opstand blykbaar op ’n baie gepaste oomblik. Pool se publikasie is op ’n doktorale proefskrif gebaseer en in die kader van militêre geskiedenis, en is ’n uitstekende stuk werk. Die navorsing is kennelik baie noukeurig gedoen, en bykans elke stelling word deur ’n verwysing na een van die menigvuldige argivale bronne geboekstaaf. Dit is vlot en in puik Afrikaans geskryf en die indeling in hoofstukke volg die gang van die militêre aksies op so ’n wyse dat die leser die soms ingewikkelde gebeure goed kan volg. Altesaam 23 kaarte gee ’n oorsigtelike beeld van troepebewegings en die ligging van die gevegsterrein, die strategiese plasing en bewegings van die opponerende groepe waardeur baie van die skermutselings en veldslae goed toegelig word.²

Die boek lees ten dele byna soos ’n aksieroman met die heen en weer van strydende magte, verkennings, vergissings, blapse en taktiese skuiwe, maar ook die probleme waarmee veral die Duitsers te kampe gehad het, soos die groot afstande, die digte bosruigtes wat beweging van mens en dier, die gebruik van byvoorbeeld masjiengewere, asook gewoon sig erg belemmer het, die chroniese watertekort, uitputting van die troepe en hulle perde en trekosse en, les bes, siektes soos tifus en malaria – wat alles tesame onbeskryflike eise aan die strydmagte gestel het. Maar alles beweeg dan tog meedoënloos en skynbaar onafwendbaar voort na die groot konfrontasie, die deurslaggewende slag by die Waterberg op 11 Augustus 1904, met die genadelose agtervolging in die woestyn tot in Oktober as ’n grusame epiloog. ’n Mens is byna geneig om hier in terme van die bou en onvermydelike konflik van ’n Griekse tragedie te dink. Tog was dit mense en menslike beweegredes en besluite, en nie die gode of die blinde noodlot nie, wat hier beslissend was.

Die narratief volg die gebeure uiteraard vanuit ’n Duitse invalshoek, aangesien daar haas geen geskrewe verslae van Herero-kant bestaan nie. Nietemin verkry die leser tog hier en daar inligting wat ’n mens laat besef dat jy versigtig moet wees met voorafingenome opvattings en stereotipes wat deur die bril van die Duitse betrokkenes en beriggewers van meer as ’n eeu gelede dikwels die alte subjektiewe en ideologies verwronge voorstelling van die teenstrydige groepe as objektiewe waarheid laat verskyn.

So is daar in die Duitse weergawe ’n duidelike swart-wit tekening waarvolgens die Duitse troepe dikwels groot heldedade verrig en groot moed en uithouvermoë aan die dag gelê het, terwyl die Herero’s as verraderlik, slinks, onbetroubaar, primitief, dikwels barbaars bestempel word. Pool is hier egter versigtig en poog om eensydige oordele te vermy. Uit sy studie word dit duidelik dat die opperhoof Samuel Maharero voor die uitbreek van die opstand ondubbelsinnig opdrag gegee het dat slegs Duitse mans omgebring moes word: vroue en kinders, Boere, Engelse en sendelinge se lewens moes gespaar bly. Dit was ’n bevel wat deur die oorgrote meerderheid van die Herero’s gehoorsaam is. (Kyk bv ble 91, 92, 106 en 112.) In teenstelling met hierdie (as ’n mens wil) beskaafde oorlogvoering is dit juis die Duitse bevelhebber, genl Lothar von Trotha, wat in sy berugte Vernichtungsbefehl (uitdelgingsproklamasie) van 2 Oktober 1904 geen genade of toegewings aan weerlose lede van die reeds gedemoraliseerde Hererovolk toon nie, soos waar hy onder meer verklaar:

Alle Herero’s  moet die land (Suidwes-Afrika) verlaat. As hulle dit nie doen nie, sal ek hulle met kanonne daartoe dwing. Binne die Duitse grense sal elke Herero met of sonder geweer, met of sonder vee, doodgeskiet word . Ek herberg nie meer vrouens en kinders nie. Hulle moet óf na hul volksgenote terugkeer óf daar word op hulle geskiet. (Pool, bl 246)

Verder is dit duidelik dat die inheemse volk met oorgawe, groot vasberadenheid en moed vir hulle vryheid geveg het en die Duitse magte telkens met verrassende hinderlae, strategies slim bewegings, groot kundigheid van die terrein en blitsvinnige bewegings beïndruk het. Tog was hulle – meesters van die guerrillategniek van hoë beweeglikheid, lae sigbaarheid en skielike, verrassende aanvalle – ten slotte nie opgewasse teen hul vyand se tegnies superieure wapens en ander hulpmiddels van die moderne oorlogvoering nie, wat ’n skamele tien jaar later op Europa se slagvelde op groot skaal aangewend sou word en soveel bloedvergieting sou veroorsaak: telegrafie, heliografie, die spoorweg (al was dit beperk), masjiengewere en artillerie.

Boonop kon die Duitsers op periodieke troepeversterkings en aanvulling van materiaal staatmaak, terwyl die Herero, afgesien van die aanvanklike verrassingsaanvalle, meestal op die vlug was en maar min opsies tot hul beskikking gehad het. Boonop is hulle bewegings dikwels belemmer deur die beestroppe, en later ook deur die vroue en kinders, wat hulle vergesel het. Uit die staanspoor was die stryd dus in werklikheid eensydig, en oor die uitkoms was daar seker nooit werklik enige twyfel nie. Nogtans was die bitter einde, die barbaarse “totale oorlogvoering” en die byna volslae vernietiging van die Hererovolk en sy kultuur en sy degradering tot ’n landlose proletariaat nie die noodsaaklike en onvermydelike uiteinde van die konflik nie.

Die meeste van bogenoemde feite is wyd bekend en ’n mens moet jou afvra waarin die waarde van Pool se boek geleë is, afgesien van die nougesette uiteensetting van die gegewens van (hoofsaaklik) 1904. Die Herero-opstand het immers in 1979 reeds vir die eerste keer verskyn en blykbaar is die heruitgawe van 2016 ’n onveranderde oorname van die oorspronklike. Dit was weliswaar, soos reeds vermeld, ’n deeglike stuk navorsing wat nog tien jaar ná sy publikasie deur ’n Duitse studie oor dieselfde onderwerp vir sy bruikbaarheid as ’n onpartydige weergawe geloof is.³

By sy eerste verskyning was die Suid-Afrikaanse regering onder PW Botha nog by die “grensoorlog” teen Swapo betrokke en Namibië sou eers heelwat later onafhanklik word. Só baie het intussen gebeur, en die geskiedskrywing het ook nie stilgestaan nie. ’n Gesprek of beskrywing van ’n geskiedkundige gebeurtenis verwys tog steeds, hoe implisiet ook al, na ’n groter konteks en is dus altyd ook gerig op die hede. Pool is deurgaans uiters versigtig met stellings wat na waardeoordele mag klink, maar selfs ’n militêre veldtog hang kennelik nie maar net in die lug nie, veral nie wanneer dit so fundamenteel ingryp in die hele maatskaplike en politieke stelsel van ’n land soos in die geval van die Herero-opstand nie.

Pool sluit sy studie af met ’n hoofstuk oor die ekonomiese gevolge van die opstand vir die blanke gemeenskap wat met ’n lakoniese opmerking eindig (ble 281 ev):

Die opstand het egter nie net ekonomiese nadele gehad nie; dit het ook ekonomiese voordele opgelewer. Seker die vernaamste was dat die Herero nou verplig was om tot die algemene arbeidsmark toe te tree. Hy moes nou ook ander werk doen as bees oppas en hy moes gewillig wees om oral in Suidwes-Afrika te gaan werk. Dit het mettertyd die arbeidsposisie in die land as geheel aansienlik verbeter.

Hierdie slotsom spreek boekdele oor die ideologiese blindheid van hierdie benadering tot geskiedskrywing en sy onwilligheid, of dan onvermoë, om gegewens krities te beskou en standpunt in te neem. Maar dit was 1979. ’n Behoorlik inleidende voorwoord wat die groter konteks verhelder en veranderde standpunte en ontwikkelings rondom die gebeure van 1904 krities toelig, sou van baie groot waarde (of dan: noodsaaklik) vir ’n relevante heruitgawe gewees het.

Eindnotas

¹ Om een voorbeeld van vele te noem: David Olusoga en Casper W Erichsen, The Kaiser’s Holocaust: Germany’s Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism. Londen: Faber, 2011.

² Daar is een taalprobleem wat hinder: die Duitse woord Truppe is ’n versamelwoord en beteken min of meer “troepemag”; dit word nie soos die Afrikaanse troep in die sin van “soldaat” gebruik nie.

³ Walter Nuhn, Sturm über Südwest. Der Hereroaufstand von 1904. Ein düsteres Kapitel der deutschen kolonialen Vergangenheit Namibias. Koblenz: Bernard & Graefe, 1989.

Gunther Pakendorf is medeprofessor emeritus aan die Skool vir Tale en Letterkundes van die Universiteit Kaapstad en buitengewone medeprofessor in die Departement Vreemde Tale aan die Universiteit Stellenbosch

The post Die Herero-opstand 1904–1907 deur Gerhardus Pool, ’n resensie appeared first on LitNet.

For Friends & Family
Nicky Stubbs
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN: 9780798171250

Nicky Stubbs, die bemarking- en verkoopsbestuurder by NB-Uitgewers, het onlangs haar eerste kookboek gepubliseer via Human & Rousseau. Haar kleurvolle loopbaan sluit ’n Cordon Blue-kookkursus in, asook ervaring as spysenier, restaurantbestuurder, kookklasaanbieder en joernalis. Haar selferkende passie vir familie en vriende is die dryfkrag agter haar boek For Friends & Family.

Met die eerste oogopslag is Nicky se boek ’n herinnering aan ouwêreldse huislikheid met die tekstuur van ’n gedrukte tafeldoek op die omslag asook ’n nieperfekte pavlova vol pragtige krake, versier met vars vye, room en stroop. Vir ’n oomblik is ek huiwerig oor wat ek binne sal vind, want so baie skrywers se eerste kookboek is ’n valerige verhaal van die disse wat hulle graag tuis bedien – ’n herhaling van honderde ander se gunstelinge, niks nuut nie, niks vars nie. Tog is daar ’n spesiale “sjarme” of bekoorlikheid aan ’n kok wat klassieke resepte eer en jou ’n versameling van die lekkerste huiskosdisse kan bied op ’n manier wat ander nie kan nie: onintimiderende gunstelinge wat in elke Suid-Afrikaanse huiskok se arsenaal behoort te wees.

Nicky se keuse van resepte sal vir seker baie harte verower, al dink jy dalk met die eerste oogopslag dat dit bloot té bekend lyk: van bobotie en viskoekies tot karringmelkbeskuit en melktert, van hoenderlewerpatee en gebakte aartappels tot beesstert en bolognaise. Sy sluit ook internasionale klassieke geregte in, soos geroosterde bief met Yorkshire-poedings, paella, hummus, bruschetta en crème brûlée. Sy noem haar ma en ander familielede op die naam as dit kom by Diana’s chocolate cake, Lindsay’s quick & easy seed loaf, (Victoria’s) cabbage salad, en Gogo van der Riet’s Christmas cake. Familiefoto’s uit haar kinderdae verleen ’n ekstra skeut nostalgie en jy kan die onopgesmukte samesyn sien – dis ware familieresepte vir hegte familietye om tafels oraloor.

Soos Nicky sê: die boek is ’n liefdeslied aan haar familie en vriende saam met wie sy geleer kook het en saam met wie sy aanhoudend kreunende tafels gedeel het. Haar kinderdae en grootwordtye draai rondom die kombuis, rondom familieresepte en rondom vrygewige samekomste. Sy het as kind die skoonheid van plaasmelk en -botter ontdek op hul kleinhoewe (hulle het altyd ’n koei gehad) en het help ertjies en wortels pluk uit haar ouma se groentetuin in Kokstad. Dis somtyds die nostalgiese rituele van Aga-stowe, Kersfeesreuke en deegbakke uitlek wat mense verlief maak op die heilsaamheid van kosmaak vir jou geliefdes.

Jy sal jou familie en vriende baie gelukkig maak deur vir hulle uit Nicky se boek te kook. Die stadig-geroosterde lamsboud met baie knoffel, roosmaryn en rooiwyn lyk hemels (dit kook 10 ure teen 120°C); die aartappelslaai met hardgekookte eier en agurkies laat my mond water; en die gebakte soetpampoen met kaneel, bruinsuiker en lemoen het daai donker rande wat jy weet gaan soos karamel in jou mond smelt. Nicky se rocky road laat my planne maak vir ’n skaamtelose soet aand voor die TV en haar donker brownies se klam tekstuur lyk soos iets uit my drome. Sy herinner my dat Bar-One-sous bestaan (wanneer laas het jy dit geproe?) en dat amper almal hou van blatjanghoender met ’n skelm soppoeierpakkie ingemeng (al is jy ’n snob). Na ek die boek deurgeblaai het, is ek lus vir outydse frikkadelle, broccoli met kaassous en pangebraaide mieliekoekies. Wil jy nou meer.

Elke resep het ’n pragtige volbladfoto (fotografie deur Myburgh du Plessis, Pippa Hetherington en Diana Stubbs). Die kos lyk absoluut heerlik (voorberei deur Tani Kirsten, stilering deur Caro Alberts) en die resepte is deurgaans toeganklik en doenbaar. Ek wens ek was ’n gas aan Nicky Stubbs se tafel, want haar boek spreek boekdele van hoe sy met liefde, talent, toewyding en vrygewigheid onthaal.

Foto van Nicky Stubbs: Pippa Hetherington

The post For Friends & Family deur Nicky Stubbs: ’n resensie appeared first on LitNet.

Hanna
Maretha Maartens
Uitgewer: Lux Verbi
ISBN: 9780796319661

Behoort daar onderskeid getref te word tussen die Bybelroman (’n verhaal wat op ’n gedeelte uit die Bybel gebaseer is) en die sogenaamde sekulêre roman? Die vereistes waaraan ’n goeie roman behoort te voldoen, geld tog eweneens vir romans met ’n spirituele onderbou.

Die Bybelroman verg trouens selfs meer van die skrywer: jy kan tog nie ’n verhaal op geskiedenis baseer en dan nie getrou aan die werklikheid bly nie. Ja, ’n skrywer kan bykomende karakters skep en die verhaal aanvul. Maar nie karakters insleep wat so volksvreemd is dat hulle die leser laat twyfel aan geloofwaardigheid nie.

Nog ’n vereistes wat vir die Bybelroman geld, is dat karakters nie die Here se naam ydellik mag gebruik nie. Nog minder sal lesers eksplisiete sekstonele aantref. Suggestie kan daar wel wees.

Die skrywer behoort beslis ook die Bybel – veral die gedeelte waarop die verhaal gebaseer is – behoorlik te ken. Die tydvak moet so korrek moontlik weergegee word. Die leser kan dalk verwag om olielampies in so ’n verhaal aan te tref, maar nie elektriese lig nie. Jy sal miskien ook lees oor uitwanning, dorsstokke en broodmeel, nie van meganiese toerusting of filodeeg nie. En jy sal waarskynlik seuns in lendedoeke of rokke aantref. Beslis nie in jeans nie.

Met Hanna voldoen Maretha Maartens aan al dié vereistes. En meer. Hanna is ’n knap roman wat aards en sintuiglik aangebied word. Die hoofkarater is die Hanna van 1 Samuel 1:2. Sy is Elkana se vrou en Samuel se ma. Die hooftema is kinderloosheid. Nie lig nie, nee. Anders as wat dikwels afgelei word, is dit juis belangrik dat ’n goeie Bybelroman nie soetlik of sonnig hoef te wees nie.

Dit moes intense toewyding geverg het om met die beperkte gegewe oor die Bybelse Hanna ’n verhaal te kon skep wat jou vasgryp, laat huil en soms laat glimlag. Merab, die vroedvrou, is byvoorbeeld “fris soos ’n man en het ’n stem wat by haar breë skouers en gespierde boarms pas”. Wat ’n karakter!

Die skrywer slaag uitstekend daarin om sóveel fasette van kinderloosheid vas te vang dat die verhaal steeds relevant is. Veral vir vroue. Hulle sal hulle kan inleef in die hoofkarakter se wroeginge teenoor God en teenoor haar man se bykomende vrou, asook in Hanna se twyfel aan haarself as geskikte huweliksmaat.

Arme Hanna. Vroue wat nie kinders kon hê nie, is dorhout genoem. In Bybelse tye was kinderloosheid soveel meer as bloot nie kinders kan hê nie. Dis as God se straf vir sonde beskou. Hanna se straf, so glo sy, kleef al sedert haar kinderjare toe sy haar aggressiewe pa kwalik geneem het vir haar boetie, Nemuel, se dood. En die man boonop vervloek het. Ook die pa-dogter-verhouding word sensitief, maar realisties, aangebied.

Al beteken Hanna (Chanah in Hebreeus) “God se gegewe geskenk aan die wêreld”, is die hoofkarakter nie ’n engel nie. Eerder ’n volronde, gebalanseerde karakter wat ook bitter ontsteld en opstandig kan raak. Daarby ontwikkel sy algaande na behore. En soos dikwels in die werklike lewe gebeur, “vervaag die ouderdomsverskil” tussen dogter en ma algaande. Ma Ada ontken later nie meer die waarheid (oor haar ongelukkige huwelik) nie.

Hanna voel éérs soos ’n mislukking en verstoteling wanneer haar man (vir wie sy nog voor hul verhouding van ’n vlammedood gered het) ook met Peninna, die dogter van ’n Leviet, trou en sy die een volmaakte kind ná die ander het. Om sake te vererger, visualiseer Hanna vir Peninna, “die beeldskone, geil meisie”, saans in haar man se arms. “Hy ken elke kontoer van haar liggaam ...” Dis ook Peninna wat vir Hanna spot en verneder oor haar onvrugbaarheid. Maar ná 26 jaar van onvervuld wees, smeek Hanna die Here vir ’n kind en belowe sy dat sy haar seun vir Hom sal teruggee.

Maartens moet die Bybel, veral Samuel, goed ken om die milieu, tradisies en gebruike van daardie tyd so lewensgetrou te kan weergee. Sy moes ook heelwat navorsing gedoen het sodat die leser nie ’n oomblik aan die egtheid van die gegewe twyfel nie. (Dit bly darem érg dat ’n vrou haar aan haar man moes onderwerp en hom haar heer en meester moes noem. Om nie te praat van 12-jarige meisies wat trou en swanger raak nie!) Selfs insekte en reptiele is nagevors. Soos hier: “Dit (Bosrant) was ’n wilde plek met klipdassies, groot skerpioene, elke soort klipgogga onder die son, die reuk van wilde diere se mis en urine, en spoegkobras wat hul koppe plat trek en regop staan, soos wat die slang in die tuin van Eden seker voor Eva gaan staan het.”

Ook die name van karakters is “Ou-Testamenties”: Seruja, Gesron, Jispan. Die Bybelse verwysings in Hanna is besonder leersaam. Dis hier waar die eindnotas op bl 261 nuttig te pas kom. En indien jy oor die betekenis van ’n woord twyfel, raadpleeg jy eenvoudig die woordelys op bl 259. ’n Ghannab is byvoorbeeld ’n dief, en ruach gees.

Maartens se taalgebruik en beeldspraak is treffend en pas by die ou beskawing in. Jy wil dit dikwels herlees. Soos: “Haar skoonpa se eie verhaal was soos ongesuurde brood met bitter kruie.”

Die dialoog werk goed. Net soms kan jy dalk wonder of ’n pa wel sulke hogere begrippe aan sy jong kinders sou probeer verduidelik. Soos: “Elkana vertel hulle van die ark wat hy nog nooit met sy eie oë gesien het en nooit sal sien nie – die onaantasbare kis met die getuienis van die ewige verbond van God se goedgesindheid en die Goddelike plan met die wêreld daarin.” Hoe het hy dit oorgedra? kan die leser wonder.

Die verlede tyd waarmee sommige hoofstukke begin, pla ook. Soos: “Elkana het sy arm om haar gesit. Hy lei haar stadig weg.” Wat van “Elkana sit sy arm om haar. Hy lei haar stadig weg”? Kort hierna word gebeure weer in die hede geplaas wanneer Maartens skryf: “Hanna kyk om.” Die verlede tyd skep ongelukkig afstand.

Hier en daar kom setfoute voor. Soos: “Sy loop na buiten ...” op bl 220 en die ontbreking van “se” op bl 88: “Goedgesindheid en opregtheid is deel van Elkana wese.”

Ten spyte van dié mindere kritiek, is die lees van Hanna ’n sielsverrykende ervaring. Die roman is besonder goed deurdink en deurleef. Lees gerus hierdie uittreksel: “Jy kry die geur van Kanaän bo die warm reuk van gras en bossies in die beeste se asems en bo hulle gebulk uit. Wat jy daar by die dorsvloer ruik, is die wierook van die saailand.” En hoe prikkelend word die roman nie ingelei nie: “Peninna kyk op en haar gesigsuitdrukking verander.”

Dis wat Maretha Maartens se Hanna waarskynlik ook aan lesers sal doen.

Koop en geniet!

The post Hanna deur Maretha Maartens: ’n resensie appeared first on LitNet.

Ons kom van vêr – Bydraes oor bruin Afrikaanssprekendes se rol in die ontwikkeling van Afrikaans
WAM Carstens en Michael le Cordeur (reds)
Uitgewer: Naledi
ISBN: 9780928316674.

“Heer, laat ons dink wát ‘besit’ is, Heer laat ons dink!”¹

1. Voorspel

Tempora mutantur, die tye verander, en hoe het hulle nie verander nie! Om en by 70 jaar gelede het ’n drieledige publikasie in hardeband en op glanspapier die lig gesien wat die kultuurgeskiedenis van die Afrikaner vir die eerste keer so omvattend as moontlik wou dokumenteer.² Die historiese moment van die verskyning van die publikasies is met nabetragting van besondere betekenis, want dit kom aan die einde van die Tweede Wêreldoorlog en op die vooraand van die verwerkliking van Afrikanermag ná die Nasionale Party se verkiesingsoorwinning in 1948. (Trouens, deel III verskyn reeds ná daardie datum.)

In hul voorwoord in deel I (maw in 1945) tot die publikasie in sy geheel noem die redakteurs dat dit hulle doelwit was om nie slegs die “voortbrengsels van die geestelike bolaag van die volk” sigbaar te laat word nie, hoe belangrik dit ook mag wees. Maar hulle wou, meer nog, “deur middel van ’n reeks breed-opgesette artikels, die hele volkspersoonlikheid na vore bring, met die openbaring daarvan in dade, laat dit met die hand verrig wees of met die hoof, deur die volksmassa daargestel of deur ’n enkeling”. Hulle voeg dan by:

Ons het opgeklim van die stadium van ’n pioniersvolk na ’n toestand waar die Afrikaner vandag stedeling is en hom bewus rekenskap gee van sy apartheid as nasie en hom afvra wat alles daartoe aanleiding gegee het dat hy geword het wat hy is, dat hy ’n eie taal het en ’n eie lewensbeskouing. Onderkultuur en opperkultuur is onlosmaaklik ineengeweef. Elke keer as ons ons probeer rekenskap gee van wat ons reeds verwerf het aan kultuurbesit, kry ons ’n suiwerder kyk op die verlede en word ons taak vir die toekoms vir ons duidelik afgelyn. Dit verhoog ons gevoel van selfrespek. (Van den Heever en Pienaar, deel I, ongepagineerde voorwoord)

Dié projek wou dus ’n bestekopname bied van wat die Afrikaner reeds vermag het, om sy selfbeeld op te bou en sy lendene te omgord vir die taak wat voorlê. (En wat mog dit wees, wonder ’n mens vandag.) Die 40 bydraes op 1 452 bladsye word deur swaarwigtige persone met groot name in die destydse kultuurbedryf geskryf: die broers GS en PJ Nienaber, WEG Louw, FCL Bosman, ID du Plessis, CGW Schumann, SPE Boshoff, D Pont en H Ver Loren van Themaat, om net enkeles te noem.

Die onderwerpe strek van “die Suid-Afrikaanse bodem” tot “die ekonomiese ontwikkeling van die Afrikaner”, van “die Afrikaanse gedagte” tot “die huisgesin in die Afrikaanse kultuurgemeenskap”. Daar is ses artikels oor aspekte van die Afrikaanse taal, beskrywings van die Afrikaner se wysgerige denke, sy opvoedingsideaal, sy regstelsel en staatsopvattings, en een hoofstuk elk oor die drie gereformeerde kerke; dan is daar bydraes oor “die Duitsers in die Afrikaner se wordingsgeskiedenis”, asook oor die Nederlandse, Franse en Britse stamverwantskap. Inderdaad, wil ’n mens sê, ’n geheelbeeld van die pad wat die Afrikaner tot die middel van die vorige eeu geloop het, hoe hy homself na buite wil voorstel, wie hy is en wat die prestasies én die waarde van sy volkseie is. Daar is darem ’n hoekie elk vir “die bydrae van die Kaapse Maleier” en “die inboorling en die ontwikkeling van die Afrikaanse kultuur”, maar bruin en swart mense word andersins heeltemal geïgnoreer.

2. Lyster na ons lied

o Here djy kan maar lyster
na ons lied³

Michael le Cordeur en Wannie Carstens

Die onlangs verskene bundel opstelle Ons kom van vêr, saamgestel deur Wannie Carstens en Michael le Cordeur, wat volgens die ondertitel ook spesifiek na bydraes tot die ontwikkeling van Afrikaans verwys, klink byna soos ’n soort regstellende eggo – al is dit onbewustelik – op die drie bundels van weleer. Want dit gaan hier juis nie oor die “Boere-volkslewe in al sy vertakkinge” nie, maar oor “die Here se stiefkinders”, om Sarah Gertrude Millin se romantitel van 1922 by te haal, dié wat in die apartheidsdae én daarvoor heeltemal oor die hoof gesien is, veral wanneer dit by taal en kultuur, én Afrikanerskap, kom. Dit is interessant genoeg ook ’n lywige publikasie, met 36 bydraes oor 600 bladsye. Dit is duidelik dat die samestellers ’n ryk aar raakgeboor het; hulle noem dan ook dat die reaksie op die aanvanklike oproep tot bydraes hulle stoutste verwagtings oortref het en dat hierdie boek dalk met ’n verdere bundel aangevul kan word. Daar is kennelik ’n sterk behoefte om wat Carstens die “versweë stories” van bruin Afrikaanssprekendes noem (bl xiv) te vertel.

En ’n storieboek is dit dan ook tot ’n groot mate – ek wil byna sê ’n lekkerleesboek. Die groot aantal en die uiteenlopende aard van die bydraes maak dit prakties onmoontlik om hier reg te laat geskied aan almal; wat volg, is dus noodwendig selektiewe kommentaar.

Daar is ’n aantal verhale oor individue wat eenvoudig vertel móés word, oor die nimlike en beginselvaste ds Isak Morkel byvoorbeeld, wat hom nie deur die diskriminerende optrede van die kerk laat onderkry het nie en toe oorgegaan het tot die stigting van die Calvyn Gereformeerde Kerk (Raymond van Diemel, “Waarom Isak Morkel – ’n profiet van Jesus – sy rug op die NG Kerk gekeer het”, 93–110), of die opheffende verhaal van die menigte losiesouers op die platteland, eenvoudige maar ruimhartige mense wat kinders uit gesinne van ver by hulle gehuisves het omdat daar op baie dorpe met hoërskole nie koshuise vir bruin kinders was nie (Danie van Wyk, “Hoërskool, kollege en universiteitservarings in ’n losieshuis”, 427–43).

Danie van Wyk

Dan is daar diegene wat hulle eie verhaal vertel en sodoende lig werp op hulle bedrywighede op verskeie terreine, sonder om te wil spog, maar eerder ter wille van die rekord. Ek dink hier aan die politieke aktivis Cecyl Esau (“Die impak wat 16 Junie 1976 op my lewe gehad het”, 171–81); die MK-soldaat Basil Kivedo (“Narratief van ’n voormalige MK-soldaat: ek het die bevrydingstryd in Afrikaans gevoer”, 476–88); Henry Jeffreys, wat ’n ruk lank redakteur van Die Burger was (“In DF Malan se stoel”, 354–63); die voormalige burgemeester Herman Bailey (“Op ’n punt van orde, Meneer die Burgemeester”, 458–75); die skoonheidskoningin Edwena Goff (“Van skoonheidskoningin tot koninklike werktuig (in haar Oikos)”, 205–19); en Michael le Cordeur se herinneringe aan die studente-opstande van die jare sewentig (“Herinneringe aan studente-opstande en hoe dit my lewe geraak het, 1976 tot 1980”, 220–36).

Edwena Goff

Daar is verder narratiewe, in die breër sin van die woord: oor die erfenis van die Khoi-San (Willa Boezak, “Die Khoi-San as Afrikaanse gemeenskap”, 112–28), die riel (Elias P Nel, “Die rieldans – van Wupperthal tot Los Angeles”, 318–26), die ghoema (Michael le Cordeur, “Hoor hoe slaan die ghoema, die ghoema, die ghoema vannie Kaap”, 258–71), die langarm (Gavin R Davis, “Langarmmusiek vanaf die Kaap tot in Gauteng: ’n bruinmens-ding”, 272–83) en die Kaapse kombuis (Fatima Allie, “Oosterse speserye gee die heerlikste geur aan Afrikaans”, 506–20).

Fatima Allie

Ook sekere instellings en organisasies kom aan bod: die pers en die onderwys, die toneel en die UWK, ja selfs die Wellingtonse krisantevereniging – en, les bes, die NG-Sendingkerk. Die oorkoepelende samehang is algar se bande met, en verbintenis, selfs toegewydheid, tot, die Afrikaanse taal, soos dit versinnebeeld word deur die deurgaans aanwesige narratief van die boegbeeld Adam Small, aan wie die bundel opgedra is en wie se foto op die buiteblad pryk en na wie talle bydraes in die bundel verwys. Hý is die verpersoonliking van wat “ons” vermag het, van “hoe ver ons gekom het”.

En in die trotse beeld wat hier ontstaan van “die bruin Afrikaanssprekende”, sy en haar kultuur en hul bydrae tot die breë gemeenskap, verkry die enigsins selfvoldane voorstelling van “die Afrikaner” se prestasies by Van den Heever en Pienaar van destyds ’n spieëlbeeld, wat, soos ek wil glo, in die wese van hierdie soort projek van ’n gemeenskaplike selfportret lê, maar ook in die aard van die eng verwantskap van “wit” en “bruin” Afrikaanssprekendes gesetel is. Want die twee is teen wil en dank hoeka van mekaar afhanklik danksy die dialektiek wat die verhouding van heer en kneg ten enemale bepaal: die kneg, soos Hegel oortuigend redeneer, is kneg danksy sy onderhorigheid; die heer se status as heer bestaan dienooreenkomstig slegs as gevolg van die kneg se aanvaarding daarvan. Albei is boonop ingebind in dieselfde eng kring wat die alledaagse én die kultuurlewe bepaal en van kleins af is hulle gevoed deur die moedersmelk van ’n gedeelde taal, “in hierdie kring/ se dol en soet betowering/ van ek en jy, van ek en jy [...] voortvlugtend in ’n fyn aanvoel/ van wisselende drif en doel”, om die digter se woorde uit ’n gans ander konteks hier aan te pas.⁴

3. Die UWK-faktor

Inderdaad is die bundel egter in sy geheel in sy benadering tot die onderhawige tema, net soos die groot gros van sy onderdele, heel eensydig, om nie te sê eendimensioneel nie. Dalk is dit te veel gevra van ’n versameling opstelle van ’n meer onderhoudende aard wat ten dele ook gewoon anekdoties is, sonder die aanspraak op ’n dieper ontginning van die samebindende tema, om meer genuanseerd met sy onderwerp om te gaan. Tog word elke bydrae volgens die wetenskaplike formaat aangebied, kompleet met ’n samevatting (abstract), eindnotas en ’n bibliografie; en met die ondertitel skimp die samestellers tewens dat die leser ’n verteenwoordigende beeld van “bruin Afrikaanssprekendes” en hul rol in die “ontwikkeling van Afrikaans”, en nie net ’n geselsboek nie, kan verwag.

Dit is gedeeltelik met die oog hierop en ook op die vermelde moontlikheid van ’n opvolgpublikasie dat ek die volgende kritiese punte wil opper.

Die eensydigheid waarna ek verwys, kan ten dele deur die “UWK-faktor” verklaar word. Hiermee word bedoel dat ’n opvallende meerderheid van die bydraers – volgens die biografiese inligting is dit minstens 18, met ’n moontlike verdere nege; dus tot 27 uit 36 – in die sewentiger- en tagtigerjare van die vorige eeu aan die Universiteit van Wes-Kaapland studeer het, baie van hulle óf in die teologie óf met Afrikaans-Nederlands as hoofvak. Die tyd en die persone waaroor daar hier verslag gelewer word, is dus tot die jare van (hoogstens) 1965 tot 1990 en grotendeels tot die Wes-Kaap beperk. Dit het noodwendig ’n soort tonnelvisie tot gevolg wat alleen reeds uit hul relatiewe intellektuele en ideologiese homogeniteit spruit: die meeste van hulle kom uit benadeelde gemeenskappe; baie is afkomstig van die (grootliks Afrikaanstalige) platteland; en almal het die sosiale opgang van die arm werkersklasmilieu na aanvaarding in die middelklas, selfs tot gesiene posisies in die kerk, die akademie of die staatsdiens van die nuwe bedeling ná 1994 suksesvol deurgemaak. Vir die meeste van hulle was die UWK-belewenis van studenteprotes, kennismaking met nuwe en radikale gedagterigtings, en die opwinding van gemeenskaplike ideale en drome én ’n verfrissende gevoel van solidariteit met dié wat vermoeid en belas is, ’n sleutel-ervaring wat hulle lewens ingrypend beïnvloed het. (In hoeverre hul benadering nog die laer klasse se belange verteenwoordig, is seker ’n oop vraag.)

Daarmee is daar uiteraard nie fout te vind nie. Maar die eng en dus selektiewe fokus het ongelukkige en hinderlike beperkings tot gevolg wat die waarde van die publikasie in sy geheel kompromitteer. Die “UWK-faktor” veroorsaak byvoorbeeld dat sekere persone by herhaling aandag geniet: Boesak, Gerwel, Sonn, Van der Rheede en ook Small, om ’n paar te noem. Dit doen byna soos ’n ritueel aan wanneer elke tweede, derde bydrae Small aanhaal – die “dice” wat verkeerd geval het of die “doemanie” of Kanna – of na hom verwys; maar na ’n waardering, kontekstualisering of ontleding van die digter se werk soek ’n mens in hierdie verband vergeefs. Tekenend hiervan is Nico Koopman se hagiografiese lofgesang op “demokrasie, menswaardigheid, geregtigheid en versoening” by Small (540). Goed, maar daarteenoor is daar bykans niks oor groot digters soos SV Petersen of PJ Philander, wat onteenseglik uitstaande bydraes tot Afrikaans gelewer het nie; ook die helaas te vroeg gestorwe Patrick Petersen verdien meer en dieper aandag. Interessant genoeg is daar ’n knik in Patrick Petersen se rigting in die titel van die boek wat ’n indirekte verwysing na sy gedig “komvandaan”⁵ is, asook ’n regstreekse bruikleen by Ons kom van ver af, ’n bundel waarby Petersen nou betrokke was.⁶

Dit is opmerklik watter rol die kerk en die geloof in baie van die verhale wat hier opgeteken is, speel. Maar weer eens is die keuse baie selektief, aangesien die fokus byna uitsluitlik op die “NG-familie” val – kyk byvoorbeeld die artikels van Beukes, Nel, Plaatjies-Van Huffel, Van Diemel, asook MacMaster. Van ander kerkverbande onder bruin Afrikaanssprekendes is hier feitlik geen spoor nie – ’n ironiese spieëlbeeld van die eensydige behandeling van dieselfde tema in Van den Heever en Pienaar!

Dieselfde geld in ’n groot mate vir die streeksgebondenheid van die bundel in die geheel. Behalwe ’n paar bydraes oor Namakwaland (Elias P Nel in sy onderhoudende bespreking van die riel) of die Eersterust-omgewing (Coetser oor Robert Pearce), of ander oorkoepelende betragtings, soos oor die langarmdans (Davis), die Khoi-San-gemeenskap (Boezak) of onderwyskolleges (May), lê die klem wat streke betref, sterk op die Wes-Kaap, tot die uitsluiting van beduidende Afrikaanstalige gemeenskappe in die Noord-Kaap, gebiede op die Witwatersrand soos Eldorado Park, Pretoria of die Oos-Kaap, om van Namibië nie eens te praat nie.

Elias P Nel

4. Aan wie behoort die taal?

Hierdie beperkte visie raak helaas ook die hooftema van die boek. Daar word nêrens in dié publikasie besin oor wat die “rol in die ontwikkeling van Afrikaans” veronderstel is om te beteken nie. Dit gaan seker in die eerste instansie oor die taal as sulks, en by verlenging dan iets soos die Afrikaanse leefwêreld en kultuur, in die breedste én meer beperkte sin van die woord. Wat ’n mens onder die woord rol moet verstaan, is seker ’n oop kwessie. ’n Vraag wat egter hier in die agtergrond spook en die hele groter taaldebat medebepaal, is gerig op eienaarskap: Aan wie behoort die taal? ’n Mens sou wou glo dat ons ligjare verwyder is van die opvatting, soos verwoord deur Langenhoven, dat Afrikaans ’n “witmanstaal” is, en dus ook ver weg van die hubris van die destydse bewakers van die Afrikaner se kultuur wat “sy apartheid as nasie” veral deur die feit bevestig sien “dat hy ’n eie taal het en ’n eie lewensbeskouing” (Van den Heever en Pienaar, soos hier bo aangehaal).⁷ Met Ons kom van vêr wil bruin mense nou (weer eens), so lyk dit altans, hulle eie kleim op die taalakker afsteek en hulle deel van die eienaarskap opeis. En dit is goed so. In haar artikel praat Ronel van Oort (552–69) dan ook van die “inklusiewe ontwikkelingsgeskiedenis” van Afrikaans. ’n Mens kry egter by ’n groot aantal bydraes in die bundel die indruk van ’n oorbeklemtoning van Oosterse, slawe-, Maleise, Khoi-San- en Griekwa-invloede by die ontstaan van die taal, en ’n vernalatiging van Europese, of dan wit, invloede, net soos daar in die bundel in sy geheel eerder eensydig, indien nie eksklusief nie, op ras gefokus word.

Dit sou egter die opset én waarde van die boek enorm bestendig en verstewig het indien die perspektief breër en die visie nie so kortsigtig was nie. Sodoende sou die kerngedagtes soos in die ondertitel vervat, heel anders daar uitgesien het, meer genuanseerd en inderdaad inklusief, weg van simpel rasse-etikette en ’n onverkwiklike wedywering oor wie nou eintlik baas is.

Ek wil ’n paar voorbeelde noem.

Ten eerste: Daar word al geruime tyd – veral sedert Achmat Davids se baanbrekende studies uit die tagtiger- en negentigerjare – en heel tereg, groot gewag gemaak van die rol van die Islam by die ontwikkeling van Afrikaans; ook in hierdie boek. Tog word daar in die hele hedendaagse gesprek rondom Afrikaans, sover my kennis strek, bitter min, indien enige, aandag gegee aan die beslissende rol van die Morawiese sending. Die enigste verwysing daarna in is in Danny Titus se treffende bydrae (“Afrikaanse boek van bruin kant – taal en identiteit op die Afrikaanse werf”, 182–203), waar hy egter op minder as ’n halwe bladsy “Genadendal Dutch” noem.

Dit was natuurlik hoofsaaklik Duitssprekende Morawiese sendelinge wat reeds vroeg ’n aangepaste Nederlands vir hulle preke en skool- en ander onderrig in hul sendingwerk besig en reeds in die middel van die 19de eeu veral in die nuusblad De Bode ’n soort proto-Afrikaans gebruik.⁸ Sonder die behoefte van die lede van die bruin Afrikaanssprekende gemeenskap aan ’n verstaanbare idioom in hulle geestelike lewens sou hierdie baanbrekende stap in die rigting van geskrewe Afrikaans nie geskied het nie. Trouens, Jerzy Koch, die Poolse kenner op die gebied van die Afrikaanse taal- en literêre geskiedenis, is selfs van mening dat indien die Morawiese sendelinge nie Nederlands, later Kaaps-Hollands en Afrikaans, in weerwil van die Britse koloniale beleid van verengelsing, deurgaans as voertaal op die sendingveld aangewend het nie, bruin Suid-Afrikaners vandag almal Engelssprekend sou wees.⁹

Tweedens: ’n Soortgelyke situasie het later in die 19de eeu vir die eerste dryfveer by die ontstaan van die Genootskap van Regte Afrikaners, en dus die Eerste Afrikaanse Taalbeweging in 1875, gesorg. Dit was die Nederlander Arnoldus Pannevis wat die saak aangevoor het, maar die bruin gemeenskap was die katalisator, aldus Kannemeyer: “Pannevis sien die noodsaaklikheid van ’n Afrikaanse Bybelvertaling in en bepleit dit in ’n brief aan De Zuid-Afrikaan van 7 Oktober 1872 as noodsaaklik vir die geestelike heil van die gekleurde bevolking, aangesien vir baie van hulle die Nederlandse Bybel half vreemd en moeilik verstaanbaar is.”¹⁰

Derdens: ’n Groter raaisel by alle betoë rondom die ontstaan en ontwikkeling van Afrikaans is die skynbaar volslae afwesigheid van enige verwysing na die verskillende groepe, kollektief Oorlams genoem, wat aan die einde van die 18de, en veral in die loop van die 19de eeu – let wel, voor die koms van wit mense – oor die Oranjerivier getrek en hulle in die huidige Namibië gevestig het. Met die uitsondering van die Namas het hulle deurgaans Kaaps-Hollands, later Afrikaans, gepraat, en dit is aan hierdie bruin sprekers te danke dat Afrikaans vroeg reeds die lingua franca van Namibië geword en tot vandag gebly het.

5. Bastertaal

Ons is ’n bastervolk met ’n bastertaal. Ons aard is basterskap. Dis goed en mooi so. Ons moet kompos wees, ontbindend om weer in ander vorme te kan bind.¹¹

Ons weet dat taal, enige lewende taal, aan ’n gedurige verandering onderworpe is; dat dit, om met Bakhtin te praat, in sy wese “karnavalesk” is, bont en middelpuntvliedend aan die beweeg, sonder te veel bekommernis oor reëls en voorskrifte. Daarteenoor is dit die staat en sy ideologiese apparate wat ter wille van die handhawing en sentralisering van sy mag op standaardisering, veral van die geskrewe woord, staatmaak, en akademies en kommissies inspan om woordeboeke en grammatikas op te stel en norme te bepaal. Ook die debat sedert die tagtigerjare oor invloede by die ontstaan van ’n taal soos Afrikaans, of dit basies ’n Germaanse taal van Europese oorsprong of ’n kreoolse mengsel is, was ’n terrein van omstredenheid en deel van die uitoefening van mag en weerstand rondom (alleen)besit van die taal. Baie is geskryf en gepraat oor die hegemoniële dryfkrag agter sulke voorstellings; suiwerheid en hibriditeit was, en is steeds, wapens in die stryd om die eienaarskap van Afrikaans.

Die taal “behoort” egter nie aan enige groep of instansie nie, nie aan ’n staat of ’n volk nie, nog minder aan ’n ras. Sedert die vroeë jare negentig van die vorige eeu het die magsverlies van die “wit” gemeenskap die besef laat deursyfer dat die Suid-Afrikaanse staat en sy apparate Afrikaans nie meer vanselfsprekend gaan ondersteun nie, en “inklusiwiteit” het nou die nuwe wagwoord geword: Afrikaans behoort nou aan alle “Afrikaanses”, ongeag ras of herkoms. Eensydige regstellende aksie op taalgebied kan egter daartoe lei dat een taal ten koste van die ander opgehef word, of erger nog, dat die een wat as ongemaklik of ongewens beskou word, uitgeskuif, afgeskaal en gemarginaliseer word, soos tans by amptelike instansies in hierdie land, in die eerste plek by die SAUK, maar blykbaar ook by Afrikaanse universiteite, waargeneem kan word. So asof dit altyd net óf die een óf die ander kan – en moet! – wees. Wanneer veeltaligheid egter bloot tot kompartementalisering en dus noodgedwonge tot diskriminasie lei en diversiteit net ’n slagspreuk van die heersende party bly, dan is ons gevaarlik naby ’n verstarde soort denke wat ’n volk of groep trots sy “apartheid as nasie” laat vier, omdat “hy” “’n eie taal het en ’n eie lewensbeskouing”.

Tot sover die preek; kom ons kyk na voorbeelde.

Kyk ’n mens na uitlatings oor of verwysings na Adam Small se oeuvre in Ons kom van vêr, kan die indruk maklik ontstaan dat hy uitsluitlik in “Kaaps” geskryf het. Feit is egter dat hy sy skrywersloopbaan met werke in Standaardafrikaans as’t ware “ingeraam” het, aangesien beide sy vroeë werke (dws voor 1960¹²) asook sy laaste groot digbundel¹³ in hierdie taalvorm verskyn het. Trouens, ook in sy “Kaapse” bundels is daar gedigte in die standaardvorm. Dat daar ’n gehalteverskil tussen die gedigte in die twee variëteite te bespeur is, soos Ampie Coetzee lank gelede al uitgewys het,¹⁴ is sekerlik nie onbeduidend nie; ter sake is dit egter nie. Want dit gaan hier daaroor dat Small deur hierdie eensydige en dus skewe uitbeelding getipeer word as ’n “bruin” digter wat uitsluitlik versetpoësie geskryf het, wat sy literêre bydrae verskraal en tewens potensieel op ’n bedenklike wyse in die rigting van ’n omgekeerde soort taalapartheid beweeg.

Small se gebruik van verskillende taalvariëteite is ’n bewys van die dinamiese aard van die taalveelvoud in Suid-Afrika, wat – met betrekking tot “Kaaps”, byvoorbeeld – ook deur “wit” skrywers verrykend aangewend is. Ek dink hier in die eerste instansie aan ID du Plessis en aan Peter Blum se sestal “Kaapse sonnette” in sy bundel Steenbok tot Poolsee van 1955. En wanneer dit kom by die “bruin Afrikaanssprekendes” se bydrae tot die Suid-Afrikaanse kultuurarena, verdien David Kramer, wat nêrens in hierdie bundel genoem word nie, tog besondere vermelding: sy produksies is inklusief in die ware sin van die woord; hy oorskry alle taal- en kultuurgrense; en in sy werk het hy Boeremusiek, die vastrap, die ghoema en die ritmes van die klopse tot ’n dinamiese mengsel bymekaargebring, waar die manne van die Royal-hotel, Koos Sas, die Karoo-kitaarspelers, Distrik Ses en Orpheus MacAdoo, en wie en wat nog in ’n lewendige gesprek met mekaar tree. Is dit nog “bruin” of “wit” – en maak dit hoegenaamd saak?

6. Envoi

En nou die slotgesang. Die tye verander, en die wiel draai. Sedert 1990 het baie dinge tot so ’n mate verander dat die gebeure, persone en strydvrae wat in Ons kom van vêr bespreek word, tot ’n groot mate histories geword het. Die hegemonie van die Nasionale Party en sy taal- en kultuurbeleid is iets van die verlede; die comrades van destyds is vandag se ministers en funksionarisse. Die bundel is ’n belangrike bestekopname van haas versweë stories en (byna) vergete mense en gebeure. Maar die spreekwoordelike olifant in die vertrek, by name die Engelse taal en sy invloed, kan haas nie meer misgekyk word nie. Die ten dele werklik inspirerende narratief van die bruin gemeenskap se rol op die terrein van die Afrikaanse kultuur en taal wat in hierdie boek ontvou, word erg gerelativeer deur die toenemende rol wat Engels deesdae in die akademie – by uitstek by die UWK! – die kerk, skole en in die werksplek en elders speel. Engels is hoeka die taal van die opwaarts beweeglike (upwardly mobile) segment van die bevolking en deesdae ook die taal van populêre kultuur en die kommersiële lewe. Die bruin middelklas, so trots Afrikaans, stuur sy kinders meestal na Engelse skole.

Hier is genoeg stof tot nadenke en genoeg materiaal vir ’n opvolgbundel.

Eindnotas

¹ NP Van Wyk Louw, “Nuusberigte: 1956” in Tristia. Tweede druk. Kaapstad: Human & Rousseau, 1963:115.

² CM van den Heever, P de V Pienaar (reds), Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner. Die eerste beskrywing van die Boere-volkslewe in al sy vertakkinge. Met die medewerking van 37 Afrikaanse Gesaghebbendes. Drie dele. Kaapstad, Bloemfontein en Port Elizabeth: Nasionale Pers Beperk, onderskeidelik 1945, 1947 en 1950. (Voortaan Van den Heever en Pienaar.) ’n Hersiene en verkorte uitgawe verskyn in 1968 in een volume onder redaksie van slegs Pienaar; dit omvat 419 bladsye.

³ Adam Small, “Lydingsweg” in Kitaar my kruis. Tweede druk. Kaapstad en Pretoria: HAUM, 1974:17.

⁴ DJ Opperman, “Draaikewers” in DJ Opperman (red), Groot verseboek. Negende uitgawe. Kaapstad: Tafelberg, 1986:288 ev.

⁵ Aangehaal in Hein Willemse, Marion Hattingh, Steward van Wyk en Pieter Conradie (reds), Die reis na Paternoster. ’n Verslag van die tweede swart Afrikaanse skrywersimposium gehou op Paternoster vanaf 29 September tot 1 Oktober 1995. Bellville: Universiteit van Wes-Kaapland, 1997, ongepagineerde opdrag. Vgl ook Diana Ferrus se digbundel Ons komvandaan. Bellville: Selfpublikasie, 2004.

⁶ Abrahams, PW, E Beukes, A Boezak, P Petersen, I Theunissen (reds), Ons kom van ver af. St Helenabaai: Prog, 1995. Hierdie bundel se titel is afgelei van ’n gelyknamige lang gedig deur Petersen; kyk Hein Willemse, “Die veelbewoë vaart na Paternoster of ’n eie perspektief op swart Afrikaanse skryfwerk”, in Willemse ea, Die reis na Paternoster, 1997:121.

⁷ Dis `n oortuiging wat egter onder taalaktiviste bly voortleef; kyk bv PH Zietsman, Die taal is gans die volk. Woelinge en dryfvere in die stryd om die Afrikaner se taal. Pretoria: Universiteit van Suid-Afrika, 1992.

⁸ Vgl JC Kannemeyer, Die Afrikaanse Literatuur 1652–2004. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau, 2005:31.

⁹ Ongepubliseerde lesing, gehou tydens die 27ste kongres van die Suider-Afrikaanse Germanistevereniging, Windhoek, April 2015.

¹⁰ Kannemeyer, op cit, 45.

¹¹ Breyten Breytenbach, Lesing tydens die Simposium oor die Sestigers, Universiteit Kaapstad, Februarie 1973. Aangehaal in Wits Student, 27 April 1973.

¹² Kannemeyer, Die Afrikaanse Literatuur bl 289.

¹³ Adam Small, Klawerjas. Kaapstad: Tafelberg, 2013.

¹⁴ AJ Coetzee, “Die poësie van Sestig” in J Polley (red), Verslag van die Simposium oor die Sestigers. Gehou deur die Departement Buitemuurse Studies van die Universiteit van Kaapstad, 12–16 Februarie 1973. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau, 1973:50–78; aanhaling, bl 71.

Gunther Pakendorf is ’n medeprofessor emeritus in die Skool vir Tale en Letterkundes aan die Universiteit Kaapstad en ’n buitengewone medeprofessor in die Departement Moderne Vreemde Tale aan die Universiteit Stellenbosch.

• Foto's: Naomi Bruwer

The post Ons kom van vêr: ’n LitNet Akademies-resensie-essay appeared first on LitNet.

Syferfontein
Cas Wepener
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485306887

Cas Wepener se roman beeld die lewe op Syferfontein, ’n Karooplaas, uit. Die roman heet dan ook Syferfontein en word uitgegee deur Protea Boekhuis.

Ons gaan etlike dekades terug na ’n langnaweek in Desember 1960. Dingaansdag, soos dit toe geheet het, het dié jaar op ’n Vrydag geval. Die plaaseienaar Peet van Jaarsveld is al mens op die plaas. Die drie werkers, Herklaas, Kiewiet en Saar, is weg vir die langnaweek.

Die leser beleef die naweek deur die perspektief van Peet. Dis sy denke, sy reaksies. Tot sy kleinste handelinge word beskryf as hy iets ongewoons doen soos vuurhoutjies kloof, kerse maak of met sluisplanke werk. Ongewoon seker vir die meeste lesers. In lang sinne met lastige bysinne en in uitgerekte paragrawe word beskryf presies waar hy loop, deur watter vertrek, wat hy optel of neersit. In die alleenheid probeer hy sin maak uit die verlede. Dinge moet verander in almal se lewens sodat weg beweeg kan word van woede, agterdog, onderdrukking en verwerping.

Hy is ’n kerkman met baie ervaring van werk vir die Here. Hy wil nogal erkenning daarvoor kry. Op bl 115 kry ons insae in sy Godsbegrip: “Dit is nie aldag dat hy beleef wat hy nou beleef nie, veral nie in die laaste klompie jare nie – die nabyheid, God wat hom rakelings aanraak, die ekstatiese geluk. ... Ook wat was kan die Vader ten goede laat meewerk en nog laat word wat dit moet wees. Vir God is tyd wel anders en vreemder as wat sy eie verstand kan deurgrond.” (My beklemtonings)

Peet as karakter word baie sterk uitgebeeld. Hoe hy homself sien, maar ook hoe ander hom ervaar. Soos sy kinders, Christiaan, Le Roux en Hester. Hy word as ’n suinigaard beskou; as hardvogtig en oordonderend. As wewenaar word hy oorweldig deur die herinnerings aan twee vroue in sy lewe. Hy was verloof aan Debora. Maar toe sien hy Gertruida raak. ’n Skoonheid wat die voorregte gehad het van ’n rykmanskind. Die verlowing met Debora word verbreek en Peet trou met Gertie. Dit is nie ’n gelukkige huwelik nie. Hulle verdink mekaar. Hy probeer haar oorheers. Ná haar sterwe kom Peet nog steeds agter hoe hulle mekaar nie ten volle vertrou het nie, hoe sy hom ondermyn het.

In die hede bedink Peet planne vir die plaas. Maar sy kinders staan hom teen. Op bl 86 is ’n treffende toneel van verwerping. Peet ry na ’n buurplaas om die telefoon te gebruik om Christiaan te bel. Hy daag op by ’n vleisbraaiery op die heilige dag van die Gelofte. Byna die hele kontrei se mense is daar; dis skielik vir hom duidelik net hy is nie genooi nie. Die skaaphond en twee seuntjies verwelkom hom op ’n manier. Die seuntjies was in die voortuin besig om ’n bal vir mekaar te gooi, het omgedraai en ’n wyle na hom staan en staar. Dan hardloop hulle, bykans asof dit tussen hulle afgespreek was, saam weg en verdwyn in die huis. Die seuntjies het hulle maatjies gaan roep wat op die stoep versamel en hom aangaap. Peet se weersin in die skare gaste styg. Hulle is luidrugtig, rook en drink op die dag wat as Sabbatdag geheilig moet word. Hulle is ’n verworde en onsindelike geslag. Hy gee ’n aanduiding van hoe onsindelik, maar ek kan dit nie in ordentlike geselskap herhaal nie.

Daar is ook ’n hoogtepunttoneel wanneer sy kinders hom kom ompraat om na die tehuis op die dorp te trek en hy ineenstort.

Ek moet erken dat ek oor die redigering van die boek frons. Hier is goeie beskrywings. Bl 114: “In die verte teen die krans is die bokke besig om soos ’n klein, wit waterval af te beweeg en vir die dag in die oop veld te wei.” Jy bewonder ou Afrikaans wat oortuigend gebruik word deur die bejaarde Peet: deuskant, gekeuwel, met enige inspanning, lanklaaste, beken en opstroppelis. Doening is seker ’n spelfout vir doenig. Maar kort-kort kom die anglisistiese vir ’n oomblik voor. Die woord oomblik word werklik te baie gebruik oor die boek heen.

Hoofletters vir name en ampte word nie konsekwent gebruik nie. In die middel van ’n sin sal dit nie Dominee (met ’n hoofletter) Volschenk wees nie. In een sin word Pa reg gespel, met ’n hoofletter, en daarna weer nie. Kommas ontbreek byvoorbeeld voor en na ’n aangesprokene. In een paragraaf word verskillende karakters aan die woord gestel en meer as een situasie ontstaan sodat in die lang paragraaf jy nie dadelik weet wie praat nou nie of waar die karakters hulle bevind nie.

Spelfoute. ’n Reling waaraan jy vashou, word hier ’n reëling. As jy beter wil hoor, moet jy oorleuen (soos jok). En vier uur as tydstip moet vieruur wees.

’n Woord verskyn in die sin en dieselfde een twee sinne verder: paar vyebome; enkele; plaasgeneem, neem. Woordherhaling kan wel vir dramatisering gebruik word. Soos hier: wakker, wawydwakker; nooit nie, nooit nie.

Die skrywer laat vir Peet op bl 107 die stormlantern aansteek en hy doof die kers voor hy die nag ingaan. Hoe gemaak met bl 109? “In sy groot haas om te vertrek het hy vreemd genoeg nie die kers langs sy bed gedoof nie.”

Hier’s ook ’n kultuurfout. Teen 1960 was Kerkbode nie ’n koerant nie; jy sou dit ’n tydskrif noem en dit het nog Die Kerkbode geheet. Eers heelwat later het dit die koerantformaat gekry en word dit Kerkbode genoem.

Peet haal geweldig baie aan uit die Nederlandse Bybel en kerkgesange. Hy moet darem ’n baie sterk geheue gehad het. Teen 1960 was my oupa-hulle en ons jeugdiges darem baie bekend met die Afrikaanse vertalings.

Dis ons ouer lesers wat ons kan identifiseer met die ouer man in sy gemoedswisselings. Groter letters sou gerieflik vir ons gewees het met die lees.

Ek hoop dat Syferfontein gou herdruk word sodat die redigering daarvoor hersien kan word.

• Hierdie resensie is op 15 Maart op Fine Music Radio uitgesaai.

The post Syferfontein deur Cas Wepener: ’n FMR-resensie appeared first on LitNet.

Once we were sisters
Sheila Kohler
Publisher: Penguin Random House
ISBN: 9780143129295

Faced with others’ pain, we close doors, as on a child’s tantrums: it’s for their good, we assure ourselves. Or we distract: hospital visitors proffering the minutiae of our colds and coughs at the amputee’s bedside. Self-regard is inevitable.

Sheila Kohler’s tender, searing autobiographical memoir is emotionally and technically intelligent, shaped by a sense of the dangers of self-regard. Her primary focus is the 1950s relationship between two sisters, four years apart, at home. This was a “vast”, walled Dunkeld, Johannesburg, property: a children’s paradise of pool, fish ponds, tennis court, golf course, orchard, gardens and “acres of wild veld”.

Some three decades later, in 1979, Maxine, the elder, died in a car crash after a party; the driver, her husband, Carl, survived. Sheila believes this was murder; the underlying action of the memoir has several elements: commemoration and healing; it is also a quest to understand the past as present experience in writing and reading. This is the mode of reverie; the connection to “reverence” and “revere” is implicit. Sheila’s writing engages the reader in fusing past and present.

The narrative thus eschews the elegiac: nostalgia – the word derives from the Greek words for “home” and “pain”. It immobilised Lot’s wife. Thus, Kohler uses the present tense; past and present are the now of writing and reading.

Freud defined remembering as a necessary step towards forgetting – or letting go, as the wimpy jargon has it. (Wouldn’t it be nice if the ravening beasts of memory would obligingly depart?) And, the dead sister and the conviction that she was murdered are integrated in Sheila’s own personality and life now.

Sheila uses the resonant term “absent presences”, which suggests the still point in a hurricane’s swirling of memories − of family, childhood and growing up, marriages, children, return visits, travels and travail.

The sisters grew up in the 1950s. Fathers of that class, like Mr Kohler (of German extraction), worked and tended to be unavailable to children; mothers tended to be idle. (In my prep school class, a decade later, mine was the only mother with a working career; accordingly, other boys believed we were very poor.) Mr Kohler had founded and ran a profitable paper-manufacturing business. He was 20 years older than his wife; when the girls were in junior school, he died of heart disease (a typical fate of men in that class). And, as typically, the mother inherited the millions, and servants parented.

The mother, whose origins seem obscure (the couple met in Kimberley), was preoccupied with forms of self-gratification, and she presided over a court of avaricious sisters. She is depicted cooing solicitously at Carl’s hospital bedside, forbidding Sheila to investigate the death.

Maxine married an outsider, Carl, an anglicised Afrikaner from Ermelo, who trained as a heart surgeon in South Africa and abroad, and practised successfully. They would have six children. To Sheila, Carl remained a louring, violent and resentful presence: he used his children to regulate his wife; he physically abused the family; on occasion, he had the maidservants pin Maxine down so he could beat her. The line by the playwright, Auguste Villiers de l'Isle-Adam, comes to mind: “Living? Our servants will do it for us.”

In 1956, aged 17 and after high school, Sheila left South Africa to travel and study in Europe, notably in fields customarily in women’s domain: art, languages and literature. At that time, Coriolanus’s “There is a world elsewhere” was a given that successive forms of identity politics would preclude.

Travel, education and flight are motifs of the narrative. The sisters met in Europe and later the United States, renewing their relationship, but leaving Sheila with anguish and guilt, and some fear for Maxine in her abusive marriage. Sheila’s own feckless, womanising husband was as abusive, in his way, as Carl. The sisters chose men who were unavailable, financially dependent and sexually ambivalent: a toxic mix. Sheila describes how, later, Maxine found Carl in physical intimacy with a man. She informed his father, an act of desperation and shock as dangerous as dousing flames with petrol.

A constant in Sheila’s mind was Maxine, before her wedding, describing an anonymous phone call, where the woman begged her to safeguard herself and not marry Carl.

The ominous husbands in the memoir contrast with the portrait of the silent, forbearing and compassionate manservant, John, who consistently cared for the sisters in childhood and after. The portrait conforms to a colonial literary type, Umhlopogaas, the noble, savage character of Rider Haggard’s Nadia the lily and Alan Quatermain¹.

The private schools, the travel, properties bought in Italy and France, the pursuit of new languages and study presuppose wealth: it was a given, like water for goldfish. The remark of an Irish literary critic, Mary Colum, to Ernest Hemingway, is relevant: “I think you’ll find the only difference between the rich and other people is that the rich have more money.”

The scale is indicated by the father’s legacy to the mother − the equivalent of today’s R110 million ($8,5 million). After the mother’s death, her own sisters, the wicked aunts – whom Sheila, classically self-educated, called the Furies – inherited it.

Both sisters chose damaged, thus dangerous, men, and both had many children – both emblems of hope and faith, and liabilities. Family life here is shadowed over time. Sheila suggests that her writing is ultimately a source of healing. It had two phases: in stories and novels, she fictionalises the past, sometimes reordering it with the obsessive whirling quality of a dog seeking a comfortable position in a basket. The memoir faces the past as it was, casting aside the necessary subterfuges of fiction: she writes her own story in the first person, the present suffused by the past.

The style is rich. Being brief, clear and perfectly cadenced, sentences have a rich penumbra of suggestiveness.

The memoir is arranged as brief, unchronological chapters in which, broadly, descents to the dark past and ascents to bright present clarity alternate: they blur. An admirably crafted prose style uses perfectly cadenced paired sentences; penumbrae of dread and recovery shimmer about them. 

Sheila describes her return after Maxine’s death:

This is a world where appearances, above all, count, where sorrow is not expressed. We are all pretending that all is for the best in the best of worlds, even a tragedy of this kind. We are expected to go on bravely without complaint or voicing what we feel in our hearts.

My aunt has other motives for wanting to separate me from my mother. She wants my mother’s money for herself and her daughter. She wants her peace of mind.

And her last view of her sister:

She stands in the sunshine, and the wind whips her blond curls across her high forehead, and the light sleeves of her cream sundress beat against her smooth young arms like little wings.

In the first, that punning “peace of mind” has the deadly, economical suggestiveness of good poetry. “Beat” in the second is similarly ominous.

For decades after the murder, as a writer of fiction living in the United States, Sheila mined, refined and altered the personal: she thus edited memory, or replaced it – an assertion of authorial power and authority over personal memory. She describes reinventing characters and their relationships. In different ways, and to different degrees, this is what writers do – memory is, after all, the mother of the Muses. It may encase and bury the pain, or transform and absorb it. Fiction can indeed displace memories.

In Sheila’s case, personal pain and hauntings may have been immune to literary treatment. Perhaps time’s passage enabled nonfictional address. Or, Carl’s death and the children coming to adulthood allowed the memoir to be published. It is dedicated to the adult children.

¹ The name, according to Stephen Coan in his 2001 edited version of Haggard’s Diary of an African Journey (1914), published by UKZN Press, is a corruption of Mhlophekazi.

The post Once we were sisters by Sheila Kohler: a book review appeared first on LitNet.

Nomme 20 Delphistraat
Shirmoney Rhode
Uitgewer: Modjaji Books
ISBN: 9781928215196

Hierdie beskeie bundel met sy 25-tal gedigte dra die goeie nuus van ’n nuwe stem uit die Kaapse Vlakte. Shirmoney Rhode behoort tot die sogenaamde millennariërgenerasie en haar gedigte praat ’n annerste soort taal.

Die bundel adem die gees van haar tuiste wat reeds metonimies in die titel verskyn: haar woonadres, met ’n skets deur Kobie Nieuwoudt, sodat lesers kan weet hoe dit lyk. Die “nomme” in die titel verwys egter nie net na die huisnommer nie, maar ook na die alomteenwoordige bendes en hulle houvas op bykans elke faset van die lewe op die Vlakte, nes ’n mens se bestaan in jou huis jou soos in ’n gevangenis vashou en jou lewe bepaal, soos die digter dit self uitspel:

Die Flêtse is uit getjap van’ie nomme’,
en my hart is surrounded
met nomme’ 20 Delfiestraat se asvaal hekke.
Ammal wat by daai hek inkô wiet
as’ie slot toegeskuif is,
gan’t lank vat om daa uit te kô

Hulle sê soe van’ie nomme’ oek,
da’rit ’n lifetime choice is.
Is ai’re die gun (wat ek een kee’ onne’ die kooi moes wegstiek).
Of’ie tronk (op’ie age van 17 in juvenile Pollsmoor).
Of’ie dood (met ’n skoot deur’ie kop, op Trinity Place se skool veld).
[...]

(“’n lewe tussen’ie nomme’”, bl 11)

Die bundel is opgedra aan haar ouma, Francis Rhode, en haar broer, Clayon, wat op ’n straathoek doodgeskiet is. Sy neem haar lesers op ’n minitoer deur die buurt waar sy onder benouende omstandighede grootgeword het en waar sy onder andere geleer het om te hardloop wanneer die bendegeweld handuit ruk: “kaalvoet, kroeskop, snotnies moet ha’loep. Ha’loep vi’ jou lewe”, daar waar hulle “vi’ Clayon dood geskiet het soes ’n hond” (“childhood oppie Vlaktes”, 12).

Sy het hier egter ook geleer om “touch rugby” te speel en in die winkel om die draai het sy geleer om “Pucman te tokkel”, in die dae toe haar ma haar af en toe ’n pak slae gegee het en sy ook die opwinding van kalwerliefde ervaar het. Maar dis die Vlakte wat haar grootgemaak het; sý is die ma wat na haar kinders omsien, soos die klein ode “Cape Flats” (23) dit stel.

Tog is die gevoelens teenstrydig: vroeër, “back in da day [...] toe dit nog OK was/ om ’n snotnies laitie te wies”, was dinge anders en beter. “[E]n nou is alles/ wat eens op ’n tyd/ heeltemal oraait was/ gam” (“gam”, 21–2). Die buurt waar sy vandaan kom, het ’n slegte reputasie:

Omdat ek op’ie vlaktes bly, dink djy ek’s vlak:
vlak van hart, vlak van siel.
Maak mekaa’ sat, drink klip hat,
praat soes wat,
djy dink ek’s vlak.
Vlak van gees.

(“Vlak”, 19–20)

’n Mens dink onwillekeurig aan Van Wyk Louw se stelling dat ’n mens ’n volk liefhet nie vanweë sy groot prestasies nie, maar vanweë sy gebreke en sy nood.¹ Seker ook omrede sy vertraptes en verlorenes, soos Mietjie, eens “die smartste lady/ van’ie destydse plakkerskamp”, nou ’n alkoholis (“Mietjie”, 27–8) En behalwe “die hoere, die vuilgatte, die prossies” en ander uitvaagsels wat die lewe swaar maak en ’n mens kopseer gee, is daar die onbesonge heldinne, “mense met harte, gedagtes, gevoelens en siele/ is daa’ mense wat wiet hoe dit voel om regtagwaa’ lief te hê en seer te kry soema altwie in een blow”, enkelma’s wat hulle kinders “reg groot maak”, oumas wat die jongmense se wel en wee op die hart dra, anties “wat hulle laities in’ie tronk besoek” (“’n double side story”, 10).

Shirmoney Rhode se verse is nie strydpoësie soos van ouds nie; sy kla nie en kla ook nie aan nie. Sy praat padlangs oor die dikwels moeilike lewe en uitdagings vir die armstes van die armes, meestal met die gelatenheid en lakoniese humor van die oorlewendes, byvoorbeeld oor die lot van enkelma’s, wat dikwels kinders van meer as een man moet grootmaak: “al is ôs buite die eg/ ken ek my pa/ oftewel/ sy naam atleast/ soe is sieke ma’ nie soe badtie” (“buite die eg”, 15).

Sy weier om haar lot sonder meer te aanvaar of om ondergedompel te word. Dít is haar vorm van weerstand:

Soe ek kies om te kies wat ek sê.
Ek kies om te abstain van woorde
wat soes ’n vuil lap
’n anne’ man se gedagtes besmeer
met stereotypical lies van’ie Vlaktes.
Ek bly op’ie Vlaktes ja,
ma’ ek weier
dat my mond vasgevang wôd met vlakheid.

(“jy kan kies”, 29–31)

Daar is ’n verdere tema wat soos ’n goue draad deur die bundel loop, en dit is die taal as teken van herkoms en identiteit. Sy sê: “Ek praat soes ek praat want ek is wie ek is –/ ’n Cape Flats girl.”  Sy wil nie soos Small se Kanna wees nie, “wat vi’ hom anneste gehou het/ vanaf hy geleerentheid gekry’it” (“Praat soes ek praat”, 25–6). Sy distansieer haar met trots van die platvloersheid en vulgariteit wat die taal van die Vlaktes se mense so maklik en dikwels besmet (dalk ook met ’n bedekte klap in die rigting van sekere digters): “djy vloek/ hulle dink klaa’ niks van ôs/ en djy vloek om hulle te entertain”, want “dit gan oo’ my taal, my tong, my Kaaps/ wat in stukkies geskeur word/ en gedefine word deur ’n ma se p, ’n pa se n” (“djy vloek”, 16–7).

Die bundel maak dan ook kreatief gebruik van die Kaapse variëteit – al is daar enkele verse in Standaardafrikaans – en slaan plek-plek oor na die loslit ritmes van “rap” waar die rymwoorde wat skielik tussendeur opduik, die leser dwing om anders te skandeer – eintlik om die gedig ritmies hardop te lees. Luister byvoorbeeld na die opdringerige “aa”-klanke in hierdie uittreksel:

oo’ die liefde en haat word daar
oral gepraat
ma’ daa’ word vigiet van die kwaad
net af in’ie straat
my hart brand
my oë jik
ek sien ’n klomp goed raak
ma’ wat saak maak
is my eie straat, my eie hart
want wat sallit baat
ek sien die kwaad in jou raak
ma’ vi’giet om God se raad
as saad in my eie blomtuin te gebruik?

(“die worry in my eye”, 14)

Rhode se blomtuin is vir eers effe dun besaai, maar die potensiaal is daar. Mag sy voortgaan en vervolgens ’n hele bos bont en geurige blomme lewer.

Eindnota

¹ “’n Mens het ’n volk lief, nie omdat hy heerlik en die beste volk op aarde is nie; jy het hom lief om sy ellende” (NP Van Wyk Louw, “Rondom die Begrip ’nasionaal’” in Liberale Nasionalisme. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel, 1958:22).

Gunther Pakendorf is ’n medeprofessor emeritus by die Skool vir Tale en Letterkundes by die Universiteit Kaapstad en ’n buitengewone medeprofessor verbonde aan die Departement Moderne Vreemde Tale aan die Universiteit Stellenbosch.

• Foto van Shirmoney Rhode: Naomi Bruwer

The post Nomme 20 Delphistraat deur Shirmoney Rhode: ’n resensie appeared first on LitNet.

Katryn
Winnie Rust
Uitgewer: Litera
ISBN: 9781920188528

Weens die gruwelike moord op Winnie Rust in Mei 2016 is hierdie roman postuum gepubliseer. Sy het reeds in 2014 aan die verhaal begin werk, en volgens ’n vriendin het sy slegs ’n dag of wat voor haar dood gesê sy is uiteindelik klaar met die hersiening daarvan. Dat sy só sou sterf, met haar laaste manuskrip pas afgehandel en reg vir publikasie, is ’n troosvolle gedagte.

Winnie se eerste boek is eers in haar middel-60’s gepubliseer, maar in die bestek van vier titels het sy haar in Afrikaans gevestig as ’n beduidende skrywer van historiese romans. Dit klink dalk na ’n maklike uitweg vir ’n skrywer om ’n historiese roman aan te pak, aangesien daar reeds ’n klomp feite bestaan waarom die verhaalraamwerk gebou kan word. Maar sou die resultaat uiteindelik meer geskiedkundig as roman wees, kan die skrywer maar vergeet om lesers te wen. ’n Geskiedkundige roman moet bo alles stórie wees – dit moet gaan oor bloedwarm ménse in al hul wel en wee, want mense wil lees oor ander mense; hulle stel belang in karakters met wie hulle kan identifiseer.

Hiermee het Winnie uitgeblink, want sy kon menseverhoudings beskryf soos min ander. Sy kon onder haar karakters se vel inklim en vanuit hulle harte praat. Sy kon lesers ontroer, soos wat ook haar eie maatstaf vir haar skryfwerk was: dat dit moet gaan oor dinge wat haar ontroer.

Al haar boeke – Martha: ’n verhaal oor Martha Solomons, Countess of Stamford (2004), Margie van die Seminary en ander verhale (2011), Trek (2013) sowel as Katryn – speel af in Wellington, waar Winnie haar lewe lank gewoon en gewerk het. In haar laaste roman ontmoet die leser vir Blink Ben Marais, ’n vooraanstaande jong boer van die spogplaas Wolwehoek, wat verlief raak op Katryn, ’n meisie ver benede sy stand, want sy werk by die berugte Masonic Hotel, waarvan haar pa die eienaar is. Hierdie liefdesintrige word geplaas teen die agtergrond van die Christelike herlewing in die Boland van die 1860’s en sektes soos die Wederdopers, die Afrikaanse Taalstryd van daardie tyd, en die groei van die Kaapse wynbedryf te midde van die Afskaffingsbeweging wat uit Amerika oorgewaai het.

Seker die interessantste historiese aspek van die roman is die beskrywing van die fillokseraplaag wat destyds byna die wêreldwye wynbedryf vernietig het. Blink Ben is een van die boere wat deur enting ’n manier vind om filloksera-weerstandige wingerd aan te plant, ’n ontwikkeling wat Wellington as die grootste stokkieskweker in die land gevestig het. Dit was terloops ook die oorsprong van die spreekwoord “stokkies draai” – wanneer kinders uit die skool gehou is sodat hulle kon help met die stokkieskwekery.

Waar haar vorige boeke feitlik uitsluitlik op vrouekarakters gefokus het, skep Winnie met Ben Brink ’n besonder aantreklike manlike karakter. Enigeen wat sou aanneem dat ’n bejaarde vroulike skrywer haar nie kan inleef in die kop én lende van ’n vurige jongkêrel nie, sal ná die lees van Katryn weer moet dink.

Ben se stryd met homself en sy ontembare drang na dit wat verbode is (die plaasnaam Wolwehoek dra ook ’n simboliese betekenis), sy familie (veral sy dominerende ma) en al die beperkings wat kultuur en konvensie op hom lê, word aangrypend beskryf. En vir diereliefhebbers is daar ekstra plesier in die pragtige uitbeelding van sy verhouding met sy spogperd, Napoleon. In daardie jare was ’n man se ryperd immers gelykstaande aan ’n sportmotor vandag, en Blink Ben was bekend as Wellington se beste ruiter.

Geloof en opvoeding was leitmotiewe in die lewe en werk van Winnie Rust. Wat geloof betref, had sy groot bewondering en waardering vir die Skotse leraar Andrew Murray, geestelike vader van Wellington en in sy tyd alom bekend as “dominee Morries”. Murray het in Suid-Afrika baanbrekerswerk gedoen vir die opvoeding van vroue deur die stigting van die Hugenote-seminarie, die eerste hoërskool vir meisies in die land – ’n stuk geskiedenis waarna Winnie in al haar boeke gekyk het, met die uitsondering van Trek.

Elke lewe vul die menslike belewenis aan; elke sterfte is ’n verlies. Vir Afrikaans is dit ’n verlies dat daar nooit weer ’n kortverhaal of boek deur Winnie Rust sal wees nie.

Foto van Winnie Rust: Naomi Bruwer

The post Katryn deur Winnie Rust: ’n resensie appeared first on LitNet.

Alles het niet kom wôd
Nathan Trantraal
Uitgewer: Van Schaik
ISBN: 9780795707919

Nathan Trantraal se debuutbundel, Chokers en survivors (2013), het ’n oorrompelende effek op die Afrikaanse poësietoneel gehad. Kompromisloos van benadering en vernuftig in uitvoering het dit lesers laat regop sit. Hulle was onder andere geprikkel deur die feit dat die outobiografiese spreker in die bundel nie verleë was oor hulle aandag en ingestel op hulle goedkeuring nie. Indien die leser nie verstaan waarna die bundeltitel verwys nie en nie kan byhou met die storie nie, is dié bundel nie vir hulle nie, het die voorwoord gesê. Lesers was ook gefassineer deur die gebruik van Kaaps as gesofistikeerde poëtiese instrument en meegesleur deur die manier waarop die bundel ’n verhaal bou rondom drie fases in die spreker se lewe, geplaas in die ruimtes van Bishop Lavis en Mitchell’s Plain, elk geteken in kriptiese maar betekenisvolle besonderhede. Dit was ook ’n bundel waarin die spreker hom in geen onduidelike terme nie verset het teen die Afrikaanse digterlike tradisie (veral soos verteenwoordig deur Groot verseboek), byna asof hy geantisipeer het dat dié tradisie hom nie met ope arms sou verwelkom nie. Dit was ’n stem wat gesê het: ek is terdeë bewus van die fondamente waarop hierdie literêre wêreld gebou is en ek verkies om daarbuite-om my eie ding te doen. Dit was dus in alle opsigte ’n bundel wat hoë verwagtinge geskep het vir sy opvolger.

Trantraal se tweede bundel, Alles het niet kom wôd, voldoen aan hierdie verwagtinge in dié opsig dat dit voortbou op sy voorganger, maar ook verras deur die nuwe tematiese wending wat dit neem. Die leser word voorberei op die bundel se verskuiwing na ’n fokus op die religieuse lewe deur die buiteblad wat ontwerp is deur die Trantraal-broers en Mike Cruywagen. Die omslag is gebaseer op Bernini se standbeeld wat die heilige Teresa van Avila uitbeeld in ’n ekstatiese beswyming voor ’n engel met ’n spies in sy hand. Teresa het in haar dagboek geskryf oor die verruklike pyn en ekstase veroorsaak deur die spies van die engel wat haar met die teenwoordigheid en liefde van God gevul het.

Die motto’s voor in die bundel bou voort op die suggesties wat deur die buiteblad gelaat word, naamlik dié van religieuse verlange en die hoop op ’n spirituele gebeurtenis wat jou lewe sal transformeer. Die een motto is van Tove Jansson, die skrywer van die Moomin-verhale, en verwys daarna dat die tyd reg is vir ’n “new tune, one part expectation, two parts spring sadness”. Die tweede motto is van Von Kleist en verwys daarna dat die mens onvermoeid soek om die pad terug na die paradys te vind ten spyte van die feit dat die hekke daarvan gesluit is. Die motto’s opper dus ook die tema van die begeerte om terug te keer na die paradyslike saamwees met God, ook van die verwagting wat daarmee gepaard gaan en die vermoede dat ’n mens bedroë daarvan mag afkom.

Religieuse gedigte is volop in Afrikaans, maar selde het dit al so ’n skrynende teenstelling tussen verwagting en ontnugtering geteken. Die titel suggereer dit alreeds: die woord “niet” in die titel kan beide op die idee van nuut-word en niks-word slaan. Die impak van dié teenstelling word verhoog deur die feit dat die stem wat hier praat, nie dramatiseer, deklameer of uitwaarts projekteer soos wat dikwels in religieuse gedigte die geval is nie. Dit is ’n onversierde stem wat direk praat en sonder groot omhaal uiting gee aan die verlange na vervulling, die immer-teenwoordige moontlikheid van ontnugtering en die vrae rondom skuld, skaamte en vergifnis wat deel is van die religieuse lewe. Dit is ook opvallend dat talle van hierdie gedigte ’n verhaal vertel waarin die beelde en konkrete besonderhede bepaalde kontekste, emosionele inhoude en uitkringende betekenisse suggereer eerder as uitspel. ’n Mens sou ook kon beweer dat die bundel in sy geheel ’n verhalende lyn volg deurdat dit begin met gedigte wat handel oor die spreker as jong man en mettertyd vorder na gedigte wat sy ervarings as pa en kunstenaar uitbeeld.

Die bundel se titelgedig, “Alles het niet kom wôd”, lui die tema van hoop wat uitloop op ontnugtering in deurdat dit vertel van die dag waarop die spreker saam met ander in die see gedoop is. Hy kyk met ’n mengsel van ironiese afstand en simpatie terug na die groepie op die strand waarvan hy deel was. In hulle wit klere het hulle waarskynlik gelyk “soese boy band innie nineties” en die suster wat inmekaar gesak het op die sand “soese aneasthetized olifant/ inne wildlife documentary”, dink hy. Terugskouend is dit vir hom duidelik dat die sang van die gelowiges wat gesê het dat alles met die doop “nuut kom word” nie sy werklikheid weerspieël het nie:

[…] ek is sieke
ek het met minner dywels deerie wate gegan
as wat ek mee ytgekom et.

Dieselfde geld vir die gedig “Moenie vi hulle sê ôs gan ie, annes wil hulle saamkom”, waarin daar weer eens vanuit ’n wrang-ironiese agternaperspektief vertel word hoe die spreker deel was van ’n groepie mense wat gaan vas en bid het in die berge. Die eerste gedeelte van die gedig vertel die verhaal van ’n positiewe ervaring wat die deelnemers met ligte harte, skoon gedagtes en ’n gevoel van kameraderie gelaat het. Die tweede deel van gedig toon egter die ontnugtering wat volg op hulle terugkeer na die realiteit, soos wat die volgende reëls suggereer: “Die comedown was epic en brutal/ soese boek innie ou Testament”. Weer eens dink hy met ’n mate van deernis terug aan die teleurstelling wat gevolg het omdat hulle die “laaste mense [was] om yt te vinne/ Jesus het lankal gekom/ en hy is wee hie weg, sône ôs”.

Die spanning tussen hoop en ontnugtering kom ook ter sprake in “Weepers”, ’n gedig waarin die spreker eers vertel van ’n ouer man wat hom geïnspireer het tot die geloof en dan wens dat sy pa (oor wie hy elders baie krities skryf) daar was om hom met sy sinisme te waarsku teen die ontnugtering wat onvermydelik is.

Saam met die begeerte om religieus te leef, kom ook die verskynsels van skuld, skaamte en vergifnis wat in sommige gedigte ondersoek word. In “Silvia Saint” vertel die spreker van die pornografiese foto wat hy opgetel en diep weggesteek het in sy “subconscious/ soese bad childhood/ soes Calvinism”. Uiteindelik swig hy egter voor die verleiding van die foto en word hy beide gekonfronteer met die skaamte (“Wan assie shame kom/ dan kom it inne flood”) en die gevoel van verlies nadat hy uit skuldgevoel die foto van Silvia Saint in die toilet afgespoel het.

In “Swat embroidery” bely hy sy spyt omdat hy sy meisie Bethe ontneem het van die hoop dat sy eendag verenig sal word met haar ma wat dood is – hier gebruik Trantraal die metafoor van ou gordyne wat jy los in ’n huis waaruit jy wegtrek om sy skuldgevoel oor die einde van hulle verhouding uit te beeld en van swart borduurwerk op swart gordyne om die vervaging van herinneringe aan te dui. Die breuk met Bethe word reeds in ’n vroeër gedig, wat haar naam dra, voorspel: hierin blyk dit dat die spreker homself eintlik reeds afgesluit het van Bethe in ’n eie verbeeldingswêreld gevoed deur boeke:

[…] sy gan ’n reaction expect
Except oppie oomblik
het ek niks reactions
en het ek niks thoughts nie
wan ek issie daa nie
Ek het myself êrens toegevou
tussen Seven Nights en Being There.

In gedigte soos “s.o.b.”, “Fiction en estrangement” en “Die man wat ie kinnes vang” kom die idee van vergifnis veral op die politieke vlak ter sprake. Die gedig “s.o.b.” is ’n oënskynlik onskuldige verhaaltjie waarin dit wat slawe in Amerika met hulle vrystelling gekry het (“40 acres enne mule”) vergelyk word met dit wat die wit seuntjie Christopher Robin, uit AA Milne se kinderboek Winnie the Pooh, byna vanselfsprekend kry vanweë sy bevoorregting (“100 acres” en ’n kinderboek vol fantasiefigure deur sy pa geskryf). Die spreker gebruik dan op ironiese wyse die kinderlike stem van Christopher Robin om sy punt te maak teenoor die wit man of “boer” wat sy mense uitgebuit het: “En dan vestaan jy nie/ hoekom ôs jou haatie// Silly old boer” (’n verwysing na Christopher Robin wat gereeld in die verhale vir Winnie the Pooh ’n “silly old bear” noem).

Die gedig “Fiction en estrangement” verwys daarna dat die Christelike geloof van mense vra dat hulle mekaar vergewe, ook in Suid-Afrika met sy geskiedenis van onderdrukking. Die slot van die gedig suggereer egter dat dit nie ’n oplossing is vir onderdruktes en armes nie omdat bitterheid oor die verlede nie so maklik weggaan nie, soos aangedui deur die verwysing na die “gif” in “vergifnis”:

          Ammel het hystoe gegaan
          Hulle na hulle hyse langsie sea
          ôs na ôs shacks
          langs poeletjies stagnant water
          waa die gif in vergifnis
          ôs ammel
          siek gemaak het.

Ook op hierdie vlak is daar dus sprake van ontnugtering met die Christelike boodskap wat verligting beloof maar dit nie bring nie.

Die onverwerkte verlede lei ook tot ’n gedig soos “Die man wat ie kinnes vang” waarin die spreker – net soos wat sy ouma met hom gedoen het – sy dogtertjie waarsku teen die Iceman, die Snakeman of die Snowman wat haar gaan vang. Hierdie speelse waarskuwing maak egter aan die einde van die gedig plek vir ’n waarskuwing teen die man vir wie jy regtig moet bang wees, naamlik die “white man” wat jou siel sal steel en vir die duiwel sal offer “as nogge down payment/ vi sy hemel op aarde”.

Dié waarskuwing kan ook gelees word naas die teer gedig vir die kind wat beskerm moet word teen die duiwel en jaloerse geeste in “Jaloesiegieste”:

Ôs moenie te
veel praat
van jou nie
my lam
die dywel lyste
in en
hulle sê die
dywel’s jaloes
Dai is hoekom
as ôs
byte gan issit
altyd met
’n kombêsie oor
jou kop
om te keer
virrie wind
en om jou
onne sy oë
yt te hou […]

Die kwessie van geheue en lank-gekoesterde kwetsings kom ook aan bod in ’n gedig soos “Ornaments” waarin die spreker die beeld gebruik van “’n carrier bag memories/ meestal ou insults en injuries” wat hy een vir een uitpak “soes ornaments op wit doilies”. Die reikwydte van die beeld van ornamente vir pynlike herinneringe word betekenisvol uitgebrei wanneer die spreker sê dat die ornamente “oppe rak staan innie klein voorhys/ waa jy verskrie wôd/ as jy te veel beweeg/ of an ienagge iets raak”. Die besonderhede wat hier gegee word, teken in enkele kwashale die konteks van armoedige omstandighede, komplekse familieverhoudinge en ingeperkte moontlikhede.

’n Hele aantal gedigte in die bundel bou voort op dié in Chokers en survivors deurdat dit ’n omgewing teken waarin mense daagliks te doen het met die ontberinge wat armoede bring. In “Galaxy’s 21st birthday” word die bravade van ’n partytjie in ’n klub (“All the single ladies in the house tonight/ make some fuckin’ noise!”) geleidelik vervang met verwysings na die realiteite waarheen die partytjiegangers terugkeer nadat die jolyt verby is: ’n leë broodblik, ’n stukkende kooi, ’n hoodie met ’n brandmerk op die mou en ’n knorrige broer wat nagskof werk en kos soek wanneer hy wakker word. Die nagklubrefrein word dus mettertyd gelaai met hewige ironie, soos wat die slotreël bewys: “The next fuckin’ jam is for you tonight!”

’n Ander gedig in hierdie trant is die speelse, maar tog ook wrang “Ode to an electric unit” waarin daar oor ’n voorafbetaalde elektrisiteitsmeter geskryf word asof dit ’n begeerlike vrou is wat die spreker in die steek gelaat het:

Ek spend my laaste geld op haa
en as sy weg is dan sien ek haa gesig orals:
inie sombre visage vannie TV
innie koue, rône plate vannie stove.

’n Heel besonderse variant van hierdie soort gedig is “Cash for gold”, waarin die spreker sy literêre toekennings en die respek van kritici opweeg teen die feit dat hy sommige dae nie genoeg geld het om kos te koop nie. Hierdie gedig is ’n voortsetting van dié gedigte in Chokers en survivors waarin die literêre sisteem aan die kaak gestel word en daar getoon word hoedat dit ’n wêreld in stand hou wat weinig met realiteite soos armoede en die geveg om oorlewing te doen het.

Die bundel is ook bevolk met die soort karakters wat in Chokers en survivors voorgekom het: Boy, vir wie ’n mens nie kan ompraat met die Bybel nie (“Saggias”); die vyfjarige Ban, wat hom soos ’n guerrilla moet gedra omdat sy eie mense teen hom oorlog maak (“Taliban”); Ezra wat bang is om vir sy ma te sê dat hy die broodgeld verloor het (“Ezra”); broe Williams wat in die skool vir die kinders kerk hou (“Pentecostal Righteousness”); Rebekeh wat vat én gee met ’n toe hand (“Rebekah”); Jeb wat die kinders in die skool lei om soos Bob Marley te rebelleer teen die “Babylon System”, al het hy self ’n “crisp banknote/ look” eerder as dreads (“Babylon 1”); Liney, wat jou vriend is by die skool maar jou buite die skool sal steek met ’n mes (“Die anne Liney”); en Clichay wat elke jaar vir twee weke lank haar geloof “on hold sit” om die lewe te geniet (“Clichay”).

Die laaste gedig in die bundel, “Gebed zonder end”, voltooi op verrassende wyse die verhaal van hoop en verlange gevolg deur ontnugtering en ironiese afstand wat begin het met die buiteblad en eerste gedig. Die spreker sit naamlik saam met sy gesin en goeie vriende in ’n Amsterdamse restaurant en voel amper of hy in ’n beswyming van geluk is: “Ek het ’n slight fever/ wat my lat voel of ek ys swiet” en “Ek is adrift inne stil sea/ Ek sit my hand op my vrou s’n.” Dit is ’n intense ervaring van geluk waarin hy tydelik buite homself en die bekommernis oor sy familie in Kaapstad kan tree:

Venaand is ek myself
Die anne iteration van myself
Venaand worry ek oo niks
Ek dinkie an my ma-hulle byrie hys ie
Ek dinkie an my klein niefies
wie nog in Lavis bly nie.

Die gedigtitel verwys na die naam van die straat waarin die geselskap stap ná die restaurant-ete. Die gedig bou dan voort op dié beeld in die uitbeelding van die behoefte om – ten spyte van al die ontnugterings waarvan ’n mens in die bundel lees – tog aan te hou soek na geluk en vervulling, om by wyse van spreke “zonder end” aan te hou bid. Ten slotte vind die spreker dat die moment wat hy hier beskryf, een is wat hy nié kan ironiseer of verminder nie, al wil hy:

          Ek staan nog ’n bietjie en biewe
          innie warm wind
          en try ommie irony te vang
          soes butterflies wattie
          na my toe wil kommie.

Die bundel sluit dus af op ’n moment waarin die spreker sukkel om ironies of sinies te wees oor die geluk wat hom soms te beurt val. Paradoksaal genoeg is dit die verskynsel van ironie – en nie die gevoel van geluk nie – wat in hierdie omstandighede vergelyk word met iets broos en vlietends soos “butterflies”.

Alhoewel die bundel kleiner in omvang is as Trantraal se debuutbundel, het dit dieselfde kragtige effek. Dit is die produk van ’n digter volkome in beheer van sy vak. Veral is dit die werk van iemand wat met sy ingehoue, maar tog dringende stem die vermoë het om tot ’n wye spektrum van lesers te spreek.

Foto van Nathan Trantraal: Naomi Bruwer

The post Alles het niet kom wôd deur Nathan Trantraal: ’n resensie appeared first on LitNet.

Eindspel
Wilna Adriaanse
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624075301

Eindspel, die nuutste roman uit die pen van Wilna Adriaanse, is die langverwagte vervolg op Dubbelspel. Hiermee word die verhaal van Ellie, die polisievrou, afgehandel. Met Dubbelspel het Adriaanse wegbeweeg van die romantiese verhale na die polisieromangenre toe. Met Eindspel voer sy die wegbeweeg van die romantiese genre nog verder, na die misdaadfiksie toe.

Die roman begin waar Ellie gemaklik op die platteland ’n gewone lewe lei. Sy het goeie vriende gemaak, werk in die kroeg en is somtyds die kerkorrelis. Daar is selfs sprake van ’n verhouding met die dominee. Sy doen retrospeksie na die traumatiese gebeure aan die einde van Dubbelspel en probeer haarself weer vind: “Dalk vat sy anderdag weer die pad, maar nou voel dit vir haar of sy eers ’n bietjie hier by die jakaranda en die leidam moet vertoef. As sy geduldig is, haal sy haarself dalk hier in.” Wanneer sy nie kan slaap nie, ondersoek sy haar pa se dood.

Dan, op ’n dag, besef sy dat haar doodgewone lewe verby is.

Ellie word weer ingesleep in die lewe van Clara Veldman, vir wie sy in Dubbelspel opgepas het, en wat nou verdwyn het en vermoedelik ontvoer is. Sodoende raak sy weer ingetrek in Nazeem Williams se ondergrondse lewe van misdaad. Enzio Allegretti, met wie Clara in die vorige roman in ’n verhouding was, is ook weg en so kom Ellie en Nick Malherbe, agent van Interpol en wat die sekuriteitshoof van die Allegretti’s is, weer by mekaar uit,

Net soos in Dubbelspel is die tema van speletjies speel en ’n dubbelspel weer belangrik in Eindspel, soos blyk uit die gebruik van -spel in beide romantitels, maar onderliggend daaraan is die gevoel dat dinge voltooi moet word – soos die titel vooruit wys. Tergende vrae is of Enzio ook saam met Clara verdwyn het, en later of hy iets te doen gehad het met Clara se verdwyning – veral as dit bekend raak dat hulle mekaar wel gereeld gesien het. Ander vrae is of daar mense in Nazeem Williams se binnekring is wat dalk iets te doen gehad het met beide Clara en Enzio se verdwynings: “As jy nie betrokke is by Clara se verdwyning nie en Williams se hande is ook skoon, is die vraag seker wie het haar? En waarom?” Of het die Chinese of Russe dit gedoen? ’n Ander speletjie wat voortgesit word, is dat Ellie en Nick hul onderskeie rolle in die misdaadsindikate moet voortsit sonder dat hulle uitgevang word. Verder is daar ook die belangrike speletjie tussen Ellie en Nick: “Al dansend om mekaar. Besig met ’n gevaarlike speletjie.” Maar dreigend en onderliggend in die roman is die tema van die spel met, en die onverskillige omgaan met, mense se lewens: Clara se ontvoering; die feit dat Ellie se motor deur ’n ander motor getref en sy beseer word; die koelbloedige moord op die ouer Allegretti’s, ens.

Adriaanse gebruik weer die tema van verhoudings wat ook in haar ander romans voorkom – veral Ellie se verhouding met Nick Malherbe. Die aangetrokkenheid tussen die twee is nog daar, en waar die speletjies en die geheimhouding oor wie hulle is van die eerste roman nou verby is, is dit duidelik dat die verhouding na ’n punt toe moet beweeg. Hulle weet in die hede van die roman dat hulle albei in die veiligheidsdiens werksaam is en werk nou saam om Clara en Enzio te vind: “Tussen hulle twee was daar nog altyd wantroue, en baie leuens. Die feit dat hy haar kom soek het en bereid is dat sy na Clara en Allegretti help soek, beteken hulle is met hulle rug teen die muur.” Maar dis die fyngevoelige spanningslyn tussen Ellie en Nick wat die verhoudingstema dryf, en die leser wil weet of die twee aan die einde by mekaar gaan uitkom.

Die ander bekende karakters is daar: Melissa is daar as Ellie se boesemvriendin, terwyl Happy en Brenda belangriker rolle speel as in Dubbelspel. Brenda veral lewer subtiele kommentaar op Ellie se lewe: “You know what your problem is – jy dink te veel. Let it go. Just be. Daai is baie eenvoudig.” Ellie en haar ma het ook nog die stram verhouding soos in die vorige roman. Ellie voel nie soos die tipiese ondersteunende dogter by haar ma se troue nie: “Haar ma het wragtig die jackpot geslaan. Nie net ’n nuwe man nie, maar sommer twee liewe dogters ook. En ’n seun.” Alhoewel die gemis en verlange na haar pa teenwoordig is, is Ellie nou meer klinies oor sy dood waar sy in haar spaarkamer diagramme, name, kaarte opgeplak het om sy dood te ondersoek: “Sy glo die mense wat aan die saak werk, doen hulle bes; sy weet ook hoe meer tyd verstryk, hoe skraler is die kans dat hulle die skuldige gaan vind.” Van die karakters wat in Dubbelspel minder belangrike karakters was, speel in hierdie roman belangriker rolle: Reggie, Gabriella, Elroy, Jonathan, Ken Visser.

Tipies Adriaanse is die ingewikkelde storielyn en die karakters wat nie eensydig en stereotipies uitgebeeld word nie. Dit lees nie moeilik nie, maar tog is die storielyn nie eenvoudig en maklik nie. Spanning word deurgaans opgebou en die onsekerheid rondom Clara se ontvoering en Enzio se verdwyning hou die spanningslyn hoog. In hierdie storielyn word skerp kritiese kommentaar oor hedendaagse Suid-Afrika gelewer. Dit laat die leser nadink oor die probleme in ons land – veral wat misdaad betref. Die karakters in Eindspel is deurleefde karakters wat getrou uitgebeeld word. Al is die misdaadwêreld nie een waarmee almal sal kan identifiseer nie, is die karakters in daardie ruimte en die polisieruimte lewensgetrou.

Die verhaal van Ellie is ’n lekker verhaal om oor ’n naweek te lees. Ja, daar is die voorspelbare gelukkige einde, maar die heldin, Ellie, is sterk, denkend en onafhanklik, net soos Nick ook sterk en onafhanklik is. Ellie is aan die begin van die roman stukkend: emosioneel en fisiek: “En in die plek daarvan rooi, opgehewe hale, soos merke op ’n snybord. En een lang letsel van haar bors tot by haar naeltjie.” Aan die einde van die roman is sy heel: “Dis soos hoop voel, besluit sy êrens in die nag. Hoop op iets normaals. Sy wil nie dink dat sy dit vir iemand laat doen het nie. Dit moet haar geskenk aan haarself wees. Hierdie behoort net aan haarself.” Maar Ellie en Nick is feilbaar en moes eers op hulle eie introspeksie gaan hou voordat die eindspel tussen hulle kan begin.

Foto van Wilna Adriaanse: Naomi Bruwer

The post Eindspel deur Wilna Adriaanse: ’n resensie appeared first on LitNet.

Die meisie op die bus en ander liefdesverhale
Doc Immelman
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485304296

Die bundel is ’n samestelling van Doc Immelman se verhale wat in die jare 1955 tot 1965 in tydskrifte soos die destydse Die Huisgenoot en Sarie Marais gepubliseer is. Almal met die liefde as tema – al 13 van hulle.

Een van die stories se naam is: “Stroop is liefde”. Teen die tyd dat ek die storie aanpak, kom ek tot die gevolgtrekking dat die titel eintlik “Liefde is stroop” behoort te wees. Dit voel of ek die soet, sentimentele stroperigheid van my vel kan afskraap. Alles is net te goed om waar te wees: Elke mens is perfek, elke plaas het vet beeste en ’n oorvloed troppe wild, elke vrou maer en beeldskoon, met lang golwende hare, en elkeen se soene sag op die man se mond. Die mans is sterk en viriele helde wat jou mond laat water, veral as jy al so oud is soos die stories wat tydens jou geboortejaar en selfs daarvóór gepubliseer is.

Op bl 230 lees ek: “As eggenoot is hy volmaak. Hy is bedagsaam, hoflik en opreg. Hy besit die gawe om Corrie soos die mooiste vrou op aarde te laat voel en hulle huwelikslewe is vol, bloeiend en mooi. Hy kan volmaak dans, vreemde kossoorte voorberei, gesels oor enige onderwerp onder die son en sy hande staan vir niks verkeerd nie. Hy blink uit in verskillende sportsoorte. En hy is ryk …”

En nog meer:

“O, Robert, jy is te goed vir my!”
“Ek is nie … Jy is ’n lieflike meisie en ’n goeie vrou. Ek het jou lief.”
“Dankie, my skat.”
“Dankie vir jou. Het ek jou vertel dat jou hare baie aantreklik lyk?”

Op watter planeet bly hierdie mense? wonder ek terwyl ek lees. Ek ken baie mense, maar sulkes het ek nog nooit ontmoet nie. Ek vang my dat ek wag vir die onvoorspelbare oomblik om homself te kom aanmeld. Iets moet skeefloop. Niks kan so volmaak bly vir ewig nie, vertel my siniese brein. Genadiglik gaan die crisis eventualis (my eie uitdrukking), soos die gifbeker, ook nie by die volmaakte paartjie verby nie. Robert raak dronk! Vir die eerste keer in sy lewe toe hy saam met ’n studentevriend kuier. Hulle vergryp hulle aan die voggies, strompel stadsaal toe en daar ten aanskoue van die publiek speel hulle bok-bok, soos kinders wat die lewe geniet. Dankie tog, sug ek van verligting. Ek kry sommer weer geloof in die mensdom.

Later lees ek róndom die soete liefde en let op die uitdrukkings van daardie tyd. Die jare voor selfone, internet en Harry Potter. Die jare toe hierdie soort liefde dalk ’n werklikheid was. O ja, en toe almal, lyk dit my, gerook het. En Namibië Suidwes was. “Hy plak die horing van die telefoon neer.” “Hoeveel gellings petrol moet ek ingooi?” “Iemand wil maaster Robert spreek.”

Die stories se temas het te doen met verbode liefde, soos wanneer twee aartsvyande se kinders op mekaar verlief raak. Misverstande, soos wanneer ’n hardwerkende boer dink die meisie van sy hart is verlief op ’n gespierde, bruingebrande pierewaaier wat eerder tennis speel as werk. En tweede kanse, soos wanneer ’n man se beste vriend sterf en hy in sy vriend se jagstewels moet pas om die weduwee se liefde te wen.

“Die meisie op die bus” is my gunstelingstorie. Hier het die liefde nie uitgewerk nie: die meisie het die held laat gaan, trou met tweede beste, skei, en toe die noodlot haar en die held weer bymekaar uitbring, is hy bankrot en sy het ’n gevreesde siekte. Hier eindig die storie op ’n effens desperate noot. (Wat sê dit van my?)

Dit is wel ’n lieflike verhaal.

’n Boek het die vermoë om my spanningsvlakke die hoogtes in te jaag. Ek doen maklik die onvergeeflike en spoedlees die laaste bladsy net om die knop op my maag te laat skiet gee. Daarna kan ek ontspan en elke woord met aandag inneem.

Met Die meisie op die bus en ander liefdesverhale was dit nie nodig nie. Die meeste hoofstukke het ’n gelukkige einde. Al is daar ook teleurstelling en wroeging en sukkel mense wat vir mekaar bedoel is om by mekaar uit te kom, kan jy ontspan in die wete: all will be well.

Vir my is dit die sjarme van die boek.

Ja, die stories is dramaties en sentimenteel en amper onwaarskynlik. Min mense se realiteit lyk so, glo ek. Maar juis daarom bied die boek lekker ontvlugting. Vir die onrustige tye waarin ons nou leef, is dit net die oplossing om jou brein te laat ontspan en van die wrede werklikheid te vergeet. Veral na ’n besige dag en ’n spanningsvolle tyd.
Ek het my kom kry dat ek nie wou ophou lees nie.

Soms het ’n mens nodig om nie te dink nie, geheel en al af te skakel en jou oor te gee aan die liefde. Toeka se tye se liefde.

The post Die meisie op die bus en ander liefdesverhale: ’n resensie appeared first on LitNet.

Man van Cirene
FA Venter
Uitgewer: Lux Verbi
ISBN: 9780796320216

Sedert FA Venter (1916–1997) se Bybelroman Man van Cirene in 1957 verskyn het, het talle herdrukke en heruitgawes daarvan gevolg. Onlangs is hierdie klassieke werk opnuut deur Lux Verbi uitgegee. Hierdie uitgawe is gegrond op die weergawe uit 1991, destyds intensief hersien deur die outeur self. Verder is daar geringe aanpassings van die taalgebruik met die 1983-vertaling van die Bybel as verwysingspunt.

Venter is bekend vir werke soos die volgende: Kambro-kind (1979), ’n beleë en sensitiewe verwerking van die eie jeugherinneringe wat bewys dat ’n kunstenaar die eenvoudige tot ’n boeiende onderwerp kan omskep; Die drosters (1952), waarin die universele oorlogsproblematiek op pakkende wyse verken word; en die “Jim-comes-to-Jo'burg”-verhaal van Kolisile in Swart pelgrim (1952/1958), ’n vroeë, tentatiewe manifestasie van literêre betrokkenheid (littérature engagée) in die Afrikaanse letterkunde. Venter ontvang in 1961 die Hertzogprys vir Swart pelgrim en Geknelde land. Laasgenoemde roman vorm deel van sy tetralogie oor die Groot Trek.

Wat literêre gehalte betref, is Man van Cirene van ’n laer orde as Venter se beste werk, maar oortref tog die latere Die koning se wingerd (1984), wat eweneens op Bybelse stof gebaseer is. Daar sou seker aangevoer kon word dat hierdie tipe waardeoordele nie die hoofoorweging sou wees vir ’n leser wat die nuwe Lux Verbi-weergawe van Man van Cirene in die hand neem nie. Tog wil ek beweer dat die literêre juis ’n rol behoort te speel by die lees en beoordeling van hierdie roman. Die Bybelse gegewe is weliswaar van sentrale belang, maar daarmee word nie volstaan nie. In navolging van die diensknegte in Jesus se "talente"-gelykenis wat met die kosbare besit van hul heer gaan woeker, het Venter vlytig gaan werk met die Bybelse stof sodat hy rekenskap sal kan gee van voldoende wins. Uiteindelik gaan dit in die geloof, soos ook voorgestel in bogenoemde gelykenis, oor die uitdra van die Evangelie van Christus en die uitbou van sy Koninkryk. Man van Cirene is daarop gerig om ’n bydrae te lewer tot hierdie groot opdrag, al is dit dan, soos ek sal aanvoer, grootliks ten behoewe van die reeds bekeerdes, om hulle geloof te versterk deur die geloofstryd opnuut, romanmatig, op te voer.

Hierdie roman bou kreatief voort op die "terloopse" en besonder enigmatiese verskyning van Simon Niger, die man van Cirene, in die Sinoptiese evangelies, spesifiek in Matteus 27:32, Markus 15:21 en Lukas 23:26. Simon is die man wat beveel is om Jesus se kruis te dra nadat Hy nie meer daartoe in staat was nie, wat simbolies dui op die deelname van elkeen, ook die geringste, aan die Kruisigingsverhaal, en die opdrag tot verdere verkondiging van hierdie Evangelie van dood en opstanding. Die manier waarop Simon se lewensverhaal in hierdie roman eindig, bevestig sy verbondenheid met Christus.

Man van Cirene bestaan uit drie dele: die middelste is om die sentrale Bybelse vertrekpunt gebou en staan nader aan die oorspronklike gegewe as deel een en deel drie wat onderskeidelik die jare voor en ná hierdie sleutelgebeurtenis verbeeldingryk, maar ruimtelik en histories betreklik getrou, inklee. Deur ’n reeks dramatiese gebeure volg die leser Simon as ortodokse Jood se ontwikkeling vanaf ongeloof en teenstand tot volle oorgawe aan die Man van Nasaret, waarna hy ook oorgaan tot aktiewe deelname aan geloofsverkondiging.

Die klem val in hierdie roman ongelukkig, soos dikwels by Venter, op die uiterlike dramatiek, wat weliswaar hier deeglik ingegee word deur die grootse sake waaroor dit gaan. Uiteindelik skeur die voorhangsel dan ook en is daar sonsverduistering. Met hierdie dramatiese inslag bou Man van Cirene dus getrou voort op die Bybelse, maar bied daarom min geleentheid tot dieper en oortuigende karakterontwikkeling, terwyl ware spanning grootliks ontbreek, omdat alles hier ingebed is in een groot eenstemmigheid. Simon se aanvanklike ongeloof word eensydig gekontrasteer met die intense geloof wat sy vrou, Debora, reeds vertoon wanneer die eerste gerugte oor die Nasarener hulle in Noord-Afrika begin bereik. Ofskoon daar talryke onvoorspelbare verhaalwendinge in hierdie doelbewus gebeurtenisvolle verhaal voorkom, is die breë gang daarvan voorspelbaar. Elke opponent en teenslag is byna net "seremonieel" daar geplaas in diens van die groot ontknoping wat wag, ook Simon se aanvanklike ongeloof en bevegting van die Messias. Daarom word sake dan ook af en toe opvallend vooruitgeloop. ’n Voorbeeld hiervan is die volgende: Simon Niger gaan soek die dissipel Simon Petrus op en stel onmiddellik ’n vraag met betrekking tot gerugte oor Jesus se opstanding, waarop Simon Petrus sonder voldoende aanleiding antwoord: "Dit klink vir my jy glo dit nie?" (243). Vroeër in die verhaal merk Simon Niger ná ’n ontmoeting met Judas Iskariot proeslaggend op: "Om jou die waarheid te sê, ek sal my kop op ’n blok sit hy gaan die Nasarener verraai" (165). Hierdie reaksie volg te gou en is te spesifiek. As Simon aan Debora onthul dat hy Jesus se kruis gedra het, merk sy entoesiasties op: "Hiervoor sal jy vir altyd onthou word" (229). Die leser mag soms die indruk kry dat die karakters in hierdie roman die Bybel goed gelees het.

Waarmee die leser hier gekonfronteer word, is ’n soort Bybelse toerisme waarby hy, byna soos tydens die Passiespel, Bybelse en Bybels-geïnspireerde taferele voor hom sien afspeel. Dit word ’n skouspel waaraan selfs ek, wat aanvanklik onwennig gereageer het, my naderhand gelate moes oorgee. Die karakters word amper verteenwoordigers van die leser wat die verlede en die Bybellande "besoek". Vandaar dan ook Debora se reaksie as sy Simon Petrus in lewende lywe ontmoet: "Sy is so oorstelp dat sy nie weet waar om te kyk nie" (166).

Uiteindelik is die aangewese benadering tot die lees van Man van Cirene dalk juis om dit as ’n soort Passiespel te bejeën. Hierdie roman is nie daarop gerig om nuwe insigte oor Jesus en die geloof te bring nie, maar is eerder ingestel op die bevestiging van sekerhede en die versterking van die geloof. Simon Niger is in hierdie verband verteenwoordigend van die leser: juis ook daardie leser wat skynbaar nie “kwalifiseer” nie, is bestem om ’n volgeling van Jesus te wees. In Simon sien die Christen sy/haar eie pad van ongeloof na bekering, ook elke dag opnuut.

Los van die Bybelse grootshede beskou, is Man van Cirene egter nie ’n oortuigende roman nie. Ek kan my ook nie voorstel dat hierdie weergawe van die Bybelgebeure en die Christelike leer nuwe belangstelling sal wek by diegene wat ten opsigte daarvan oningewydes is nie.

The post Man van Cirene deur FA Venter: ’n resensie appeared first on LitNet.

Jan Smuts: Afrikaner sonder grense
Richard Steyn
Publisher: Jonathan Ball
ISBN: 9781868427420

The challenge in writing a biography about the remarkable life and career of this remarkably ambitious Afrikaner soldier-statesman, is in conveying what it was that he amounted to. We know from Richard Steyn’s attractive and extremely readable book, that he was by nature solitary and meditative, that he had penetrating blue eyes, that he was intellectually gifted and that his political skin was as thick as that of a rhinoceros – in the later 1920s, he sat unmoved on his opposition parliamentary bench, shrugging off JBM Hertzog’s lengthy, vicious and defamatory attacks on his previous record in government.

But what, though, was the essence of Jan Smuts? Or, how are we to take his measure? Was he the ruthless authoritarian who shot and bombed Johannesburg’s striking white miners into submission in the 1922 rebellion, and who slid so comfortably under Britain’s sheets that he was dubbed “the handyman of the Empire”, or was he a romantic seeker after universal philosophical truths, theories of evolution, and the meaning of conscience and freedom?

At the heart of this absorbing portrait – within a ribcage that contains much else – lies the enigmatic contradiction of Smuts, a revolving mask that his latest biographer does a good job of lifting. In what is a sympathetic life study, you can also understand why his life is virtually a biographer’s dream. In depicting the many and varied aspects of Jan Smuts’s life, Richard Steyn has done a service for new readers with virtually no knowledge of his subject. In his eighty years, Smuts was a young child who tended farm animals, a star school pupil and university student, a barrister, a journalist, a lecturer, an author, a state attorney, a guerrilla fighter, a general and field-marshal, a cabinet minister and prime minister, a British Privy Councillor, an international statesman, an ecologist, a husband and father, a non-smoker and virtual teetotaller, a poetry-lover, a philosophical thinker and a notable walker and amateur climber. As aspects of “Slim Jannie’s” life, whatever your view of the “Oubaas”, these are the ingredients of an unusually rich stew. The overall portrait that Mr Steyn has composed, treats us to glimpses of these and several other personal dimensions – some touched on lightly, others assessed at greater length.

Afrikaner sonder grense is also accessibly organised, being divided into two complementary parts. The first and longer section consists of a chronological account of Smuts’s life and times. In a story which flows along at a nice pace, we see how Smuts started as a sickly but mentally precocious boerseun from the rural Western Cape village of Riebeek Wes, and went on to end up not only as the last prime minister of his country before the National Party swung into the saddle, but also as a member of Winston Churchill’s war cabinet in the 1940s. Lastly, having been an instrumental figure in the founding of the earlier League of Nations after the First World War, Jan Smuts was, again, a key influence in formulating the charter terms upon which the United Nations was founded in 1945.

This was, undoubtedly, the high point of his soaring internationalism, the seal upon his stature as South Africa’s “Afrikaner sonder grense”, an inordinately ambitious man who loved to impose himself and his ideas upon an ambitiously wide human canvas. While he was known for self-restraint, this was also a moment when Smuts got carried away. For, as Richard Steyn reminds us, it was he who penned the UN declaration of such principles as “the practice of tolerance”, “the enlargement of freedom”, and faith in “fundamental human rights”. As he was in California at the time, he could perhaps not have been accused of forgetting the old saying that charity begins at home. After all, sounding high-minded was easier in San Francisco than in Schweizer-Reneke.

In a fairly compact book, Smuts’s accomplished biographer succeeds in packing in every major development in his incessantly busy – and often scheming – life. Richard Steyn depicts both the twists and turns of his pulsating immersion in local high politics, as well as the creation of his glittering public persona in imperial Britain as a loyal “King’s Afrikaner”, and reveals what he read, thought and wrote – and what admiring others, like Winston Churchill and the philosopher Gilbert Murray, thought of him and wrote about him.

This biography is, therefore, peppered with a range of strong voices, lending it a personal immediacy, and allowing the great ego of Doornkloof to reveal its temperament by speaking for itself. We see Smuts, never short of self-regard, far up in 1917, believing that, through his “active service for humanity”, he could end the horror of the First World War. And, we see him decades later, far down, confessing to having been driven by his mental and physical compulsions beyond the limit of his “physical resources”. What emerges is a complex portrait of an impatient and often brusque man, dismissive of those he considered to be inferior, intellectually sharp, supremely sure of being right, and rather easily flattered, especially if the praise came from Windsor Castle.

The novel feature of this Smuts biography is its second part. This comprises a series of eight reflective essays, through which Mr Steyn explores what might be seen as the legacy of Jan Smuts. Judicious in tone, and scrupulously fair in their appraisal of Smuts’s various sides, these throw light on such matters as his international statesmanship, his ostrich-like stance on race or “the colour question”, and his obsessive advocacy of the obscure philosophy of “wholeness”, or Holism. His old associate, Deneys Reitz, confessed to having managed to read only the first three pages of his turgid Holism and evolution. The poet Roy Campbell was also not a fan, mocking Smuts in verse: “Statesmen-philosophers with earnest souls/ Whose lofty theories embrace the Poles/ Yet only prove their minds are full of Holes”.

One of the most intriguing of these pieces deals with Smuts’s love of the close friendship of a wide circle of gifted women. Always “platonic and overwhelmingly intellectual”, these relationships exposed a disarmingly tender side, although, even here, Smuts turned it into some sort of gender commentary. Declaring privately that most of his “special friends in life” were “largely women”, he put it down to being “fully a male type”, and thus “opposites attract” through natural “electromagnetism”. Whereas Louis Botha loved playing cards for the low stakes of his pocket, Jan Smuts loved playing women for the high stakes of his mind.

Afrikaner sonder grense is alert to – and, indeed, almost troubled by – the big contradiction embodied by its subject. That was Jan Smuts’s inability to recognise, even less to try to reconcile, his blindness towards the yawning contradiction between his grand global ambitions for an improving world ruled by human rights and human liberties, and his failure to accept that these freedoms ought to extend to all the inhabitants of his own home country. As the author stresses, “his belief in keeping the races apart never wavered”. An avowed paternalist, he believed that it was the obligation of superior Europeans to coax lesser Africans towards “a state of civilisation through systematic work and practical education”. This was, ultimately, a colonial notion of white trusteeship. Equally, as Mr Steyn points out, it was hardly an eye-opener in the Western world of the 1940s, in which universal political and social equality were still far from common. In that sense, the elderly Jan Smuts was merely a conventional creature of his historical time.

And, by ducking the challenge of trying to resolve “the colour question” by sticking his head in the sand, Smuts showed that perhaps he was human after all, no matter how unyielding the humanity on display. Solving the “political future” of the black majority was, he said, “an intolerable burden”, which left him inclined to leave “that sphinx problem” to the stronger “shoulders and stronger brains of the future”.

In the last pages of this disparate life story, Richard Steyn draws an interesting parallel between Jan Smuts and Thabo Mbeki, both architects of their own type of new South Africa, both fancying themselves as thinkers, both fond of being on the world stage, and both, ultimately, isolated and distrusted at home. Such parallels could be stretched back in time, so that, at Union in 1910, Smuts and Botha might be seen as the aloof Mbeki and convivial Mandela of their day.

While “Slim Jannie” obviously overshadowed all others in the creation of an independent modern South Africa, this biography encourages one to remember those who are less remembered. Spare a thought for the plain and plodding Louis Botha. Although no match for Smuts in intellect and industry, at the end of the First World War he led a British Empire mission to Poland in the Polish-Soviet War, and two decades after his death a Second World War British aircraft was named after him – the Blackburn Botha bomber. For a brief time, he, too, was an “Afrikaner sonder grense”. And, perhaps spare a final thought for the most far-sighted of anyone in Smuts’s camp in 1945. For JH Hofmeyr, there could be no solution to the great South African “problem”, unless it was accompanied by the abandonment of the country’s herrenvolk mentality. “Here, in South Africa,” he observed, “the greatest evil of all is the tyranny of prejudice.”

The post Jan Smuts: Afrikaner sonder grense by Richard Steyn appeared first on LitNet.

Vat jou hele hart: Kom saam na die Middelkoninkryk
Elkarien Fourie
Uitgewer: Naledi
ISBN:9780928316469

Elkarien Fourie se joernaal, Vat jou hele hart: Kom saam na die Middelkoninkryk, handel vernaamlik oor die skryfster se ervarings in die Volksrepubliek China, hoewel sy ook oor byvoorbeeld ’n besoek aan Japan skryf.

Die boek is onderhoudend geskryf en het ’n persoonlike waarde vir my gehad omdat ek soortgelyke ervarings in ongeveer dieselfde tyd in China beskore was. Ek sal my bespreking aanpas by die persoonlike oog waarmee ek die boek gelees het. Ek was immers ook daar waar Elkarien Fourie ryke stof vir ’n dik boek gevind het.

Die joernaal dek ’n tydperk van ongeveer nege jaar, rofweg van die middel van die vorige dekade tot die middel van die huidige dekade. Ek het in min of meer dieselfde jare soortgelyke indrukke in China opgedoen. Vir sewe jaar, in die periode 2007–2014, was ek diplomatieke gade in Sjanghai. Ek was deel van my vrou se "diplomatieke bagasie", soos ’n konsul se eggenoot en kroos soms genoem word.

Fourie sal hierdie gade-rol in die vreemde maar alte goed ken, want sy het vroeër met haar gesin in Engeland, Oostenryk en die VSA gewoon waar haar man, Tienie, aan ons buitelandse missies verbonde was. Sy het Afrikaans aan die Universiteit van Wenen gegee en as vrywilliger die nuusbrief van die United Nations Women’s Guild behartig. Min of meer soos ek wat Nederlands aan die Universiteit vir Internasionale Studies in Sjanghai doseer het en redakteur was van die nuusbrief, eintlik ’n klein tydskrif, van die vereniging Consular Spouses of Shanghai (CSS).

Die verskil tussen ons posisies in China was dat ek in beskermde en bevoorregte omstandighede gewoon het, ’n "voël in ’n goue kou" soos ons "consular spouses" in Sjanghai soms gelag het. Elkarien was uit dié diplomatieke kou losgelaat en kon in ’n groter mate as ek op voetsoolvlak met China kennis maak.

Die verskil geld ook vir my werk aan ’n universiteit eerder as by ’n skool.

Fourie het aan verskillende skole onderwys in Engels aan Chinese leerders gegee, en ook opgetree as IELTS-toetser, dws iemand wat vir die International English Language Testing System, gereël deur die British Council, nasienwerk doen. Sy sou dit swaarder as ek met haar skoolkinders gehad het, want kinders is oral in die wêreld ewe gehoorsaam en ook ewe ongehoorsaam, afhangend van wie skoolhou.

Ek het met onskuldige maar soms stout of onverskillige laat tieners in hulle eerste jare op universiteit te doen gehad. Op ’n dag het ek gedreig om te loop tensy hulle hul klaskamer skoon en netjies te hou. Vir ’n tyd lank is die groen bord met die meisies se sneesdoekies skoongevee en die snippermandjie se kospapiere buite in ’n vuilgoeddrom gestort. Totdat die higiëniese verrotting van voor af begin het.

Fourie sou nog meer probleme van dié tipies onvolwasse aard op skool meegemaak het. Juis dit sou haar as waarnemer van veelseggende besonderhede en as dagboekskrywer egter ten goede gekom het.

Sy het waarskynlik minder geld en spesiale voorregte in China gehad as toe sy diplomatieke gade was. Maar dit het vir ’n ryker ervaring en beter materiaal vir ’n boek gesorg, daarvan is ek seker.

Die Shanghai Women's Federation, een van die eindelose instellings van die Chinese Kommunistiese Party, en ook die buitelandse kantoor van die stadsregering van Sjanghai, het my as lid van die CSS of as menslike bagasie van die konsul op die hande gedra en op luukse uitstappies geneem. Elkarien Fourie moes haar man staan in die wêreld van gewone Chinese mense en haar in heelwat minder-gesofistikeerde plekke as Sjanghai tuismaak. Vir ’n skrywer ’n veel beter opset.

Tydens vakansies het Fourie met ’n byna verbete nuuskierigheid en toewyding plekke verken wat ons nooit so intensief sou sien nie. Ons kon wel plekke soos Noord-Korea en Tibet besoek wat vir die skryfster miskien ontoeganklik was. Maar dit is wat sy gemaak het van haar verblyf in China self wat tel. Haar bergklimprestasies in China is al genoeg om my op die Japannese manier te laat buig voor haar moed en deursettingsvermoë.

As diplomatieke gade het ek my nie vry gevoel om ongehinderd oor alles wat ek in China waargeneem het, te skryf nie. Fourie was egter wel vry om dit doen. Die resultaat is ’n eerlike, deurleefde boek van 433 bladsye wat baie aangenaam is om te lees en ’n mens werklik in die hoekies en gaatjies van die hedendaagse China invat. Selfs vir my, wat in min of meer dieselfde periode in China gewoon het, bied Vat jou hele hart plek-plek ’n ontdekkingsreis.

China is ’n "snaakse", vreemde land, ’n ander planeet byna, wat ’n mens nie goed kan verstaan voordat jy ’n paar jaar met oop oë en ore daar gebly het nie. Chinese skryfkarakters (logogramme) is reeds sowat 5 000 jaar gelede op rotswande geteken, wat ’n mens ’n idee gee van hoe ver die gewoontes, lewenspatrone en denkbeelde van dié wêrelddeel in die tyd teruggaan.

China het oor ’n tydperk van 5 000 jaar gaandeweg tot ’n beskawing met gevorderde tegnologie, ’n unieke kulturele styl en ’n eie politieke geskiedenis ontwikkel.

Die Weste het skaars 200 jaar gelede eers taamlik gereeld kontak met en insae in die Chinese beskawing begin kry. Daar was slegs indirekte of sporadiese kontak in die voorafgaande eeue en millennia. Die Romeine was byvoorbeeld slegs weens die vloei van handelsware uit die Ooste van China bewus.

China het ’n geslote boek vir die Weste gebly, en omgekeerd. Die resultaat hiervan is dat China tot vandag toe vir oningewyde buitelanders ’n mynveld van misverstande en struikelblokke kan vorm. Die vreemdheid van China laat hom nog steeds geld.

Vandag is China met ’n proses van industrialisering, modernisering, verstedeliking en aansluiting by die res van die wêreld besig. Die proses stroop die ou, eksotiese China van sy eiesoortige karakter, wat egter nog steeds op voetsoolvlak voortleef en dit vir ’n Westerling nog steeds moeilik maak om vinnig aan te pas, ten volle aanvaar te word en te weet wat presies aangaan.

Ek sal nie maklik vergeet hoe "geweerskote" of "knetterende dinamietontploffings" ons in die eerste weke kon laat wakker skrik in die nag nie. Ons sou weldra uitvind dat iemand bloot besig was om bose geeste met klappers te verjaag. So kon ons, een stap op ’n slag, in die rigting van begrip vir die oeroue China ontwikkel. Met die klappermisverstand opgeruim, kon ons beter slaap, in die nogal gerusstellende wete dat die bose geeste in ons kontrei goed onder beheer was.

In haar boek bespreek Fourie talle eienaardige verskynsels waarvan mense soos sy (en ek) dalk die laaste Westerse getuies is, veral wat die 15 megastede met bevolkings van meer as 10 miljoen mense aanbetref.

Uit die tyd van Mao Zedong, of dalk reeds uit die feodale era met sy arm, onderdrukte kleinboere, kom byvoorbeeld die kommunale spoeltoilet. Dit behels ’n kamer met ’n kraan wat water langs ’n slootjie na buite laat spoel. Die slootjie is langs vier mure aangelê. Elkeen wat die toilet besoek, trek eenvoudig broek af, hurk oor die slootjie, en deponeer ’n bydrae tot wat onder sy of haar sitvlak verbyvloei. Van privaatheid geen sprake nie. Ek moes my in 2007 by ’n pretpark uit die Mao-era in Sjanghai van hierdie gerief bedien. Maar later het ek dit nooit weer gesien nie. Weggemoderniseer.

Dieselfde geld vir die oud-Chinese gebruik om alle stowwe en gasse wat aan ’n menslike liggaam wil ontsnap, vryelik hulle gang te laat gaan, uit gesondheidsoorwegings. Slym in die neus of keel, maag- of dermgasse, alles moet uit, ongeag die omringende volksmassas wat dit alles moet sien of inadem.

Fourie het ook verskeie konfrontasies met die afvalstowwe van die menslike liggaam in China beleef, waarvan sy ons in haar boek vertel.

In 2010 het die regering in Sjanghai ’n veldtog met onder meer plakkate op moltreine teen gewoontes soos slym-spuug en winde-laat gevoer. Die bevolking moes voorberei word op 2010 se Wêreld-ekspo in Sjanghai, met sy internasionale besoekers wat dalk skeef kon opkyk. ’n Goeie rede waarom gewoontes wat dalk duisende jare oud was, uitgeban moes word.

Teen 2014 het byna almal hul slyme en gasse reeds keurig ingehou, ongesond soos dit mag wees, en sover ek kon sien. Dit is wat ek bedoel wanneer ek Elkarien Fourie se boek beskryf as getuienis van ’n era wat besig is om verby te gaan. Eintlik is daar sprake van ’n kunsmatige poging van die Chinese owerhede om 5 000 jaar van soms onaptytlike eienaardighede (in Westerse oë) in die kiem te smoor.

Op wat goed is uit die verlede, soos die uitgeslape, indirekte manier om te onderhandel, en die "sagte mag" waarmee berge byna onopgemerk versit kan word, word die toekoms wel gebou.

Fourie vertel van ’n program in Beijing in 2008 wat klaarblyklik daarop uit was om die stadsbevolking minder eienaardig-Chinees te laat optree. Internasionale besoekers aan die Olimpiese Spele moes die plaaslike Chinese nie snaaks of vreemd vind nie, in soverre ’n kits-gedaanteverwisseling moontlik was of georganiseer kon word.

Een van die opdragte was dat wit sokkies nie met swart skoene gedra moes word nie. Ek kan hierdie opdrag verstaan weens die profilering van verdagte visum-aansoekers in Sjanghai. Die vere vertel soms iets van die voël. By my maters in die klub vir diplomatieke gades het ek gehoor die wit sokkie by die swart skoen is ’n aanduiding van ’n aansoeker met ’n twyfelagtige agtergrond.

Een van die snaaksighede van ’n ouer China waarvan die skryfster mooi voorbeelde gee, is Chinglish: ’n vreemde verdraaiing van Engels wat nietemin verstaanbaar is. Sy noem ’n geval wat aandui dat ons mekaar in ’n sekere straat in Sjanghai onbewus moes of kon raakgeloop het. Ook ek het byna daagliks die volgende advertensie by ’n bepaalde restaurant in Pudong opgelet: "Smart noshery makes you slobber."

"Slip and fall down carefully," het ons as waarskuwing êrens gesien. Fourie wys op ’n minder duidelike beskrywing van ’n gereg: "The turnip fucks to fry the cured pork."

Chinglish het sy eie bekoring en kan, met ’n bietjie verbeelding, selfs as een van die dialekte van Engels beskou word. Dit word egter nou ook uitgeban ten einde China se soms amusante vreemdheid – vir die wêreld agter die Chinese Muur – te verminder.

In ons jare in Sjanghai is die bekoorlike koddigheid van Engelse onderskrifte by kunswerke, foto's of relikte in museums, gaandeweg heeltemal verwyder. In Beijing, rondom die tyd van die Olimpiese Spele, kon buitelanders die stadsregering glo as vrywilligers help om die Chinglish-verleentheid uit die weg te ruim.

Onder die eienaardighede wat Fourie met voorbeelde toelig, of wat dalk eerder uit my eie herinneringe aan Sjanghai opstaan, tel die verskynsel dat niemand maklik iets van jou sal steel nie. Hulle sal eerder jou beursie na jou aandra as jy dit per ongeluk laat val. Dit het meer as een keer in Sjanghai met my gebeur.

Kul is egter ’n ander storie. Indien jy R200 betaal vir iets waarvoor ’n verkoper of werksman R20 sou aanvaar het, dra jou eie onnoselheid die skuld. As jy in ’n sogenaamde "fake market" meer as ’n kwart van die vraagprys vir ’n namaak-item betaal, kan iemand wat ingewy is in die weë van China maar net sy oë rol en hoop dat jy iets uit die kullery kon leer. Fourie vertel van ’n hele paar geleenthede toe goedgelowigheid haar skoolgeld gekos het.

Die skryfster gee ons die "snaakse" maar dikwels vindingryke China presies soos ek hom ook leer ken het. Soos fietse en motorfietse omgebou tot taxi's, bussies, vragmotortjies. ’n Fiets word soms selfs omgebou tot ’n reisende poelierswinkel, kompleet met hoenderhok op die bagasiedraer en emmer om die bloed van ’n varsgeslagte hoender op te vang.

Fourie vertel ook van tafels met ’n ronde, draaiende glasskyf belaai met bakkies waaruit eksotiese happies met eetstokkies opgepik kan word. Skilpadjies, eendtonge, potblou gekookte eiers, lotuswortels.

Die guānx-kultuur word in haar boek verduidelik: jy aanvaar ’n guns wat jou opneem in ’n netwerk van mense wat mekaar gunste skuld.

China staan met een voet agter die waterbuffelploeg en die ander voet op die maan, skryf Fourie. Jy sien ’n oeroue telraam by een winkel; ’n rekenaar wat optel, aftrek en boekhou by die winkel daarnaas.

KFC, McDonald’s en Starbucks is alomteenwoordig, vertel Fourie. Ek het ’n keer ’n Burger King-kitskosrestaurant gesien met langsaan ’n inheemse restaurant wat ’n kommetjie varkbloed op die spyskaart aanbied.

Ten spyte van hipermoderne treine en wolkekrabbers wat soos paddastoele opskiet, is baie mense nog baie bygelowig. Chinese Boeddhiste, of eintlik mense wat hoop dat ’n Boeddhistiese gebaar goeie geluk sal bring, verbrand klein woonstelle of motors van karton by tempels, met die hoop dat die rook opstyg en hierdie items dan in die hiernamaals op hulle wag.

Die skryfster gee telkens die historiese agtergrond van verskynsels wat sy beskryf sodat diepte-inligting aan haar joernaal toegevoeg word. Soms gee sy ’n feit wat die hele situasie van China se heropstanding en Wirtschaftswunder na die dood van Mao Zedong in enkele woorde opsom. Byvoorbeeld: meer sement is tussen 2011 en 2013 in China gebruik as in Amerika gedurende die hele 20ste eeu.

Vat jou hele hart is nie in die eerste instansie ’n politiekgedrewe boek nie. Omdat die kommunistiese eenpartyregering die vanselfsprekende status quo in China verteenwoordig, en ernstige politieke kritiek of debat nie in die Chinese media toegelaat word nie, is die meeste Chinese burgers op die oog af nie geïnteresseerd in politiek nie.

Elkarien Fourie gee wel aandag aan die stryd van separatiste, soos die periodieke opstand van Moslems in die Ürümqi-gebied waar sy op besoek was. China verkry belangrike grondstowwe soos olie uit die betrokke gebied.

’n Ander gebied wat separatistiese weerstand bied, is Tibet, met sy "lewende Boeddhas" wat die land tradisioneel geregeer het.

Die owerhede in Tibet, ’n land wat China in 1951 beset het en sedertdien onder sy duim hou (maar wat hy ook met noodsaaklike ontwikkeling en modernisering help), laat eintlik alles toe – alle Boeddhistiese kuriositeite – wat nie staatsgevaarlik is nie, soos ek met my eie oë kon sien. Die verkeerspolisie in die hoofstad Lhasa reël byvoorbeeld die verkeer sodat pelgrims wat op hulle mae na die heilige Potala-paleis wil kruip, die strate veilig kan oorsteek.

Daar is dus nie van opvallende verdrukking sprake nie. Maar daar is ook geen praktiese manier om die mag van die Chinese kommunistiese regering oor gebiede soos Ürümqi en Tibet te breek nie. Die periodieke opstande, wat soms honderde lewens kos, dien as gewetensprikkels en om die verset permanent gaande te hou. Dit is asof die rebelse gebiede rebelleer sodat hul siele nie verlore sal gaan nie.

Elkarien Fourie skryf met eindelose nuuskierigheid, wakker intelligensie en stamina oor China. Sy is ’n woelwater wat die aansienlike moeite wat dit kos om die yslike China te verken, vir ons gedoen het. Ek beveel die dik boek van harte aan.

Naskrif

Wanneer mense uit die Weste, soos Elkarien Fourie of ek, oor China skryf, is daar ’n neiging om aan die "snaakse", vreemde verskynsels taamlik breedvoerig aandag te gee omdat dit die dinge is wat jou self verstom het en misverstande of moeilikhede tydens jou verblyf veroorsaak het. Hierdie soort verskynsels is ook goeie stof vir ’n artikel of boek, omdat dit Westerse lesers amuseer en hul vooropgesette opvattings bevredig.

Wat in so ’n artikel of boek nie altyd genoeg beklemtoon word nie, is die ekonomiese wonder en veral die ingenieurswonder wat China vandag is. Ek staan byvoorbeeld eenkeer met ’n gas uit Amerika in ’n volkswinkeltjie waar lekkernye soos ’n varksnoet of hoenderpoot in vakuumverpakking verkoop word. Nie ver van die winkeltjie nie, verrys ’n futuristiese gebou met meer as 100 verdiepings, byna ’n halwe kilometer hoog. Die varksnoet en hoenderpoot was vir die besoeker uit Amerika veel interessanter as die asemrowende gebou. Dit was iets wat mense by die huis sou geniet om te sien, iets wat die besoeker graag in haar bagasie na Amerika wou smokkel.

Is ’n vakuumverpakte varksnoet regtig meer afgryslik, "erger", as byvoorbeeld “jerky”, Amerikaanse biltong? Dit is maar ’n kwessie van waaraan jy gewoond is.

Elkarien Fourie besondig haar nie aan ’n bespotting of onderskatting van China nie. Inteendeel, haar boek getuig juis van die manier waarop China ’n mens kan aangryp, hoe lief jy vir die land en sy mense kan word.

Ek wil maar net sê: ons wat oor China verslag probeer doen, moet gereeld ook die oog slaan op die ongelooflike treine wat teen byna 400 km per uur voortsnel, die magtige, pragtig-ontwerpte brûe wat groot stukke see oorspan, die duiselingwekkende geboue waarin jy ’n wêreld van die toekoms betree.

Foto: Elkarien Fourie

Lees ook

’n Fotoalbum uit China Elkarien Fourie Reis Elkarien Fourie het jare lank in China gewoon, Vat jou hele hart geskryf en deel hier sommige van haar foto’s van dié land.

The post Die vreemde China onder die knie van Elkarien Fourie appeared first on LitNet.

Te veel sorge (om te vertel). Verhaal in stukke
Hans Pienaar
Uitgewer: Altoviolet Uitgewers

Hans Pienaar is bekend as veelsydige skrywer van joernalistieke werk, digbundels, romans, kortverhale, dramas en die historiese werk Die derde oorlog van Mapoch waarvoor hy in 1992 die Rapport-prys vir niefiksie gewen het. Met sy jongste publikasie, Te veel sorge keer hy terug met ’n teks wat êrens tussen ’n kortverhaalbundel en ’n roman lê. Die subtitel, Verhaal in stukke, suggereer waarskynlik dat die verhale funksioneer as brokke of fragmente wat aanmekaar gesit kan word om ’n geheel te vorm. Wat daardie geheel sou wees, is nie voor die hand liggend nie: alhoewel daar groepe verhale is wat rondom ’n bepaalde karakter of tema verdig, is daar weer ander wat op hulle eie staan of slegs langs ’n omweg met die ander skakel. Die leser word dus uitgedaag om self op grond van bepaalde leidrade patrone en samehange in die geheel te vind.

Die meeste van die verhale speel af in ongeveer die eerste dekade na Suid-Afrika se politieke omwenteling in 1994 en handel dus met die vrae rondom identiteit, lojaliteit, skuld en versoening wat daaruit gespruit het. Dit is veral die groep verhale rondom ’n karakter genaamd Van van Staden wat struktuur gee aan die geheel. Die belangrikheid van hierdie karakter en sy verhaal blyk uit die feit dat die titel van die teks met sy verhaal skakel en dat beide die begin- en eindverhale na hom verwys. Uit die verskillende verhale waarin hy ter sprake kom, blyk dit dat Van in ’n saketransaksie met ’n Nigeriër betrokke was en die geld van 12 weduwees in die besigheid belê het voordat dit geblyk het ’n bedrogspul te wees. Alhoewel ’n mens hierdie karakter reeds in die eerste verhaal, “Sorge”, ontmoet terwyl hy ronddwaal in Abuja in Nigerië, en weer in die sewende verhaal, “Aborricimento” wanneer hy terug is in Suid-Afrika, kom die leser eers in die elfde verhaal van “Okada” te hore, wat sy naam is wanneer hy vir ’n vreemdeling in ’n restaurant die verhaal van sy mislukte onderneming vertel. Dit mag wees dat hy ook die man is in die negentiende verhaal, “Waskamer”, wat in Nigerië afspeel en handel oor ’n seksuele ontmoeting met ’n anonieme vrou. Daarna kom Van weer ter sprake in die twintigste verhaal, “Die oomblik”, en die verhaal “Remainders” waarmee die bundel afsluit.

Soos reeds aangedui, word die tema van sorge wat in die titel figureer, veral rondom die karakter Van uitgewerk. Terwyl hy ronddwaal in Nigerië na die mislukking van sy saketransaksie, sien hy in ’n moskee ’n Moslem wat met ’n klein tellertjie sy sondes sit en tel. Hy raak gefassineerd en byna behep met die idee dat ’n mens jou sondes en ook jou sorge moet tel, en miskien ook moet verkoop. Wanneer hy terug is in Suid-Afrika, probeer hy in sy poging om boete te doen vir sy sondes in die verhaal “Aborricemento” (Portugees vir “ergernis”) ’n Portugese kafee-eienaar oortuig om ’n koevert vol velle papier waarop mense hulle sorge neergeskryf het, in sy winkel op te sit sodat mense teen ’n betaling van R10 ’n vel papier daaruit kan haal of ’n vel papier kan bring waarop hulle eie sorge neergeskryf is in ruil vir ’n ander. Wanneer die kafee-eienaar weier, laat hy sy koevert in ’n boekwinkel wat deur ’n Joodse vrou en haar man besit word.

Verskillende motiewe wat belangrik is vir die teks in sy geheel word in die verhale oor Van en sy koevert aangeroer: naas swendelary, bedrog en verlies, ook die idee van sonde, skuldgevoel oor die uitlewer van weerlose mense, boetedoening en vergifnis (dit is nie toevallig dat die Waarheid-en-Versoeningskommissie in sommige van die ander verhale ter sprake kom nie).

Die ruimtes wat Van kies om sy sorgkoevert in te laat, is ook betekenisvol. Eerstens is daar die kafee, ’n ruimte wat volgens hom ’n sentrale deel is van die Suid-Afrikaanse bewussyn, ’n “moderne crossroads” en “’n virtuele stad” waarin alles vervat is (53). Wanneer dit nie werk nie, kies hy ’n boekwinkel waarin ’n eklektiese versameling ou, nuwe en oorskotboeke (“remainders”) verkoop word. Eerder as die internet kies die skrywer dus konkrete stadsruimtes bevolk deur ’n diverse spektrum van mense as die agtergrond vir karakters soos Van en sy gespreksgenote se vrae oor identiteit. Die man vir wie Van sy storie vertel in “Okada” wil byvoorbeeld nie teenoor hom erken dat hy ’n Afrikaner of ’n “geheime Afrikaner” van die Broederbond-soort is nie. Hy swyg ook wanneer sy naam gevra word, “sodat die stilte tussen hulle deel van sy identiteit word” (76). Wanneer die kwessie van Afrikanerskap in hierdie groep verhale ter sprake kom, is dit dus op ondersoekende en vertwyfelde wyse en altyd teen die groter agtergrond van Afrika.

Die verhale rondom Van vorm ’n stramien waardeur die drade van die ander verhale gevleg word of – anders gestel – ’n raam waarin die ander “stukke” gepak kan word. Daar is byvoorbeeld ’n ander groep verhale wat omgaan met die vraag hoe die karakters die lewe in ’n veranderde Suid-Afrika en die groter konteks van Afrika moet navigeer ná 1994. Daar is byvoorbeeld die verhaal “Vuurwerke” waarin die karakters Herman en Dirk ’n fondswerwingskonsert van die simfonie-orkes bywoon en verskillende benaderings tot hulle veranderde konteks demonstreer. In “Dinkskrum” probeer ’n komitee besluit wat hulle te doen staan in die “nuwe fase van ons geskiedenis” waarin daar ’n “groter Afrika-gerigtheid” is. In “Misdaad” rig ’n eksjoernalis ’n brief aan die Waarheidskommissie om te verduidelik dat hy graag wou bydra tot die stryd, maar “nooit daarby uitgekom het nie”. Ook “Ou nuus”, wat handel oor ’n telefoonkonferensie waartydens ’n koerantgroep se joernaliste moet bepaal waaroor hulle gaan skryf, sluit by hierdie gegewe aan.

Die verhaal “Sikorski” is in dieselfde periode geplaas, al is dit dan in ‘n ander ruimte. Dit handel oor ’n wit soldaat wat bedank het uit die Suid-Afrikaanse weermag en in die Kongo geveg het om president Laurent Kabila aan bewind te kry en om “Afrika sterk te maak”, al word hy later verraai. Die verhaal teken hom as iemand met verskeurde lojaliteite en gefnuikte doelwitte, maar beskryf met groot intensiteit hoedat hy besig is om te sterf in die tropiese oerwoud nadat hy verwond is. Daar is ook die suggestie dat dit hierdie soldaat is wat in “Eet” vertel hoe hy saam met ander tougestaan het om kos en water van die World Food Programme te kry. Alhoewel “Die beste geweer” nie oor dieselfde man handel nie, roep dit ’n soortgelyke sfeer op: die verhaal handel oor ’n wit man met geldprobleme wat probeer om namens ’n swart man ’n antieke geweer te smous waarmee ’n bekende persoon uit die Anglo-Boereoorlog doodgeskiet is. Daar is ook twee verhale oor ’n beeldhouer wat sukkel met sy huwelik (“Rook”) en gefikseerd raak op die swart man Caiaphas van wie hy ’n reusagtige standbeeld wil maak. Uiteindelik kan hy egter net foto’s van die leë ruimte wat Caiaphas agtergelaat het, uitstal (“Vuurhoutjies”).

Daar is ook ’n ander groep verhale oor manlike karakters (telkens net “hy” genoem) wat dalk dieselfde karakter is, maar dalk ook nie. Daar is dikwels seksuele ondertone aanwesig in hierdie verhale (vgl “Onmoontlik”), ook suggesties van ’n verbrokkelende huwelik te midde van die obsessie met Afrika (“Vrugte”). Daar is byvoorbeeld die man wat in “My Kreepy” oorstuur raak as gevolg van die probleem om sy swembad skoon te hou en vasgevang raak in ’n vreemde fantasie (met erotiese tinte) dat hy self ’n Kreepy Krauly is wat deur die swembaddens en rioolpype van die omgewing beweeg. Daar is ook die joernalis wat in die mooi verhaal “Marilyn” besin oor al die foto’s wat hy nié afgeneem het nie; dit blyk uiteindelik dat dit veral gaan om één foto van sy minnares S wat doelbewus uit fokus was omdat sy nie wou hê mense moes weet van hulle verhouding nie. Hierdie karakter mag ook skakel met die hy-figuur in “Voete” wat deur sy niksvermoedende vrou vertel word dat sy minnares Stella nou ’n verloofde het, maar die bundel gee geen uitsluitsel hieroor nie.

Dit mag selfs wees dat hierdie manlike figure verwant is aan die karakter wat in “Okada” deur melankolie gedryf word na ’n restaurant in Melville waar hy met Van begin praat en luister na sy idee om sy sorge in ’n koevert te sit en te probeer verkoop. Hierdie man gaan soek in “Die oomblik” na Van se koevert in die Joodse vrou en haar man se boekwinkel. Hy word haar minnaar sodat die leser hom uiteindelik in die laaste verhaal in die boek, “Remainders”, in haar bed aantref. Sy vertel hom dat haar man na ’n woedende konfrontasie met Van die inhoud van sy koevert in die straat uitgestrooi het. Sy het dit egter gaan optel, sommige van die velle papier wat beskadig is oorgetik en teruggesit in die koevert. Wanneer die man ten slotte begin lees aan die velle papier wat sy hom gee, is daar die suggestie dat dit die verhale is wat ons in die bundel aantref.

Die idee is dus dat elkeen van die verhale wat in hierdie bundel of roman-in-stukke opgeneem is, iemand se “sorge” verteenwoordig. Die verhale word dus saamgebind deur die feit dat dit gaan oor ’n wye spektrum van mense se sorglike lewenservarings, hulle sondes, skuldgevoelens, boetedoenings, onsekerhede en vertwyfelings. Wanneer die leser te doen het met ’n boek wat op hierdie beginsel berus, is dit moeilik om te argumenteer dat sommige van die verhale nie naatloos pas in die geheel nie. Tog is daar hier en daar ’n verhaal wat misplaas lyk, soos “Hansie se oplossing”, waarin ’n vrou wat eers ’n wiskunde-onderwyseres was en daarna ’n haarkapster geword het, spekuleer dat Hansie Cronjé by krieketweddenskappe betrokke geraak het omdat hy gefassineerd was met getalle. Die vertelsituasie is té opsigtelik gekonstrueer om die “getalleteorie” oor Hansie Cronjé se misdaad en die idee van ’n krieketsepie te akkommodeer. Hierteenoor is daar egter ook ’n verhaal soos “Bouplanne”, waarin ’n gebou wat ly aan “sick building syndrome” die spreker is, wat nie noodwendig by een van die tematiese, narratiewe of karaktergroepe inskakel nie, maar tog ’n besonder evokatiewe beeld teken van die stedelike agtergrond waarteen die verhale afspeel. Tesame met die teken van ruimtes soos die kafee, die boekwinkel, verlate kerkgeboue, groot woonstelgeboue met mense op die balkonne, polisiestasies, voorstedelike tuine, restaurante, skoolterreine en bediendekwartiere, skep hierdie verhaal die beeld van ’n diverse, kosmopolitiese en verstedelikte omgewing, uitgelewer aan die historiese prosesse van groei, verval en herlewing. In hierdie opsig vertoon Te veel sorge boeiende raakpunte met Harry Kalmer se ’n Duisend stories oor Johannesburg.

Ten slotte bied hierdie bundel of roman-in-stukke veel vir die leser wat bereid is om aandagtig te lees, te soek na die samehange en gevoelig is vir die kompleksiteite onderliggend aan bekende temas soos die middeljarige wit man se aanpassing by nuwe omstandighede, skuldgevoelens, boetedoening, vergifnis, swendelary, liefdeservarings en seksuele obsessies. Dit is wel jammer dat die skrywer nie meer sistematies te werk gegaan het met die afwisseling van die ek- en hy-vertelperspektiewe om die leser ’n bietjie meer leiding te gee nie en dat die teks nie beter geredigeer is nie (waarom is daar spelfoute soos “terig” en “onmidellik” en on-Afrikaanse segswyses soos opgekropte gevoelens wat “uitspil”?). In sy geheel gee Te veel sorge egter ’n gedetailleerde en verwikkelde beeld van die onsekere oorgangsfase wat gevolg het op Suid-Afrika se eerste demokratiese verkiesing en toon dit hoe die karakters probeer om die verlede te verwerk, om nuwe bondgenootskappe aan te gaan en nuwe vorme van artistieke uitdrukking te ondersoek, al loop dit soms uit op mislukking en verdriet.

The post Te veel sorge deur Hans Pienaar: ’n resensie appeared first on LitNet.

Titel: Baas Baba
Skrywer: Marla Frazee
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 9781485307211

Hierdie prenteboek bring ’n ietsie ekstra na die kinderkamer benewens net blote vermaak. Baas Baba (2016) probeer op ’n grappige manier die koms van ’n nuwe baba in die huis aankondig.

Die skrywer, Marla Frazee, is afkomstig van Amerika en illustreer self die boek. Sy het al vele pryse vir haar werk ontvang, soos die Boston Globe Horn-boekprys vir ’n prenteboek, en is op die New York-topverkoperlys vir haar Clementine-reeks. Van haar ander werk sluit in A couple of boys have the best week ever (2008) en The farmer and the clown (2014).

Baas Baba is uitstekend vertaal deur Amelia de Vaal en sy transponeer dit effektief uit die oorspronklike teks.

As daar enige spesifieke kritiek gelewer moet word teenoor die teks, is dit slegs ’n enkele beswaar, spesifiek vir ’n Suid-Afrikaanse konteks: die geel New York-taxi waarin Baas Baba arriveer, is ’n bietjie verwyderd van die Suid-Afrikaanse konteks. In Suid-Afrika sou ’n taxi bietjie gevaarlik wees vir selfs die Baas Baba. Dit behoort egter nie die leser en kind te veel te pla nie, omdat New York se geel taxi’s ikonies is en dus nie verwarring behoort te skep nie.

Die illustrasies is groot en waarskynlik met potlood en waterverf gedoen. Die karakters staan uit teen die agtergrond en die algehele bladuitleg is nie te besig nie.

Baas Baba is ’n lekker tong-in-die-kies boek vir toekomstige mammas, veral as daar ’n boetie of sussie betrokke is.

Hierdie eenvoudige prenteboek kan as satiriese kommentaar en ’n parodie van ouerskap beskou word.

Eerstens is die satire ’n gevestigde skryfvorm wat uit die Romeinse tyd dateer, waar Horatius se werk ’n goeie voorbeeld is. Horatius se tipe satire is vriendelik en handel nie onder die verstandhouding dat die mens van nature boos is nie, maar dat foute geremedieer kan word (Pretorius 2013a). Sy humor is aangenaam en vriendelik en dryf wel die spot met dwaashede, maar nie met kwade motivering nie (Pretorius 2013a). Hierdie tipe satire wil eerder oorreed as oordeel, en is ’n goeie voorbeeld van die verskil tussen “ek lag vir jou” en “ek lag saam met jou” (Pretorius 2013a).

Baas Baba raak al die frustrerende aspekte van ouerskap op ’n humoristiese manier aan, maar sonder om negatief te wees.

Satire kan in drie hoofvorme gegroepeer word: monoloë, parodieë en verhalende of dramatiese vorm. Baas Baba kan as beide ’n monoloog en ’n parodie beskou word, omdat die verteller die storie aan die leser vertel, maar hy bly onbetrokke.

Die satire is dus ’n manier om kommentaar te lewer op menslike dwaashede of wanpraktyke deur die subtiele gebruik van humor en ironie. Die parodie is in hierdie spesifieke boek die tegniek van keuse.

Die parodie dui oorspronklik op ’n lagwekkende nabootsing van ’n bekende, ernstige gedig (Pretorius 2013b). Die verskynsel behoort oorspronklik tot die digkuns, maar is ook ’n algemene stylverskynsel binne die postmodernisme.

Binne die raamwerk van die satire het die parodie ’n dubbele taak: om met die oorspronklike teks te spot en dit terselfdertyd te herskryf en te herdefinieer (Hambidge 1995:19; Pretorius 2013b).

Baas Baba kan moontlik kommentaar lewer op die tradisionele bababoeke of stereotiepe kinderboeke wat handel oor ’n nuwe baba in die huis of oor waar babas vandaan kom. Hier kan verwys word na die ooievaarnarratief wat tot ’n mate sprokiesagtig is, maar in dié verhaal kom die baba self met ’n taxi en ’n aktetas by die huis aan.

Hierdie herkontekstualisering en herskrywing maak die volwasse leser (of voorleser) bewus van die geykte manier waarop die onderwerp hanteer word. Dit verskaf daarom meer diepte aan wat met die eerste oogopslag as net nog ’n prenteboek oor babas beskou sou word.

Die herkontekstualisering van ’n baba wat, soos ’n belangrike sakeman, met ’n taxi by sy nuwe gesin aankom, is ironies en snaaks. Dit kan as satiriese kommentaar op ouerskap beskou word, sonder om aanstoot te gee. Die parodie word ingespan om kritiek te lewer op hoe die onderwerp van ’n nuwe gesinslid tradisioneel hanteer word.

Baas Baba skep ook die geleentheid vir ouers om die gesprek oor ’n nuwe gesinslid met ’n boetie of sussie aan te knoop.

Beslis ’n oulike prenteboek wat goed transponeer uit ’n ander konteks en taal vir die Afrikaanse kleuter.

Bibliografie

Hambidge, J. 1995. Postmodernisme, Pretoria: JP van der Walt.

Pretorius, R. 2013a. Literêre Terme en Teorieë. Beskikbaar aanlyn: http://www.literaryterminology.com/index.php/25-s/320-satire1 [Afgelaai op 8 April 2017]

—. 2013b. Literêre Terme en Teorieë. Beskikbaar aanlyn: http://www.literaryterminology.com/index.php/trefwoordelys/33-p/161-parodie [Afgelaai op 8 April 2017]

The post Baas Baba deur Marla Frazee: ’n resensie appeared first on LitNet.