Where's Zuma?
Kobus Galloway
Uitgewer: Zebra Press
ISBN: 9781770228849

Met Where’s Zuma? slaan Kobus Galloway, die bekende skepper van die Idees Vol Vrees-spotprente, ʼn nuwe rigting in.

Sy kenmerkende kleurvolle sketse is steeds daar, maar moenie slim woordspelings verwag nie. Where’s Zuma? herinner in inhoud veel meer aan Zapiro as aan Idees Vol Vrees. Galloway bult hier sy spiere as politieke kommentator met groot sukses. Verrassend genoeg het hy besluit om hierdie boek in Engels te laat uitgee.

Kobus Galloway (foto: Twitter)

Die hardeband-, koffietafelgrootte-boek gee ʼn skalkse kopknik na Where’s Wally?, die gewilde kinderboek. Hierdie boek is egter veel eerder gemik op die volwasse leser wat polities op hoogte van sake is en ten spyte daarvan steeds ʼn sin vir humor besit. Where’s Zuma? gee ʼn kronologiese rekord van feitlik elke skandaal waaraan ons president se naam gekoppel is oor die twee termyne van sy leierskap. Kyk gerus uit vir verwysings na sy betrokkenheid by die kunste, die bouprojek om sy huis te beveilig en veel meer.

Foto: Kobus Galloway, Twitter

Anders as Zapiro en ander satirikusse verkies Galloway om sy sketse vir hulself te laat praat. Daar is nie woordborrels of enige kommentaar nie. Ek reken egter dat dit die sketse soveel meer oemf sou gegee het. Dis asof Galloway versigtig is om sy nek te ver uit te steek.

Foto op @IdeesVolVrees - Twitter - gedeel (uit: The Sunday Times)

Hierdie kritiek doen egter nie afbreuk aan ʼn boek wat sal sorg vir vele lagbuie nie. Dis ʼn lekkerlees-tekenboek wat nie sal teleurstel nie.  

Met erkenning aan Kobus Galloway (Idees vol vrees)

Where’s Zuma? is in November 2015 deur Penguin Random House uitgegee, en kos R150.

The post Resensie: Where’s Zuma? deur Kobus Galloway appeared first on LitNet.

1. Inleiding

Tertius Kapp word in 2015 bekroon met die Hertzogprys vir sy dramas Oorsee (Tafelberg, 2014) en Rooiland (Tafelberg, 2013). Hierdie dramas is tevore reeds met ander pryse bekroon – onder andere die AngloGold Ashanti Smeltkroes-prys vir beide Oorsee (2013) en Rooiland (2011) en ’n Fleur du Cap-prys vir die Beste Nuwe Suid-Afrikaanse Teks vir Rooiland (2014). Ander tekste uit sy pen sluit gedigte in wat in Nuwe Stemme en Groot verseboek opgeneem is. Kapp het die libretto vir die onlangse opera Poskantoor geskryf en dié het ook opslae gemaak en ’n toekenning vir die Beste Produksie by die Clover Aardklop Kunstefees (2014) ingepalm. Op die filmtoneel is Kapp veral bekend vir sy verwerking van die romans Dis ek, Anna en Die staat teen Anna Bruwer, geskryf deur Anchien Troskie, in die rolprent Dis ek, Anna, onder die regie van Sara Belcher en vervaardig deur Niel van Deventer.

Emma Kotze skryf in ’n resensie: “Oorsee as parodie speel in op die ironieë van die Afrikanervolk en lewer sterk en kritiese kommentaar daarop” (Kotze 2014). Verder skryf sy dat die teks kompleks is met sterk en bekende Afrikaanse en Bybelse verwysings. Volgens Marius Crous se resensie (2015) is die teks nie net “Afrikaner-bashing” nie, maar ook ’n teks wat vrae stel oor “nasionalisme, eksklusiwisme, maar ook die vasklou aan die eie en die bekende”.

2. Oorsee

Van die temas wat identifiseer kan word in Oorsee is onder andere ’n soeke na die verstaan van die Afrikaner-identiteit, ’n ondersoek na die Afrikaner-mentaliteit, integriteit, opregtheid, die plek van tradisie en rituele, die afbreek van die sogenaamde heilige koeie, vervreemding, die absurde, ’n verbruikerskultuurbewussyn, die Woord en taal, primitiwiteit teenoor kannibalisme en aardsheid, of die dierlike, die relatiwiteit van geskiedenis, onskuld, die vervlakking van kennis en kultuur, rituele offerandes en selfmoord, die digotomie van utopie en distopie, die verbrokkeling van magstrukture en lewe en dood.

Die absurde manifesteer in Oorsee deur middel van die konflik tussen die hede, die verlede, die moontlikheid van ’n utopiese toekoms en die verbrokkeling van die verwysingspunte en gesagstrukture van die verlede. Die verlede word gerelativeer binne die konteks van die hede en die Suid-Afrikaanse werklikheid dien as verwysingspunt vir bekende gesagstrukture wat die leser in staat stel om die absurditeite van die werklikheid waar te neem.

In die teks is daar twee generasies karakters wat sin probeer skep in ’n postapokaliptiese wêreld waarin bestaande magstrukture verval het en waar die jonger generasie nie kennis dra van die gesagstrukture en kultuurkodes waarmee die ouer generasie bekend was nie. Dit is veral ook teen die agtergrond van ’n distopiese hede en die uitkyk na ’n utopiese toekoms wat die Absurde manifesteer.

Intertekstuele verwysings na die utopiese ideale en karakters in Shakespeare se The Tempest word in Oorsee betrek. Lesings van die teks moet hierdie agtergrond in berekening bring. Die karakter Mossie wys ooreenstemminge met Prospero, Canola met Miranda, en Abrie met Caliban. In sommige gevalle is daar direkte ooreenstemminge tussen die tekste en in ander gevalle gaan dit spesifiek oor die verskille tussen die twee tekste, of karakters, waardeur ’n satiriese effek tot stand gebring word.

Die ruimte waarin die handeling plaasvind, is op ’n skip wat onderweg is na ’n onsekere bestemming, en die bestemming verteenwoordig die moontlike utopie. Op die skip is daar vyf passasiers wat twee generasies en twee families, die Verfkanne en die Waterboers, verteenwoordig. Die skip is verslete en die karakters is al vir ’n onsekere tyd op die skip – langer as minstens 16 jaar (Kapp 2014:25). Wanneer die karakters moet uitwys presies waar hulle is, kan hulle ook nie sê nie, soos wat aangedui word uit Mossie se “Waar de donner is ons?” (27).

Die leser is nooit presies seker wat gebeur het dat die karakters op die skip beland het nie. Daar is slegs ’n vae “Noag en sy Ark” mitologiese verwysing uit die Bybel wat ’n moontlike refleksie kan wees op wat min of meer gebeur het (31). Die leser is onmiddellik in ’n postapokaliptiese hede gedompel en moet die situasie met al sy onsekerhede aanvaar, aangesien die karakters se vertellings van die verlede heeltemal relatief is en hulle vertellings daarom ook nie vertrou kan word nie. Die leser kan daarom ook net dít glo waarmee hy direk in die teks gekonfronteer word.

3. ’n Ou en Nuwe Wêreld

Die leser is onmiddellik bewus van die onderskeid tussen ’n ou en ’n nuwe, voorgestelde wêreld wanneer die karakters ’n heildronk instel, op “die toekoms”, “[d]ie verlede” en dan “[d]ie Nuwe Wêreld” (12). Saam met hierdie bewussyn is daar ook die besef dat die karakters in ’n liminale ruimte leef – ’n ruimte tussen die Ou Wêreld en die Nuwe Wêreld, ’n onbekende bestemming waarheen hulle onderweg is. Die karakters se heen en weer tussen rituele en herinneringe van die Ou Wêreld en ideale en drome van die Nuwe Wêreld dui eweneens op hierdie liminaliteit.

Die liminale wêreld waarin die karakters hulle bevind, kan egter beskryf word as ’n distopie as gevolg van die verskillende elemente wat as negatief ervaar word; voedselskaarste (14); Eeufeesia wat sê die “son suig die laaste klamte uit my uit” (11); en die karakters se uitsigloosheid wat Canola beskryf wanneer sy sê: “Geen siel op die horison nie. Net see, see, see” (11). Die karakters verwys ook gedurig na dinge uit die Ou Wêreld wat hulle mis, byvoorbeeld melktert, malvapoeding, rugby en so meer (15, 23). Die beelde van die hede is dus alles uiters negatief, en daarom die distopiese beeld.

Die verwagting van die Nuwe Wêreld word deur die ouer generasie by die jong generasie geskep, soos wat gesien kan word deur Abrie se woorde: “Ma sê ons is op pad na ’n nuwe wêreld. Melk en heuning” (14). Mossie is egter die karakter wat sinies is oor die bestaan van hierdie Nuwe Wêreld en die eiland waarheen hulle op pad is en hy sê: “Nou praat jy mos die kind se kop level vol stront […] [h]oop? Op wat?” (19). Onmiddellik word daar kontras en spanning geskep tussen ’n verlede en ’n toekoms wat ’n moontlike utopie is.

4. Die toekoms – utopie

Volgens die geskiedkundige Russell Jacoby is daar twee vorme van utopie waarna die term utopie kan verwys: eerstens die “blueprint utopianism”, wat implisiet is in die verwesenliking van ’n utopiese samelewing deur ’n regering, en tweedens ’n “iconoclastic utopianism”, wat verwys na die noodsaaklikheid vir die bestaan van die idee van ’n utopie in die verbeelding (Greene 2011:2). Die tweede definisie hou ook verband met die definisie van ’n utopie soos wat dit uiteengesit word in die HAT (Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal) (Odendal 1994:1140), waar ’n utopie beskryf word as ’n “[d]enkbeeldige land waar vrede, geluk en welvaart heers; ideale verblyfoord” of ’n “[d]roombeeld, denkbeeldige ideaal”. Verder is utopiese ideale gewoonlik “nostalgiese projeksies” van ’n herstruktureerde verlede of verafgeleë toneel in die toekoms of in ’n fantasiewêreld (Greene 2011:2). Die idee van ’n utopie word gewoonlik geskep met die doel om ’n beter of alternatiewe sisteem vir die regerende sosiale, politieke en kulturele sisteme te bied. Die ou orde moet egter tydelik opgehef word voor enige veranderinge kan plaasvind (Bulger 1994:38).

In Oorsee probeer die ouer generasie steeds om die ou orde in stand te hou, maar die ou orde word relatief en sal opgehef word en die nuwe orde sal tot stand kom in die Nuwe Wêreld, of utopie. Dit is egter ook duidelik dat ’n nuwe orde daargestel móét word vir die mens se voortbestaan, andersins sal die mens as spesie uitsterwe. Mossie se voorstel om “’n magsvakuum te skep waarbinne tydelike anargie ’n nuwe orde op die been kan bring” (51) is krities belangrik, want indien dit sou plaasvind, kan dit moontlik tot die uitsterwe van die menslike spesie lei. Die bereidwilligheid van alle burgers om by die voorskrifte van die nuwe samelewing te hou is dus krities vir die sukses van so ’n nuwe samelewing.

Die reisigers wat vanaf die Ou Wêreld na die Nuwe Wêreld, of die utopie, reis, dra met hulle saam vooropgestelde idees, ouwêreldse konsepte en gelowe wat hulle die Nuwe Wêreld sal inneem, maar dit is ook so dat deur die reistogte die ouwêreldse idees agtergelaat, verlore en vergete sal raak (Frey 1979:34). In Oorsee is hierdie proses duidelik aan die gebeur en die leser is daarvan bewus deur die relativering van die geskiedenis in die monde van die karakters. Die kis met die boeke op die skip verteenwoordig die kanon van die letterkunde van die Ou Wêreld en dit verteenwoordig alle kennis en alles wat belangrik was van die ou orde en wêreld. In The Tempest word Prospero en sy dogter uitgespoel op die eiland met ’n kis vol boeke. Die kis vol boeke is ’n simbool van mag en ook die magiese en dit is simbool van kennis en verteenwoordigend van die “Renaissance man” van die Renaissance-tydperk. Teen hierdie agtergrond is die kis met boeke in Oorsee ook ’n kragtige simbool en dra dit al hierdie betekenisse oor in die teks. Mossie word uitgebeeld as die wyse man wat al hierdie kennis in pag het en wat bemagtig word deur woorde en wysheid. Die ironie is dat die mag van die woord gerelativeer word deur die absurde.

Soos in The Tempest is Mossie besig om vir Canola te onderrig uit die boeke in die kis en haar onderrig sal haar voorberei om uiteindelik die perfekte kandidaat te wees om die Nuwe Wêreld, of utopie, te betree en te regeer. Abrie se karakter kan parallel gelees word met Caliban, die kannibaal in The Tempest, wat die aardse, fisiese, of die blote natuurlike of dierlike van die mens voorstel. Abrie se karakter staan in kontras met Canola wat die intellek en rede verteenwoordig. Abrie besef egter dat die rede en intellek belangrik is en hy vra vir Mossie dat hy die geskrifte wil leer “[l]ees én verstaan” (46). Die ironie is dat Mossie deur sy rede en wysheid probeer regeer, maar steeds ’n toestand van “tydelike anargie” (51) voorstel, wat dui op die kannibalistiese of barbaarse.

Die karakters se toekoms – en die Nuwe Wêreld – is afhanklik van die voortbestaan van die kinders en dit is dus belangrik dat Abrie en Canola die “fakkeldraers” sal wees en die “wêreld van man en vrou betree” (25). Jos en Eeufeesia is bewus van hierdie situasie en alhoewel Mossie seer sekerlik ook hierdie wete deel, wil hy nie hê dat sy dogter met Abrie ’n toekoms moet deel nie, omdat Abrie verstandelik gestremd is. Mossie is egter negatief oor die toekoms en bestaan van die Nuwe Wêreld en dring daarop aan dat Canola die keuse gegun sal word of sy saam met Abrie hierdie wêreld wil betree al dan nie (26). Volgens Mossie is die toekoms nie definitief ’n utopiese toekoms nie. Die ander karakters sien uit na ’n moontlike toekoms wat positief kan wees en die land word deur Abrie beskryf as die land van “[m]elk en heuning” (19).

5. Die hede – distopie en die absurde

Die karakters verwys deurgaans na dinge van die Ou Wêreld wat voorwerpe, aksies, rituele, godsdienstige elemente, asook plekke insluit, soos byvoorbeeld rugby (15), skaaptjops, soetpatats (17), malvapoeding, melktert (23), Koffiefontein, Vorsterplein en Sharpeville (60). Enersyds word die leser in sommige gevalle daarvan bewus gemaak dat die karakter van die onderliggende betekenisse bewus is, andersyds kan die leser by tye sien dat die karakters onbewus is van die betekenisse van die dinge waarna verwys word.

Daar is ’n proses wat plaasvind waarin die verlede al hoe meer gerelativeer word, selfs in die mond van die ouer generasie, vir wie die verlede al hoe vaer word, en alhoewel die magstrukture van die verlede steeds in die geheue van die ouer generasie is, word dit simbool van iets wat leeg en betekenisloos word. Een van die sterkste voorbeelde hiervan sien ons wanneer Mossie geskiedenislesse gee en die geskiedenis gerelativeer word – die name van die mense in die geskiedenis, die plekname en die gebeurtenisse is nie korrek nie en word alles vervangbaar en omruilbaar. Dit dui daarop dat die verlede eintlik nie meer belangrik is vir die toekoms nie, aangesien Canola en Abrie ’n nuwe toekoms sal betree en die verlede heeltemal sal agterlaat.

Selfs geloof word relatief wanneer Mossie laster: “God” (15) en ook “Here” (16). In teenstelling daarmee word daar respek getoon vir die “Asem” (14, 21, 31, 36), wat eintlik heeltemal betekenisloos is in die konteks van die Ou Wêreld. Die karakter vir wie die verlede nog die meeste waarde dra, is Mossie. Mossie gee die geskiedenislesse vir Canola en Abrie en dit word as hulle plig beskou om die kanon oor te dra na die toekomstige generasies. Al Mossie se vertroue is egter in Canola, aangesien hy glo dat Abrie nie intelligent genoeg is om die kennis te leer en oor te dra nie. Die ironie is egter dat Jos die karakter is wat die plekname uit die verlede akkuraat oordra en dit laat die leser vrae vra oor Mossie se karakter: Is hy doelbewus besig om die verlede verkeerd oor te dra aan die jonger generasie?

Die hede word gevul deur aksies wat ’n mengsel is van absurde rituele van die vorige wêreld waarvandaan hulle kom wat struktuur aan hulle bestaan gee en nuwe rituele wat net so leeg en betekenisloos is. Hierdie aksies sluit in rituele soos tafelgebed (21), ’n tipiese braaivleissituasie rondom die vuur (14), nonsenspraatjies oor rugby (15), heildronke wat ingestel word (12), die tipiese Sondagmiddagete-rituele aan tafel (22), die vroulike pligte in die huis (23), die jaar wat beplan word rondom vakansiedae (24), troupraatjies (27), skoolhou (29), oefeninge in die oggende (45) en burokratiese vergaderings (47). Al hierdie rituele is ’n spieëlbeeld van soortgelyke rituele in die Ou Wêreld, maar hierdie rituele is absoluut absurd teen die agtergrond van die postapokaliptiese toneel waarin sulke rituele geen begronding het en sin maak nie.

Aangesien die rituele wat uitgevoer word, absoluut leeg en betekenisloos is teen die agtergrond van die postapokaliptiese realiteit, is die ironie dat die leser ook die waarde van die rituele in die Ou Wêreld bevraagteken, waar sommige van hierdie rituele vantevore ook as leeg en betekenisloos beskou kan word. Dit is byvoorbeeld ironies dat rugby se waarde is dat die karakters “iets vir mekaar te sê sou gehad het” (16). Dit dui daarop dat suksesvolle kommunikasie van iets soos sport afhang. Dieselfde geld ook vir die Sondagmiddagete-parodie (22). Die karakters se aksies word net so leeg soos hulle woorde en andersom. Dit kan gelees word as ’n refleksie op die samelewing van die Ou Wêreld en die absurditeite in daardie samelewing.

Wanneer Jos vir Mossie herinner aan sy “portefeulje” om die vakansiedae te onthou waarvolgens hulle die jaar rig en duidelik beplan, dui dit op die absolute absurditeit van die situasie, aangesien hierdie tipe vakansiedae slegs betekenis sal dra in die breër konteks van ’n land waar daar meer mense en ook ’n kultuur is (24). Die vakansiedae se name het ook relatief geword en Kersfees is nou “Koorsfees”, en so meer. Ook plekname word omvergewerp: Johannesburg word “Janniesberg”, Bloemfontein word “Blommetjiesfontein”, Port Elizabeth word “Port Eybers”, Pretoria word “Retorika” en Kaapstad word “Aapstad” (29).

Die vergadering wat die karakters hou en die verskillende portefeuljes wat hulle beklee, is absurd in die konteks van die postapokaliptiese milieu en die onsekerheid oor die toekoms. Die portefeuljes herinner aan dié van ’n regering van ’n land en die verskillende ministers se portefeuljes, die departemente van visserye, voedselbereiding, onderwys, nywerheid; en dan is daar ook die skeepskaptein, wat herinner aan ’n president. Die verkiesingsprosedure vir die portefeuljes en die skeepskaptein word beheer deur ’n demokratiese verkiesingsproses. Die vergaderingtoneel herinner aan ’n toneel in ’n parlementsitting. Dit word dus ’n parodie van so ’n sitting en is ook uiters absurd in die postapokaliptiese konteks.

’n Verbruikersbewussyn word geskep deur verwysings na onder andere Huisgenoot en 7de Laan, Viagra en Shoprite Checkers se Champion Boerewors (69). In die konteks van die drama is hierdie verwysings absurd, omdat die betekenis heeltemal ontneem word en ’n nuwe betekenis daaraan geheg word in die postapokaliptiese milieu. Canola en Abrie lag vir grappies in Huisgenoot alhoewel die humor en die grappie glad nie vir hulle sin maak nie, aangesien die verwysing buite hulle raamwerk lê, en verder lag hulle vir die inhoud van die tydskrif wat glad nie as grappig bedoel is nie. Dit is absurd en dit dui ook op die relatiwiteit van die inligting wat vir die karakters beskikbaar is en die relatiwiteit van die betekenis van daardie inligting vir die karakters.

6. Ten slotte

Kapp se Oorsee is ryk aan verdere intertekstuele verwysings, simboliek, metafore en sinspelings wat nog ondersoek kan word. Onderdele wat in meer besonderhede ondersoek kan word, is die ooreenstemminge tussen die karakters van Shakespeare se The Tempest en Kapp se Oorsee, die rol wat offerandes en selfmoord speel, die verhouding tussen kennis en die vervlakking van kennis wat moontlik ’n refleksie op die moderne samelewing is, asook die verbruikerskultuurbewussyn wat deurskemer. Oorsee slaag daarin om op ’n speelse manier die absurditeite van bestaande hiërargieë te bevraagteken en sodoende kontroversiële onderwerpe te ondersoek.

Bibliografie

Bulger, T. 1994. The utopic structure of The Tempest. Utopian Studies,5(1):38-47.

Crous, M. 2015. Oorsee: Kapp se blik op Afrikaner. Netwerk24. http://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/Oorsee-Kapp-se-blik-op-Afrikaner-20150321 (19 Januarie 2016 geraadpleeg).

Frey, C. 1979. The Tempest and the new world. Shakespeare Quarterly, 30(1):29-41.

Greene, V. 2011. Utopia/dystopia. American Art,25(2):2–7.

Kapp, T. 2014. Oorsee. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2015. Rooiland. Kaapstad: Tafelberg.

Kotze, E. 2014. Biebouw-resensie: Oorsee deur Tertius Kapp. LitNet. http://www.litnet.co.za/biebouw-resensie-oorsee-deur-tertius-kapp (19 Januarie 2016 geraadpleeg).

Odendal, FF ea (reds.). 2005. HAT (Verklarende handwoordeboek van die Afrikaanse taal). Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Shakespeare, W. 1963. The Tempest. Edinburgh: Longmans, Green and Co Ltd.

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Oorsee deur Tertius Kapp appeared first on LitNet.

Afrikanerdenkers in die skadu van apartheid: Oor Pieter Duvenage se Afrikaanse filosofie: Perspektiewe en dialoë (Bloemfontein: SUN Press, 2016, ISBN: 9781920382780) (R300, 306 bladsye)

Volgens een van die bekendste uitsprake van die Tsjeggiese filosofiese romansier Milan Kundera is die stryd van die mens teen mag die stryd van herinnering teen vergeet. Die mense van Suid-Afrika is tans gewikkel in ’n nuwe stryd teen mag, ’n mag wat ten regte én ten onregte deur die naam Zuma verteenwoordig word – ten regte, omdat Zuma inderdaad in die naam van die mense teen die mense en ten gunste van sy familie en vriende regeer; ten onregte, omdat Zuma maar net die jongste van ’n lang lys leiers is wat voordeel trek uit die koloniale staatstruktuur wat die land vanaf 1910 tot vandag het.

Een van die kenmerke van die Suid-Afrikaanse koloniale staatstruktuur is hoe dit sy sentralistiese mag handhaaf deur die burgery te verdeel en oor hulle te heers. Omdat die verwagtinge wat aan die ANC gestel is, groter was as dié van sy voorgangers, was die risiko van burgerlike weerstand en politieke opposisie vir hulle van meet af ook groter. Hierop het hulle reeds vanaf die laat 1990’s met hernude verdeel-en-heers-taktiek gereageer, soos ingelui met Thabo Mbeki se berugte tweenasiestoespraak in 1998. In die toespraak het Mbeki grof veralgemeen deur te verklaar dat Suid-Afrika nie een nasie is nie, maar twee – “die een ryk en wit, die ander arm en swart”. Hiermee is ’n dramatiese breuk aangekondig met die retoriek van versoening en nasionale eenheid wat die Mandela-bewind gekenmerk het, en is ’n eerste wig tussen Suid-Afrikaners ná apartheid ingedryf.

Mettertyd het die ANC-regering meer en meer geswig voor die versoeking om sy eie mislukkings te verdoesel deur verskillende groeperinge en rolspelers plaaslik en buitelands te blameer vir wat in die land verkeerd loop – “ongetransformeerde minderhede”, “groot kapitaal”, “dislojale werkers”, die CIA en die Amerikaners, ’n “derde mag” en wie weet wie nog. Die netto effek hiervan was om die ou verdelingslyne van die verlede nog skerper te trek, mense se algemene vervreemding te verdiep, maatskaplike spanning in die land te verhoog en ’n algemene gevoel van gatvolheid te laat posvat. Laasgenoemde word gedemonstreer deur die feit dat die Afrikaanse woord “gatvol” die prominentste Afrikaanse woord is wat wyd in die samelewing inslag gevind het, nes die woord “apartheid” voor 1994.

’n Betekenisvolle keerpunt het gekom met die #FeesMustFall-studentebeweging verlede Oktober. Hoewel die beweging teen e-tol al betekenisvol was as ’n nuwe burgerlike bondgenootskap wat ’n mate van sukses met sy eise teen die regering kon behaal, was die #FMF-studentebeweging die eerste nuwe burgerlike bondgenootskap wat vanaf sy beplanning vroeg Oktober binne drie weke nie net nasionaal uitgekring het nie, maar ook daarin kon slaag om sy eis vir ’n 0%-klasgeldverhoging af te dwing. Dit het ook daartoe gelei dat die ganse burgery vir die eerste keer bewus geword het van hoe skandalig die ANC-regering die hoër onderwys oor jare onderbefonds het.

Sedertdien bly studente landswyd die mees prominente bron van verset teen die huidige orde, maar ongelukkig het harde rassistiese en geweldsondertone die studenteprotes begin ontsier. Afgesien daarvan dat radikale elemente van buite kampusse die studentebeweging met wisselende grade van sukses by verskillende kampusse probeer kaap het, het ’n ander hoogs ontstellende feit onder die betogende studente aan die lig gekom, naamlik hoe swak hierdie studente se historiese kennis en bewussyn is. Hierdie gebrekkige historiese bewussyn is ongetwyfeld die gevolg van die oudiovisuele kultuur waarbinne hierdie studente grootgeword het, maar eweneens van die ANC-regering se skandalig eensydige skoolgeskiedeniskurrikulum. By daardie studente wat wel geskiedenis as ’n skoolvak tot graad 12 geneem het, vestig die kurrikulum gebrekkige historiese kennis wat maklik daartoe lei dat sulke studente kan glo aan ’n Suid-Afrikaanse geskiedenis waarin die “swart kant” goed en die “wit kant” boos is.

Aan die “wit kant” is daar ruim getuienis dat geskiedenis as skoolvak tussen graad 10 en graad 12 ’n stille dood sterf, aangesien Afrikaanse skoliere ongeag kleur afgeskrik word deur die eensydige geskiedenisleerplan. So byvoorbeeld is daar volgens my inligting vandag nie meer ’n enkele Afrikaanse openbare skool in die Vrystaat waar geskiedenis van graad 10 tot 12 as skoolvak aangebied word nie. By een van die voorste Afrikaanse hoërskole in Bloemfontein het ’n poging om ’n geskiedenisklub te stig ook misluk. So kan ’n mens aangaan.

Een van die rektore wat onlangs militante studentebetogings moes trotseer, het aan my vertel dat wat hom die meeste van die militante studente bekommer, hulle “absolute irrasionaliteit” is. Volgens sy ervaring is die studente met wie hy moes onderhandel, totaal onversetlik en geensins bevatlik vir enige ander argumente as hulle eie nie. Ongeag wat die militante studente se siening van die betrokke rektor mag wees, klop sy ervaring met myne. Hierdie onversetlike irrasionaliteit is ’n regstreekse gevolg van die gebrekkige historiese bewussyn waarmee hierdie studente op universiteit aankom.

’n Duidelike manifestasie van hierdie gebrekkige historiese bewussyn is militante studente se bewering dat die kurrikulum “Eurosentries” is en “gedekoloniseer” moet word. Soos uit my opmerkings oor Suid-Afrika se koloniale staatstruktuur hier bo behoort te blyk, is ek ook sterk ten gunste van Suid-Afrika se dekolonisering, insluitende die kurrikulum aan universiteite. Maar waar ek van die militante studente verskil, is in my taksering dat die meeste universiteite se kurrikula inderdaad al in ’n redelike mate gedekoloniseer is. Wat ek hiermee bedoel, is dat daardie vakgebiede wat oor plaaslike kennis en omstandighede handel – veral in die geestes- en menswetenskappe – kurrikula inderdaad dalk nog sterker as voorheen gerig is op plaaslike omstandighede en plaaslike kennis. Oënskynlik voel die meeste militante (swart) studente egter dat dekolonisering van die kurrikulum gelyk is aan die bestudering van slégs denkers wat in Afrika gebore en getoë is, of ten minste dan hoofsaaklik gemoeid met Afrika en die (post)koloniale vraagstuk. Dit is egter nie dekolonisering nie, maar ’n soort bisarre selfkolonisering, waarvolgens ek my op heel parogiale wyse beperk tot my eie konteks – so asof Afrika nie deel van die wêreld is nie, en so asof toonaangewende denkers van elders nie ook op Afrika betrekking het nie. Dit is niks anders nie as die gevaarlike soort sug na suiwerheid wat die Nazisme en die Sowjetunie met sy satellietstate gekenmerk het.

Intellektuele dekolonisering in Suid-Afrika behels dat die plaaslike denker erns met die plaaslike konteks maak en met behulp van idees wat, om welke rede ook al, plaaslik relevant is, daarna streef om ’n vrye en regverdige Suid-Afrika te bevorder – ongeag die plek van oorsprong van die idees wat plaaslik ingespan word. Die toets van of intellektuele dekolonisering plaasvind, is dus nie die plek van oorsprong van die idees wat ingespan word nie, maar of die idees wat ingespan word, ’n vrye en regverdige Suid-Afrika bevorder. Indien idees van elders plaaslik aan universiteite en ander plekke van onderrig gedoseer word op so ’n wyse dat die plaaslike steeds ondergeskik aan elders gehou word, dan is daar wel sprake van ’n plaaslike handhawing van die koloniale toestand – nes die militantes eis om slegs “Afrika-idees” te gebruik die koloniale toestand op ’n ander manier handhaaf, omdat dit ons verdoem tot intellektuele parogialiteit en “suiwerheid” wat ons van meet af beperk tot ’n kleiner poel van idees. As ons in sokker bewegings van die Spanjaarde of die Brasiliërs kan aanleer, waarom nie ook idees van elders in ons leerplanne nie?

In hierdie verband is die filosofiese werk wat oor die afgelope eeu deur medium van Afrikaans aan die universiteit verrig is, ’n besonder leersame gevallestudie vir enigiemand wat met intellektuele dekolonisering erns maak. Waarom so? Wel, die opkoms van Afrikaans as akademiese taal in die algemeen en filosofiese taal in die besonder hang ten nouste saam met die strewe om in ’n plaaslike Afrikataal te antwoord op die koloniale erfenis van Suid-Afrika wat ten nouste met die Engelse taal verbind word. (Dit is inderdaad so dat belangrike en bepalende skeppende en filosofiese werk in Engels in Suid-Afrika ook oor die afgelope eeu gedoen is, wat dit eweneens ’n belangrike gevallestudie vir die projek van intellektuele dekolonisering maak, maar vir die doeleindes van hierdie resensie word die aandag by Afrikaans bepaal.)

Die sentrale begrip in die Afrikaanse antikoloniale strewe is natuurlik die begrip vryheid, waaroor Pieter Duvenage self elders verhelderend geskryf het (lees sy opstel oor Afrikaners se politieke denke in Peter Vale, Lawrence Hamilton en Estelle H Prinsloo se Intellectual traditions in South Africa, Durban: UKZN Press, 2014). So gesien, is die verhaal van Afrikaanse filosofie oor die afgelope eeu die verhaal van hoe drie geslagte Afrikaanse filosowe teen die agtergrond van ’n antikoloniale vryheidstryd en later apartheid in hul moedertaal in en oor die plaaslike konteks gedink het – maar ook wyer.

In ’n tyd waarin Afrikaans as akademiese taal onder ernstige druk verkeer, waarin vele Afrikaans-opgeleide filosowe stil-stil vir Engels as akademiese taal kies, waarin die afgryslike gevolge van ’n gebrekkige historiese bewussyn onder studente al hoe duideliker word, kom Duvenage met ’n tydige en dapper intellektueel-historiese oorsig oor die Afrikaanse filosofie. In ’n onlangse onderhoud met DeKat-TV vertel Duvenage dat ofskoon die bydrae van Afrikaanse filosofie oor die afgelope eeu ewe belangrik as die bydrae van die Afrikaanse letterkunde is, eersgenoemde nog nie naastenby die geskiedkundige aandag geniet het wat laasgenoemde te beurt geval het nie. Sy boek is dan ’n poging om dié saak reg te stel.

Duvenage se werk oor die Afrikaanse filosofiese geskiedenis die afgelope twee dekades – wat nou in hierdie boek ’n hoogtepunt bereik – is natuurlik nie die eerste nie. Twee van sy leermeesters, Hermann Giliomee en André du Toit, het wel al in die 1980’s baanbrekerswerk gedoen met hulle boek Afrikaner Political Thought (Los Angeles: University of California Press, 1983), soos ook een van Du Toit se ander studente, Andrew Nash, met sy The Dialectical Tradition in South Africa (Londen: Routledge, 2009). Maar Duvenage se fokus in hierdie boek val spesifiek op die belangrikste filosofiese werk in Afrikaans aan die universiteite van Stellenbosch, Pretoria, Potchefstroom (nou Noordwes-Universiteit) en die Vrystaat. Werk deur filosowe aan die Universiteit van Suid-Afrika en die voormalige Randse Afrikaanse Universiteit (nou die Universiteit van Johannesburg) figureer ook.

Meer spesifiek is die fokus op wat breedweg beskryf kan word as die analitiese tradisie, en veral die kontinentale tradisie. Wat laasgenoemde betref, gee Duvenage aandag aan Afrikaanse eksponente van die eksistensialisme, die fenomenologie, die poststrukturalisme, die postmodernisme, die Reformatoriese wysbegeerte, en die meer klassieke Christelike tradisie.

Voor ek egter verder ingaan op die verskillende filosowe en temas wat Duvenage in sy boek by wyse van opstelle oor of gesprekke met geselekteerde Afrikaanse filosowe aan die orde stel, eers net een en ander oor die gebreke in die skopus van sy boek – gebreke wat amper onvermydelik met hierdie soort boek is.

Ten eerste figureer figure wat buite die universiteitswese of selfs buite die formele filosofie belangrike filosofiese werk in Afrikaans gedoen het, nie in die boek nie. In hierdie verband het een van die keurders van Duvenage se boek, Desmond Painter, verwys na figure soos Breyten Breytenbach en Antjie Krog. Hier sou ek ook die naam van WA de Klerk wou byvoeg. In die tweede plek is minstens een wesenlik belangrike bruin filosofiese stem afwesig, naamlik Adam Small. In die derde plek ontbreek twee ander figure van wie ’n enorme invloed binne en buite die universiteit uitgegaan het. Ek verwys in die eerste plek na Marthinus Versfeld, wat oor dekades aan die Universiteit van Kaapstad grondige werk met betrekking tot die plaaslike konteks in gesprek met die Katolieke tradisie en die Oosterse denke gedoen het, en ook ’n wesenlike stem teen apartheid was. In die tweede plek verwys ek na Fanie de Beer (gebore 1936), wat in die veelbewoë jaar van 1976 ‘n student van Paul Ricœur in Parys was en feitlik eiehandig sedertdien die vernaamste eietydse Franse denkers in Afrikaans bly bekendstel het.

Die voordeel van hierdie tekortkominge in Duvenage se boek is dat dit die leser in staat stel om baie spesifiek te fokus op hoe ’n aantal Afrikanerdenkers in die plaaslike konteks gedink het, en dan veral in die skadu van apartheid. Anders gestel: vir diegene wat erns maak met intellektuele dekolonisasie, is Duvenage se boek ’n gevallestudie van hoe Afrikanerdenkers in wisselende mate met intellektuele dekolonisering besig was te midde van apartheid, wat eens in die anti-apartheidstryd deur Joe Slovo beskryf is as ’n spesiale soort kolonialisme.

Om in fyner besonderhede op die tema van Afrikanerdenkers in die skadu van apartheid in te gaan, kan begin word deur aansluiting te vind by ’n gedagte wat die belangrikste Afrikaanse filosoof in die klassieke Christelike tradisie naas Marthinus Versfeld, Danie Goosen, ontwikkel in sy Oor gemeenskap en plek: Anderkant die onbehae (Pretoria: FAK, 2015). Aan die hand van die spanning tussen die voormoderne wêreld – die tradisie – en die moderne wêreld – die moderniteit – ontwikkel Goosen naamlik ’n insiggewende vertolking van die Afrikaners as ’n gemeenskap tussen tradisie en moderniteit. Goosen voer aan dat die Afrikaners as gemeenskap nie net hulle beslag in hierdie spanning kry nie, maar ook dat indien Afrikaners die een pool ten koste van die ander pool beklemtoon, dit rampspoedig sou wees. Hy is van mening dat dit presies is wat gebeur het met die apartheidsprojek, wat hy lees as die beklemtoning van moderniteit ten koste van tradisie.

Die relevansie van Goosen se vertolking blyk om veral twee redes by die lees van Duvenage se boek. Eerstens, soos wat Duvenage telkens in sy onderhoude met die filosowe wat hy hier aan die woord stel, die vraag opper van wat dit beteken om kontekstueel te dink, word dit weer en weer duidelik dat elkeen van die filosowe wat hier aan die woord is, niks anders as denkers in die tussentoestand was nie – tussen, enersyds, die tradisionele wêreld van hulle grootouers en hulle ouers en, andersyds, die moderniserende wêreld van hulle volwasse lewens, tussen Afrika en die Weste, met denkgereedskap ontleen aan die Weste (in al sy skakerings, soos byvoorbeeld Bert Olivier dit toelig) in gesprek met die plaaslike konteks van Suid-Afrika tydens en ná apartheid. Tweedens – en dit is eintlik reeds geïmpliseer – omdat elkeen van die filosowe hier aan die woord duidelik van meet af en dwarsdeur hulle lewens bewus was van hulle eie tussentoestand as denkers wat as’t ware boer met implemente van ’n ánder plaas op hiérdie plaas.

Tobie Müller (foto: Wikipedia)

Die eerste twee filosowe wat Duvenage hier aan die orde stel, Tobie Müller (1884–1922) en CK Oberholzer (1904–1983), behandel hy by wyse van intellektueel-historiese oorsigte oor hul lewe en werk, omdat dit uiteraard vanweë hulle afsterwe nie moontlik was om onderhoude met hulle te voer nie. Die eerste filosoof met wie Duvenage dan wel ’n onderhoud voer, is PS (Piet) Dreyer (1921–1999), kollega en tydgenoot van Oberholzer. Wat Müller, Oberholzer en Dreyer onder meer van die ander filosowe in die boek onderskei, is dat hulle almal voor 1948 gebore is, en almal sterk gevorm is deur die konserwatiewe landelike en meer tradisionele wêreld waaroor Goosen dit in bovermelde boek en ook in sy eie onderhoud in die boek met Duvenage oor sy eie ouers het. Ofskoon daar, soos Duvenage uitwys, by Müller vroeë tekens van ’n merkwaardige tussenbewussyn was, ook en veral oor Afrikaners as gemeenskap tussen Europa en Afrika, het sy vroeë dood verhoed dat hierdie tussenbewussyn behoorlik filosofies uitgewerk kon word. Daarteenoor is daar by Oberholzer en Dreyer as tydgenote van Afrikaners se omhelsing van modernisering (verstedeliking, verburgerliking, apartheid) ’n opvallend swakker tussenbewussyn. Om die waarheid te sê, klink Dreyer in vele opsigte by al sy goeie hoedanighede soos ’n mens sou dink een van sy Europese tyd- en vakgenote in veral, sê, die konserwatiewe Nederlandse teologiese kringe waarin hy oënskynlik self tuis gevoel het.

Vanaf die onderhoud met AMT (René) Meyer (geb 1922), Dreyer en in mindere mate Oberholzer se tydgenoot, klink ’n teenstem op wat protesteer teen die soort politiek en teologie van die hoofstroom Afrikanerwêreld van daardie jare. Dit is ironies in die sin dat waar die analitiese filosofie dikwels van ’n pretensie tot konteksloosheid en ahistorisiteit beskuldig word, Meyer juis in die analitiese filosofie die instrumente gevind het om vanuit ’n kontekstuele bewussyn skerp krities te reageer op die gebrekkige sin vir konteks wat syns insiens by filosowe soos Dreyer en Oberholzer aanwesig was. Tot die mate waartoe ’n mens van jou konteks bewus is, is jy ook van (die) ander bewus – en ewe ironies straal ’n onbegrip vir (die) ander ongelukkig ook uit Meyer se kritiek.

Johan Degenaar (foto: Jean Oosthuizen)

Waarskynlik die vernaamste verweer wat die voorstanders van apartheid in veral die 1950’s en 1960’s teen buitelandse kritici van apartheid aangevoer het, is dat diesulkes geen begrip vir die uitdagings van die plaaslike Suid-Afrikaanse konteks het nie. Waar apartheid, agterna beskou, vandag gelees kan word as ’n soort perverse erkenning van kontekstualiteit, het dit, te oordeel aan die geslag Afrikanerfilosowe ná bogenoemdes met wie Duvenage hier onder in gesprek tree, ironies genoeg ’n bepalende rol gespeel om Afrikanerfilosowe veel groter erns met die plaaslike konteks te laat maak. Die verskillende nuanses en vorme wat hierdie erns verkry in die gesprekke met Johan Degenaar (1926–2015), André du Toit (geb 1938), Danie Strauss (geb 1946), Bert Olivier (geb 1946), Johan Snyman (geb 1947) en Danie Goosen (geb 1953), vertel ’n boeiende verhaal.

Dit is ’n verhaal waarin blyk hoe elkeen van hierdie filosowe, ongeag of hulle van ’n armer agtergrond (bv Degenaar en Snyman) of meer middelklas agtergrond (bv Du Toit of Olivier) afkomstig was, of nader aan die kulturele en politieke establishment grootgeword het (bv Strauss of Goosen), almal in hulle ontwikkelingsfase vroeër of later met die heersende orde in botsing gekom het. Dit is ook ’n verhaal waarin blyk dat in weerwil van die geweldige poging tot eenvormige denke wat daar veral in die 1960’s en 1970’s van die apartheidsestablishment uitgegaan het, elkeen van hierdie filosowe ’n gesonde kritiese afvalligheid met onderling baie verskillende denkapparate ontwikkel het. So word die leser opnuut bewus van hoe geskakeerd en uiteenlopend selfs die Afrikanerwêreld van daardie jare was. Dit is dus geen wonder nie dat so te sê elkeen van hierdie filosowe langs verskillende weë ’n bykans instinktiewe sin vir die veelheid van die werklikheid en ’n pluralistiese politiek in die plaaslike konteks vertoon.

Johan Degenaar, wat sekerlik die bekendste en invloedrykste van die filosowe in die boek is, word aan die leser bekendgestel as ’n skerp, speelse denker wat ondanks sy Afrikaner-nasionalistiese opvoeding in ’n arm huis in die destydse Natal baie vroeg al met die Stellenbosse establishment gebots het. Die verskillende fases van Degenaar se loopbaan – waarin hy belangrike werk gedoen het in die politieke filosofie, die etiek en die estetika – word behandel, en dit laat die blywende indruk dat sy beroemde verset teen apartheid miskien ten diepste gerig is vanuit sy gevoel dat apartheid as stelsel die verwondering vir die wêreld waaruit die filosofie vir die Sokratiese Degenaar ontspring het, wou versmoor en vervang deur ’n strakke wêreld waarin kleur nie meer kleurvol mog wees nie.

Degenaar se bekende student en latere kollega André du Toit kom vervolgens aan die orde. Ook Du Toit onderskei hom heel vroeg in sy studentejare as rebel teen die Stellenbosse establishment. Later in sy loopbaan doen hy nie net baanbrekerswerk oor Suid-Afrikaanse intellektuele geskiedenis nie, maar onderskei hy hom veral – ook internasionaal – vir sy werk oor oorgangsgeregtigheid, waarmee hy dan ook ’n wesenlike bydrae tot die totstandkoming van die Waarheid-en-Versoeningskommissie gelewer het.

Ná Du Toit ontmoet die leser die Bloemfonteinse Reformatoriese filosoof Danie Strauss, wat veral bekendheid verwerf het – plaaslik sowel as internasionaal – vir sy werk in gesprek met die Nederlandse Reformatoriese denker Herman Dooyeweerd. Hoewel Strauss – wie se pa, die staatsleerkenner, Herman Strauss, invloedryk in die Broederbond en die Nasionale Party was – nader aan die NP-establishment as Degenaar en Du Toit was, ontdek die leser dat Strauss die jongere ook vanuit die Reformatoriese tradisie sy eiesoortige kritiek op die apartheidsbedeling ontwikkel het. Strauss is egter meer bekend vir sy werk as kennisfilosoof, en die leser word ingelei in Strauss se belangrike werk in die gesprek tussen wetenskap en geloof.

Vervolgens kom die Oos-Kaapse filosoof Bert Olivier aan die beurt. Buiten Fanie de Beer en Danie Strauss is Olivier waarskynlik die mees interdissiplinêre Afrikaanse filosoof van die laaste 50 jaar. Hoewel Olivier lewenslank ’n baie skerp kritiese houding jeens die regering van die dag ingeneem het, is hy nie soseer ’n politieke filosoof nie as ’n estetiese filosoof met ’n sterk etiese sin. Die leser word bewus gemaak van hoe Olivier se kinderjare in die landelike Oos-Kaap by hom ’n lewenslange sin vir die omgewing en vir skoonheid gevestig het, wat veral neerslag gevind het in sy werk oor die poststrukturalisme, films en die ekologie. Olivier blyk dan ook een van die skerpste Afrikaanse kritici van die kapitalisme te wees, ofskoon nie soseer vanuit ’n Marxistiese hoek nie.

Ná Olivier is dit die beurt van Johan Snyman. Ook Snyman het reeds tydens sy studiejare aan die destydse Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderrig (nou NWU) vanweë sy verset teen apartheid in botsing gekom met die universiteitsowerhede. Hieruit volg sy belangstelling in die Duitse kritiese teorie van die Frankfurt-skool, wat uitloop op sy belangrike werk oor, enersyds, die estetika en, andersyds, die verwerking van kollektiewe historiese trauma. Wat laasgenoemde betref, word die leser ingelei in die belangrike en histories verantwoorde werk wat Snyman gedoen het om Duitsland ná Nazisme en Suid-Afrika ná apartheid te vergelyk – sonder om ’n te maklike, vulgêre gelykstelling van die twee stelsels te maak.

Foto van Danie Goosen (LitNet)

Die laaste woord in die boek behoort aan Danie Goosen. Goosen, wat waarskynlik beter bekend aan die publiek is vir sy werk as voorsitter van die FAK, het hom tussen omstreeks 1980 en 1995 gevestig as waarskynlik die voorste Suid-Afrikaanse vertolker van Nietzsche, Heidegger en Derrida. Dan, vanaf die laat 1990’s, ondergaan Goosen se loopbaan ’n wending wat meer radikaal is as enige van die ander denkers in Duvenage se boek, wanneer Goosen hom wend tot die klassieke Christelike tradisie en mettertyd ’n hoogs oorspronklike tradisiegebonde kritiek van die moderniteit ontwikkel in twee manjifieke boeke wat in voortreflike Afrikaans geskryf is, naamlik Die nihilisme: Notas oor ons tyd (Johannesburg: PRAAG, 2007) en sy bogenoemde Oor gemeenskap en plek. In vir my een van die mooiste sinne in die boek waarsku Goosen dat indien die staat se druk op die Afrikaanse universiteite nie weerstaan kan word nie, “sal ons van ons Afrikaanse universitêre erfenis gestroop word, en daarmee ook van die ryk dog breekbare tradisie van Afrikaanse filosofiese denke wat in die 20ste eeu gestalte begin kry het” (248).

Ter afsluiting: Oor ’n periode van byna twee dekades, wat nagenoeg saamval met die eerste twee dekades ná die einde van apartheid, het Duvenage in samewerking met sy gespreksgenote ’n merkwaardige tydsdokument saamgestel. In hierdie tydsdokument blyk nie net watter boeiende denkarbeid in die skadu van apartheid – dit wil sê baie beslis ook in die lang geskiedkundige skaduwee wat apartheid vandag nog gooi en nog lank gaan gooi – deur hierdie denkers in Afrikaans verrig is nie, maar ook watter reuse-denkuitdagings die plaaslike konteks steeds stel.

Die vraag waarmee Duvenage en sy gespreksgenote my uiteindelik gelaat het, is: Wie sal verantwoordelik en dapper genoeg wees om hierdie uitdagings vandag en môre te aanvaar?

Van die antwoord op hierdie vraag sal afhang of die morele en nog onvoltooide taak om die denke van elders hier, in Afrikaans, te laat tuiskom, voortgesit sal word.

Want dit is ’n taak wat nog wag.

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Afrikaanse filosofie: Perspektiewe en dialoë deur Pieter Duvenage appeared first on LitNet.

Foto van Ingrid Winterbach: Izak de Vries

Vlakwater
Ingrid Winterbach
Human & Rousseau
ISBN: 9780798170475

Die omvang van die waardering vir Ingrid Winterbach as romanskrywer in die Afrikaanse literêre wêreld spreek duidelik uit die talle bekronings wat sy al vir haar werk ontvang het. Die gereelde verskyning van Engelse vertalings van haar romans is ook besig om lesers elders in die wêreld van haar werk te laat kennis neem. Is dit moontlik dat ’n skrywer wat reeds 60 oorgesteek het, die letterkunde waarbinne sy haar werk lewer ’n nuwe koers kan laat inslaan? Met Vlakwater (2015) bewys Winterbach dat sy steeds ’n trilling deur die huis van die Afrikaanse literatuur kan stuur sonder om haar van oordramatiese literêre truuks of bombastiese tegnieke te bedien.

Vlakwater kan beskou word as ’n besinning oor die krag en geldigheid van vaste verwysingsraamwerke, van die bloudruk oftewel die “moer matrys” waarvan Breyten Breytenbach in sy bundel (‘YK’) van 1983 skryf. Reeds in die parateks van Vlakwater verkry die leser ’n oriëntasie omtrent die avontuurlike eksperiment wat Winterbach in haar roman onderneem. As deel van die parateks plaas die titel van die roman nadruk op dit wat die oppervlak, die vlakheid van die vlakwater in teenstelling tot diepte en dieptepeilings beklemtoon. Verder bevat die omslagillustrasie ’n afbeelding van drie manlike figure, onder wie Vincenzo Anastagi (na ’n bekende portret deur El Greco), ’n Japannese samoerai en ’n foto van die Duitse kunstenaar Joseph Beuys. Dit is veral die afbeelding van Vincenzo Anastagi wat in die roman weerklink, deurdat die enigmatiese karakter Viktor Schoeman hom by geleentheid as Vincenzo Anastagi voorstel: “Hy leun met uitgestrekte hand oor die tafeltjie na my: Vincenzo Anastagi, sê hy, maar noem my sommer Vince” (150). Die verteller gee ná hierdie woorde haar indrukke van Viktor Schoeman soos volg weer: “Iets aan hom herinner my aan Joseph Beuys. Dieselfde hol wange, hoë wangbene, benerige neus, befokte blik. Hy’t sy hoed afgehaal en sy hare is kortgeskeer op sy kop, bandietagtig” (150).

Vincenzo Anastagi, olie op doek, 188 x 127 cm Frick-versameling, New York (erkenning: http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/g/greco_el/03/0305grec.html)

In ’n onderhoud met Louise Viljoen tydens die Woordfees op 11 Maart 2016 het Winterbach aangedui dat die twee visuele beelde van mans in oorlogsmondering, dit wil sê die samoerai en die soldaat Vincenzo Anastagi, die eerste ingewings was wat by haar opgekom het toe sy haar roman begin skryf het. Die volgende stap was om die hoofkarakters te verbeel. Een van die hierdie hoofkarakters is Niek Steyn, ’n kunstenaar wat in Kaapstad woon en tydelik kuns studeer by ’n privaat kunsskool, waar hy meestal studente uit welvarende families, soos die aantreklike jong Karlien Meyer, onderrig. In Kaapstad word Marthinus Scheepers met sy boerdery teen die hange van Seinheuwel (wat herinner aan dieselfde soort ruimte wat in Winterbach se vorige roman, Die aanspraak van
lewende wesens van 2012, voorkom) vir Niek ’n gids deur die kompleksiteite wat die eietydse bestaan in Kaapstad kenmerk. Marthinus stel Niek byvoorbeeld bekend aan Tarquin Molteno, wat naby Tamboerskloof in ’n informele nedersetting woon en sy vinger op die pols van die Kaapse onderwêreld het. Niek hoop dat Tarquin vir hom duidelikheid kan gee oor die lot van sy huurder, die fotografiestudent Charelle Koopman, wat eendag spoorloos verdwyn.

Die verhaal van Niek Steyn word aangevul deur ’n tweede vertelling, deur ’n Stellenbosse navorser, ’n vrou met ’n haaslip wat enduit naamloos bly, en werk aan ’n monografie oor die Suid-Afrikaansgebore Olivier-broers wat in die internasionale kunswêreld bekendheid verwerf het vir hul video-installasies. Hierdie verteller ontmoet nooit vir Niek of Marthinus nie, maar haar paaie kruis met ’n skrywer uit hul verlede, naamlik Viktor Schoeman. In die roman oorweeg die karakters Marthinus Scheepers en Niek Steyn die moontlikheid dat Viktor Schoeman se distopiese roman Vlakwater as ’n bloudruk kan dien vir die gebeure wat hulle om hulle waarneem.

Is dit dus moontlik dat die werklikheid fiksie kan naboots? In hoeverre is dit moontlik om Vlakwater as ’n dieptestruktuur te raadpleeg in pogings om groter begrip van die gebeure in die werklikheid te verkry? Is daar byvoorbeeld ’n verband tussen Viktor Schoeman se terugkeer na Suid-Afrika en die moord op die Stellenbosse kunstenaar Buks Verhoef? Dit is hierdie vrae wat die leser prikkel om die roman te lees, al vermoed die ervare Winterbach-leser van meet af aan dat die verhaal geen klinkklare antwoorde sal oplewer nie – van die leser word meestal verwag om self na te dink oor die moontlike implikasies van die verhaalgebeure en om saam met die karakters te peins oor die verwikkeling van die insidente in die roman met mekaar. Die leser volg byvoorbeeld Marthinus se sterk vermoede dat Viktor Schoeman se Vlakwater as ’n verklaringsraamwerk dien vir die onstuimige hede wat dan plek maak vir groter twyfel aan sy eie teorie:

“O Here,” sê Marthinus, “Vlakwater. Daardie kompendium van verskrikkinge. Nee hoor, die klem val daarin op ander dinge, groter verdorwenhede” [...]

“Maar toe was alles vir my duideliker. Die ontsnapte gevangenes uit die psigiatriese inrigting. Die marauding bands. Dit was alles so reg uit Vlakwater. Die man hier in jou kombuis ook. Wat hy gesê het, het so presies ooreengekom met daardie een toneel in Vlakwater. Ek kon my kop op ’n blok sit. Selfs aan die begin met Buks Verhoef. Maar nou begin ek dink die moord op Verhoef is te voor die hand liggend. Dit pas nie by Viktor se manier van doen nie.” (235–6).

Ingrid Winterbach stel die postmodernistiese vraagstuk na die geldigheid van ʼn metaverhaal ter diskussie in ʼn literêre gebaar wat enigsins herinner aan die ondersoek na die geldigheid van toeval of kontingensie enersyds en, andersyds, standhoudende verwysingsraamwerke in haar belangrike roman Die boek van toeval en toeverlaat (2006). Die moontlike futiliteit van Niek en veral Marthinus se pogings om die verwikkelinge wat hulle sukkel om te verstaan as ʼn vervulling van die fiksionele gebeure in Viktor Schoeman se Vlakwater te interpreteer, skuil reeds in die woord “vlakwater” wat modernistiese dieptestrukture reeds afwys en die postmodernistiese oppervlak eerder beklemtoon. Ook die lesers van Winterbach se Vlakwater wat verlei mag word tot diepsinnige bespiegelings oor die betekenis van die titel ontvang ʼn speelse waarskuwing van die skrywer wanneer terloops beskryf word hoe die naamlose vroulike verteller van een van die twee verhaallyne die vlakwater van ʼn swembad inwaad tydens ʼn swemoefening vir die man wat sy verpleeg het.

Die vraag is egter of Winterbach se roman werklik meedoënloos afreken met dieptestrukture as geldige interpretasieraamwerke van die hede. Het metaverhale alle geldigheidsaansprake verloor in die tyd waarin ons leef? Die blote feit dat die karakters steeds behoefte het aan raamwerke wat vir hulle ʼn greep op die lewe kan bied, is reeds ʼn aanduiding dat die tyd van versplintering waarin hulle lewe, weliswaar diepteverklarings ondermyn, maar dat hulle desondanks steeds hunker na die toeverlaat van diepteverklarings. Die projeksies, denkbeelde en kunsskeppings wat die karakters tot stand bring, is eweneens getuienis van raamwerkskepping in ʼn worsteling met die ondeursigtige aktualiteit waarvoor hulle te staan kom.

Tydens ’n besoek aan die stadsplaas, ene Jurgen Wesseker se utopiese eksperiment om ’n sinvolle bestaan vir randfigure in die samelewing te skep, wend Marthinus hom tot die sienswyses van sy vriend Menasse in sy pogings om die toekomsmoontlikhede van die plaas te peil. Menasse glo onder meer aan die krag van die Kabbala, die Joodse mistiek en emanasies wat aan Feng Sjui herinner. Marthinus druk sy kommer oor die utopiese plaasprojek soos volg uit:

“Ek kan dit aanvoel,” sê Marthinus, “’n geweldige krag wat dreig om alles te ontspoor, vlak onder die grond. Dit voel asof alles wat hier ordelik en onder beheer is, baie prekêr op die oppervlak balanseer. Ek reken Menasse sal báie sensitief wees vir die vibrasies en uitstralings hier. Emanations, soos hy dit noem. Hy sal vir seker presies weet uit watter sfeer onraad en erger te wagte kan wees.”

Die ordelikheid op die oppervlak dreig dus om deur dieper destruktiewe kragte ontwrig te word.

Hierdie vasstelling van Marthinus hou waarskynlik verband met die aangrensende informele nedersetting, die tuiste van Tarquin Molteno, wat die orde op die plaas as ’n kwesbare hawe ontbloot wat maklik deur sosiale wanorde verswelg kan word. In sy gedagtes ironiseer Niek Marthinus se naïewe geloof in Menasse se vermoëns: “Niek kan hom dit net voorstel: Menasse wat die emanations hier optel soos ’n waterwyser water met ’n stokkie aandui. En as hy dan vasgestel het waar die dreigende kragte onder die oppervlak skuil – wat doen hulle dan om hulleself daarteen te beveilig?” (288)

In ander gevalle is dit opvallend dat, soos ook in Winterbach se vorige roman, Die aanspraak van lewende wesens, die karakters diere oorweeg as draers of versigbarings van dieperliggende boodskappe of selfs vooruitwysings na die toekoms. Die koivisse wat na die naamlose verteller aangeswem kom tydens ʼn besoek aan professor Olivier, die vader van die Olivier-broers, word vir die verteller moontlike draers van “ʼn verhulde boodskap” van die professor, moontlik ʼn verwysing na hulle nogal gewelddadige seksuele kontak (126) 30 jaar vantevore (80). Aan die Weskus word ʼn rob en dooie krewe vir ʼn oomblik beskou as heenwysers na dreigende onheil (255). Die sywurms wat die vroulike verteller onverwags in haar sorg moet neem (155–6), asook die swart hond wat by haar opdaag (141–2), word ook oorweeg as wesens wat moontlik ʼn dieper betekenis besit. Tydens die ontdekking van een van Marthinus se varke in sy tuin moet Niek van sy huurder Charelle Koopman verneem dat sy varke met “bad luck” assosieer en dat sy daarom weier om hulle te fotografeer (10). Die verskyning van die vark aan die begin van die roman besit dus potensieel die moontlikheid om ongeluk aan te kondig, soos byvoorbeeld die latere seksuele aanranding van Charelle en die ander gewelddadige voorvalle wat ook Niek se lewe toenemend ontwrig.

Charelle se verwysing na onheil in die tweede hoofstuk kontrasteer duidelik met die openingswoorde van die roman in die voorafgaande hoofstuk:

“Die tyd daar was heilig. So sien ek dit terugskouend. (Is heilig ʼn woord wat algemeen in my woordeskat voorkom? Nee.) Wat ook al daarvoor of daarna gebeur het, daardie tyd was heilig. Heilig! Ek sal dit nooit vergeet nie. Dis op my hart gegraveer.” (7)

Die eerste twee hoofstukke kondig dus ʼn gerigtheid op die relevansie van metafisiese vraagstukke in die roman aan, spesifiek heiligheid en onheil as twee teenpole van ʼn religieuse referensiekader. In die verdere uitwerking van hierdie spanning in die roman word Niek se student, Karlien Meyer, die slagoffer van ʼn verkenning van die diaboliese wanneer sy, moontlik ter wille van haar kunsprojek, ernstig beseer word tydens ʼn satanistiese ritueel (166). Menasse waag ʼn metafisiese verklaring van die insident, maar Niek bly deurgaans skepties oor konsepte soos die “siel” en die verbeeldingskrag van sy student wat hy beskou as ʼn rykmanskind sonder veel talent.

Die alomteenwoordigheid van geweld bied egter ʼn uitdaging aan ʼn karakter soos Niek wat, anders as Marthinus, geneig is om metafisiese dieptestrukture en konsepte soos “die Goeie” skepties te bejeën as verklarings vir die stormagtige tye waarin hulle leef. Niek wend hom eerder tot die maak van kuns. Hy skep dan ook afbeeldings van geweldstonele in ʼn poging om tot groter begrip oor die bloedvergieting wat hy rondom hom waarneem, te kan kom. Tog moet die soms siniese Niek toegee dat geweld ʼn uitdagende toetssteen is vir enigiemand wat dieperliggende oorsake met skeptisisme bejeën. Sosiologiese of teologiese verklaringsraamwerke wat ʼn sluitende interpretasie bied van die geweld in die samelewing is dringend nodig, maar die kompleksiteit van die werklikheid lei telkens tot ʼn ondermyning van hierdie raamwerke. Vlakwater demonstreer dat daar ʼn etiese appèl op die denkende mens is om met die moord, doodslag en geweld erns te maak. Die ongemak wat die roman registreer, is die gebrekkigheid van bestaande verklaringsnetwerke te midde van die noodsaak wat bestaan om met brandpunte om te gaan sonder die luukse van postmodernistiese relativisme.

Met Vlakwater sluit Ingrid Winterbach aan by die metamodernisme wat die noodsaak vir ʼn uitkoms uit die doolhof van die postmodernisme aanvoel en daarna streef om met ʼn hernude naïwiteit en optimisme vorentoe te beweeg, maar getemper word deur die afwesigheid van ʼn duidelike horison en geskikte diskoerse om ʼn nuwe opregtheid sonder meer te omarm. In die nawerking van die aanval op die New Yorkse Twin Towers op 11 September 2001 is daar volgens Timotheus Vermeulen en Robin van den Akker (2010 en 2014) ʼn nuwe gevoelstruktuur aanvoelbaar wat hulle metamodernisme noem. Soos in die modernisme is daar weer ʼn behoefte aan ʼn naïewe entoesiasme, maar die sinisme van die postmodernisme bly steeds die remskoen. Hulle sluit aan by die postmoderne denker Jean-François Lyotard wat die postmodernis beskou as die kaptein van ʼn skip wat vrolik tussen eilande rondreis sonder om ooit aan land te gaan. Sedert die aanval in New York worstel die metamodernis met die besef dat die skip egter besig is om te sink en dat jy gedwing word om ʼn besluit te neem om êrens aan land te gaan, al weet jy dat nie een van die eilande beter as die ander is nie (Vermeulen en Van den Akker, 2014).

Vermeulen en Van den Akker (2010:5) vat die gevoelstruktuur van die metamodernisme soos volg saam: “Metamodernism moves for the sake of moving, attempts in spite of its inevitable failure; it seeks forever for a truth that it never expects to find.”

https://www.adbusters.org/article/metamodernism/

Dit is hierdie sensibiliteit wat Winterbach in Vlakwater so goed vasvang met die deeglike omgang met die verbysterend hoë vlakke van geweld in die eietydse Suid-Afrika. Met haar roman skryf sy dus voort binne die tradisie van die betrokke literatuur in Afrikaans, maar soos geen ander Afrikaanse skrywer tot dusver nie, slaag sy daarin om die dilemma van die metamodernisme vas te vat. Vlakwater kan bes moontlik die begin van ʼn nuwe tendens in die Afrikaanse literatuur inlui. Die roman is egter geensins ’n skoolvoorbeeld van nog ʼn Afrikaanse boek wat nougeset Europese of Amerikaanse tendense probeer naboots nie. Die metamodernistiese problematiek in Vlakwater word ingegee deur plaaslike aktualiteite en kry beslag op Winterbach se unieke genuanseerde manier in verbysterende geskakeerde taalgebruik. Die groter internasionale konteks word uiteindelik wel betrek met verwysing na die geskiedenis van die visuele kuns wat oor eeue heen ook die konsekwensies van geweld verreken het.

Die subtiliteit wat Vlakwater as literêre kunswerk kenmerk, mag jammer genoeg inhou dat te min lesers behoorlik van die belangrike ondersoek in die roman kennis neem. Die fyn akkoorde het meer gereeld ook ʼn skelklinkende simbaal nodig. Maar hou my dop: ek is die bleeksiel wat tussen verkrummelde plaveiselstene en opgegaarde vullis straataf stap met Vlakwater styf teen my onrustige hart vasgedruk.

Ingrid Winterbach is op 9 April 2016 by die Afrikaanse Kultuurfees Amsterdam.

Bibliografie

Breytenbach, Breyten. 1983. (‘YK’). Emmarentia (Johannesburg): Taurus.

Vermeulen, Timotheus en Robin van den Akker. 2010. Notes on Metamodernism. Journal of Aesthetics and Culture, 2:1–14. Aanlyn beskikbaar by http://www.aestheticsandculture.net/index.php/jac/article/view/5677/6304.

—. 2014. What is Metamodernism? Aanlyn beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=dH6zJULTVgQ.

Winterbach, Ingrid. 2006. Die boek van toeval en toeverlaat. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2012. Die aanspraak van lewende wesens. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2015. Vlakwater. Kaapstad: Human & Rousseau.

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Vlakwater deur Ingrid Winterbach appeared first on LitNet.

Skarlaken
Irma Venter
NB-Uitgewers
ISBN: 9780798170444

Janien Steyn, Jaap Reyneke se peetkind, is dood. Haar pa het haar op ʼn stil oggend in Julie in die bevrore pan gekry “tussen die tafelkoppe en digte versamelvoëlneste vasgemessel aan telefoonpale” [...] “op die vlakte met sy enkele groot boom waar niemand meer kom piekniek hou tussen kwetterende vaalbruin voëls nie”. 

Sy was opgestel as die fokuspunt van ʼn landskapkunswerk: op haar sy, presies halflyf in die modderige ys vasgevang, met die rooi fiets onder haar en 'n ou vliegbril uit die Eerste Wêreldoorlog op haar een oog. Sy het haar trourok aangehad, hoog teen haar bene kort afgeskeur, maar steeds met die lang kantmoue. En daar was omtrent vyf meter dieprooi fluweel lap wat soos ʼn lang bruidsluier oor die pan versprei gelê het. 

“As jy ʼn foto uit die lug sou neem, sou dit lyk of sy nog steeds ry, hande op die fiets se stuurstang.” Sy peetkind se dood is die een onopgelosde saak wat ná jare steeds by Jaap spook. Hy het homself destyds hardkoppig homself by die ondersoek betrek, tot groot irritasie van die plaaslike polisie. En jaar ná jaar gaan hy terug Carnavon toe om te kyk of hy iets nuuts kan wysraak.

Sy familie het die einde van hul geduld bereik; hulle wil nie jaarliks herinner word aan hul dogter se moord en die feit dat niemand ooit daarvoor vasgetrek is nie. Vossie wil haar dogter se besittings verbrand. Alles. Jaap hoop om hierdie keer daardie los draadjie te kry wat hy moontlik gemis het en wat hom na die skuldige sal lei. Hy ken Sarah nou immers. En Sarah, die voormalige kuberkraker, móét eenvoudig iets op Janien se rekenaar kry. Sy is Jaap se laaste hoop.

In Venter se vorige boeke, Skrapnel en Sondebok, (Skarlaken is die vierde boek in die reeks; Venter het in 2012 met Skoenlapper debuteer) het ons Sarah leer ken as ʼn aweregse, hardegat rekenaargenie wat min sosiale vaardighede het en aan nikotien en kafeïen verslaaf is. Sy is nie ʼn maklike karakter om te leer ken of lief te kry nie. 

In Skarlaken het Sarah pas haar pa verloor, is weerloos en in pyn en vir die eerste keer leer ons Sarah as mens beter ken. Miskien is dit juis omdat sy weerloos is dat sy instem om Jaap te help. Want sy hou nie van Jaap Reyneke nie. Dié afgetrede polisieman met sy “benerige draadhanger-skouers, effense maag, lastige regterknie en die mooi glimlag” doen alles volgens die boek en irriteer Sarah. 

Dié twee is nie goeie pasmaats nie, maar sy word gou ingetrek by die raaisel nadat sy Janien se rekenaar bestudeer en afgekom het op ʼn spoor wat hulle kan volg.

“Ek kan sien hoe die polisie haar geheime misgekyk het,” dink Sarah. “Jy moet deeglik soek om dit te kry. Jy moet ʼn sprong in jou kop maak. Jy moet aan Janien dink as ʼn volwasse vrou, en nie net ʼn slagoffer nie. Jy moenie na haar lewe kyk en dink dis iemand wat dalk bietjie anders, maar steeds jonk en onskuldig was nie. Nie dieselfde dogtertjie wat jy destyds op jou skoot getel en op die voorkop nag gesoen het nie. Jy moet wíl weet (45).” 

Janien het grootliks Afrikakuns, mainstream, vervelig, gewone kuns waarin die gemiddelde mens belangstel, deur haar webwerf So What! verkoop. Sy het egter ook onder die naam Jane Stone ʼn webwerf So What Now? bedryf wat alternatief en eksplisiet, baie meer seksueel en eksperimenteel van aard is. 

Janien wou kennelik nie hê haar ouers moet weet van haar eksplisiete werk nie, maar iemand op buurman Fanus Malan se werf het geweet, want aan dié persoon het Janien naakfoto’s van haarself via Snapshot gestuur. Dit kon aan Fanus self, sy seun, Stefan, of Janien se vriendin, Maggie (oftewel Spreeu), wees. Dalk het haar verloofde, Henk, of haar pa of broer, Leon, uitgevind. Aan potensiële verdagtes is daar nie ʼn tekort nie.

Irma Venter se werk word gekenmerk deur ʼn verskeidenheid verskuiwende landskappe wat sy inspan om spanning te skep en eentonigheid te voorkom; ruimte en landskap is in al haar boeke ʼn belangrike aspek. In Sondebok, haar vorige roman, het sy ruimtes teen mekaar afgespeel om onder meer kommentaar te lewer op die komplekse aard van identiteit. 

Ruimte, sien ons in Sondebok, is gekoppel aan jou identiteit. Die spanning wat vlugtelinge ervaar, lê tot ʼn groot mate ook daarin dat so ʼn persoon die ruimte of landskap van sy identiteit moet aflê en homself in ʼn nuwe, emosioneel ongekarteerde landskap bevind. 

In Skarlaken voer Venter die landskaptema verder: sy gebruik soos gewoonlik verskillende ruimtes (Canarvon, Stellenbosch, Clarence, Walvisbaai, Gaborone), maar betrek landskap as iets wat omskep kan word tot kunsvorm, wat ingespan kan word as protes en gemanipuleer kan word.

Landskap word ʼn boodskapper.  Selfs die liggaam as meetbare en karteerbare landskap word betrek:  Maggie doen navorsing oor DNS-maskers, ʼn proses waardeur jy met ʼn DNS-monster ʼn gesigmasker van iemand kan vorm. En Janien, wat in haar dood opgestel is as landskapkunswerk, word ook langsamerhand soos ʼn nuwe, onbekende landskap gekarteer.

Die leser leer ken hierdie jong meisie deur ander karakters se persepsies en herinneringe, maar in die proses giet jy as ’t ware jou eie DNS-masker van haar. Sarah waarsku die leser immers vroeg dat jy onder die oppervlak moet kyk, dat die onsigbare, dit wat buite die waarnemer se oog lê, direk beïnvloed hoe die kontoere van ons lewe loop en nagetrek word.

Landskap is nie die enigste tema in Skarlaken nie; Venter het self voorheen daarop gewys dat die motto’s voorin haar boeke as ʼn sleutel tot die verhaal gelees kan word:

Dance, when you’re broken open.
Dance, if you have torn the bandage off.
Dance in the middle of the fighting.
Dance in your blood.
Dance when your’e perfectly free.
(Rumi, vertaal deur Coleman Barks met John Moyne)

Here at the frontier, there are falling leaves.
Although my neighbours are all barbarians,
And you, you are a thousand miles away,
There are always two cups at my table.
(Tang-gesegde)

In hierdie roman word daar gewerk met verlies en die rouproses ná die dood, ook die dood van ʼn verhouding; die mag van liefde in sy verskillende vorms; die onbewustelike blootstelling van onsself deur tegnologie en sosiale media; die teenstrydige vryheid en gebondenheid van “anders” wees. 

Sarah en Jaap verwerk albei op verskillende maniere die dood van ʼn geliefde en maak tydens die ondersoek vrede met hulself en die gevoel van afwesigheid wat hulle voortdurend ervaar.

Sarah vou hier oop soos ʼn jong varing, sensitief, beeldskoon en broos met meer krag as wat op die oppervlak sigbaar is, ʼn karakter met wie ek simpatie en empatie het, maar ook respek vir haar krag en vreeslose gedrewenheid. En Jaap, wat byna as haar teenpool beskou kan word, ontluik as ʼn interessante, genuanseerde karakter, meer as die steriotipe afgetrede polisieman.

Irma Venter is ʼn baie slim en vernuftige skrywer. Sy verweef haar navorsing moeiteloos, gebruik die gevreesde ek-verteller met soveel gemak en vernuf, en skryf op veelvuldigge vlakke vir haar leser met interessante temas en inligting onderliggend aan die vinnige tempo en naelbyt spanning waarvoor sy bekend is.  Venter werk die raaiself vir jou so vernuftig en moedswillig uit dat jy behoorlik moet kopkrap saam met Sarah en Jaap. En met elke boek karteer sy skynbaar moeiteloos en met groot sukses ʼn nuwe gebied op die krimilandskap. 

The post Boekresensie: Skarlaken deur Irma Venter appeared first on LitNet.

Portrette in my gang
Dolf van Niekerk
Protea Boekhuis
ISBN 9781485302308

Portrette in my gang is ’n welkome toevoeging tot die oeuvre en laatwerk van die veelbekroonde skrywer, digter en dramaturg Dolf van Niekerk. Dit is sy sesde digbundel.

Die afwesigheid van ’n bundelverdeling suggereer iets van die leesaksie: die leser beweeg deur die bundel soos deur ’n galery en vertoef by die verse, waar ’n bestekopname van beeldgedigte die verwerking van verskillende persoonlike en historiese gebeurtenisse vorm.

Die verse dui ook op refleksies van onbekende persone, sowel as dié wat persoonlik aan die spreker bekend was. Alhoewel die bundel in ’n sekere sin ’n biografiese register van die digter betrek. Soos die portret van die moeder op die omslagteks, vertek die verse vanuit ’n persoonlike kuriosum na die universele. Reeds met die openingsgedig, “Vergange” (9) word ingespeel op die verlede (Vergangenheit), asook die woord “gang”, wat ’n deurloop in ’n huis of tussen die hede en verlede bewerk. “Gang” impliseer ook ’n lewensloop. Die “aankoms en vertrek” van lewe en die eindelike sikliese gang na die dood word geaktiveer in ’n vers met sterk Bybelse konnotasies.

In “sanger” (10), een van die verse wat oor musiek handel, word sinestesie gebruik om verhoogvrees en die fisieke beliggaming van musiek te verbeeld. “Morgen” (17) roep die outydse huisradio in herinnering, waar die estetiese belewenis van klassieke musiek resoneer met die emosionele geweld van die Tweede Wêreldoorlog. “Kol Nidrei” (20), ’n Joodse komposisie en gebed wat ironies genoeg deur die protestantse komponis, Max Bruch getoonset is, skakel  met die Joodse tematiek in die bundel.

In “Tel Aviv 1987” (23) word die Jode se eeu oue vervolging as triomfantlike heropstanding vergestalt tydens ’n historiese musiekkonsert. Die soeklig val op onder meer Itzhak Perlman en die dirigent Zubin Mehta. Dié triomf word geaksentueer deur die ironiese verwysing na die antisemitiese komponis, Wagner, aangesien daar ’n verbod op die uitvoering van sy werk in Israel was.

Die hoogtepunt van die musiekverse is waarskynlik “Prelude en fuga” (51), waarin dié orrelwerk van J.S. Bach deur Albert Schweitzer vertolk word. Die vers word ’n huldeblyk aan Schweitzer, wat opheffingswerk en navorsing in Afrika gedoen het. Die leitmotief van die komposisie versmelt in ’n leitmotief wat die narratiewe gang van Schweitzer se lewe voorspel as een van grootsheid. Laasgenoemde is kenmerkend van Van Niekerk se musiekverse: die jukstaposisie van die leitmotiewe in musiek met dié van epiese elemente, hetsy persoonlik of histories.

Filosoof en teoloog word medikus
om siekes uit die woude van Ogowerivier te genees.
Prelude en fuga; orrelklanke begelei
gedagtes oor beskawing,
in drie jaar by die ewenaar
onder woorde gebring:
Besin oor betekenis van die heelal en bestaan,
laat groei tot etiese bewussyn -
jou krag om genade en medemenslikheid
met dade te betoon.
Sondagmiddag, geboorte van ’n droom. (51)

Ook die nostalgie wat die spreker jeens ’n ouwêreldse grammofoon ervaar, resoneer in “Amarillas” (56), waarin dié blom en ’n ouma se heengaan aan die hand van die blomkwartet verbeeld word. “Klein requiem” (60)  skakel intratekstueel met gedig “5” in Nag op ’n kaal plein, asook die orrelvers (“6”) in laasgenoemde bundel wat sinvol aansny in Van Niekerk se repertoire musiekverse. (Musikale belesenheid is ’n kenmerk van die Van Niekerk-familie; so dink ’n mens ook byvoorbeeld daaraan dat die bekende violis Evert van Niekerk die digter se seun is).

Die bundels getuig van verskeie hoogtepunte. “Sin is” (32) word ’n fyn portretstudie van die psigiater Viktor Frankl en sy bekende Man’s search for meaning. Dié vers word eindelik een van triomf vir die menslike psige in die algemeen. “Profeet van Omsk” (21) is knap met sy intertekstuele omdigting van Dostojefski se werk.

Laasgenoemde skrywer se lewe en belangrike historiese verwysingspunte word geskets as ’n biografiese besinning waarin sy meestertekste die narratiewe gang van die vers dikteer. Ook die natuur bly nie agterweë in die bundel nie. In “Wind” (24) word ’n jeugherinnering aan ’n plaas gerelativeer tot ’n satellietbeeld van die weer (“hoogdruk en laagdruk laat winde”), maar die ekstrapolering eggo ook die “winde van verandering”, die bekende toespraak van Harold Macmillan in 1960. Die herinnering aan die wind word ten einde laas ’n versinnebeelding van die onrustige hedendaagse politieke klimaat; asook weerstelsels wat omgewingskwessies soos  El Niño en aardverwarming ondersoek.

“Verhuising” (28) beskryf op intiem-persoonlike wyse die vroeë afsterwe van ’n moeder aan die hand van ’n foto. Die dubbelduidige “verhuising” word fyn deurgekomponeer en die foto (portret) van die moeder word die sneller van  lewegewende simbool:

Gestut deur kussings vir asem
in die vyfde jaar van sterwe;
vinger bewe-wys, ek vroetel
in ’n kissie, hy knik
tot ek die foto voor hom hou:
Dis sy, te vroeg vir hom en my gesterf.
My hande vir oulaas om sy lyf
twee verlangens kruis oplaas.  (28)

Spel en parodie van Afrikaanse digters kom ook aan die bod. In “Langs die see” (57) word ingespeel op Opperman se bekende reeks pastiches, “Met apologie”, asook Reitz se “Klaas Geswind en syn perd”. “Slaap” (49) ironiseer Malherbe se wondersoete slaap as ’n minder aangename insomnia, vergesel deur ’n skeelhoofpyn.

“Pater Noster: ’n parafrase” (53) sluit aan by die Christelike inslag van die bundel. Die olyfboom vorm die fokale punt van Christus se lyding in die tuin van Getsemane. Soos in Nag op ’n kaal plein, beweeg die digter naatloos van die indirekte na die direkte rede, en tréf die vertaalde gebed deur die aanbod van die onmiddellike.

In “Skêrsang” (52) met sy naasmekaarstelling van ’n nederige plaaswerker met Michelangelo verras Van Niekerk as die skaapskeerder verestetiseer word, en wolskeer as ‘n edele (en selfs grootse) kuns besing word.

 Verse oor kunstenaars, byvoorbeeld Van Gogh en Anna Vorster kom voor (“Visioen”, (44);  “Beeld”, (13); “ Abstrakte ritme, Anna Vorster”, (25)), asook verwysings na die Afrikaanse filosowe Danie Goosen en Fanie de Beer; en Nietzsche, Hegel, Sartre en Camus (“Monsters”, (33); “Mediaan”, (36) en “ho skoteinos” (31)).

“Swartberg” (30) skakel met die ekobewuste verse in Bleek planeet, waarin kommer oor hidrobreking uitgespreek word. In “Burkea Africana” (22) word dié Rooisering besing, terwyl “Heliotroop” (38) die soeklig op die sleutelblom laat val.

Die verse in Portette in my gang neig oorwegend na die Eurosentriese. Die bundel is verfrissend vry van relase oor die genealogiese. Persone bekend en onbekend, lewend en dood, ikone en nederiges, die natuur, indrukke oor boeke gelees, artefakte, herinneringe, intiem of histories – alles vloei ineen en beklee ‘gelyke plekke’ in die galery van “beelde aan die vergetelheid ontruk” (62). Die weglaat van lidwoorde in enkele verse is effens steurend; tegerlykertyd skep dit die suggestie dat van die verse op ’n joernaalagtige en kriptiese wyse opgeteken is soos die buitelyne of kwashale van portrette,  en dat van die verse doelbewus onvoltooid bly. 

Die grense van tyd word opgehef:

as verlede, hede en toekoms
saamvloei in die nou
se durende verlede. (9)

En:

alle syn herhaal sigself
deur die tyd, wat was word nou
en nou is more soos dit was.  (16)

Die grense tussen lewendes en oorledenes word opgehef en aktiveer ’n memento mori-bewussyn:

verlange na sigbare gees
in die onweet van die nou
en gister se misterie
van kom en gaan,
kruis en kroon,
sterf en opstaan. (26)

Alle portrette konvergeer in die finale “Selfportret” (62).  Om Harold Bloom aan te haal: “There are no texts. There are only ourselves.”

En elke storie en gedig
gryp maar met ander woorde
na ou bewussyn terug.   (34)

Eindelik word die digter ’n soort kurator, die skatmeester van ouds, en die bundel ’n opgaaf van kosbare memento’s en memoires. Die verse is meditasies wat die leser blybly en waarheen hy terugkeer om te vertoef en te besin oor die deurleefde narratiewe verweef in elke portret of beeldgedig.  

The post Resensie: Portrette in my gang deur Dolf van Niekerk appeared first on LitNet.

Titel: Springbokrugby-vasvra
Skrywer: Pierre François Massyn
Uitgewer: Penguin Random House
ISBN: 978177022992 

Dit is altyd 'n plesier wanneer 'n boek wat deeglik nagevors is en lekker lees, op jou lessenaar beland. Springbokrugby-vasvra – 1001 vrae en antwoorde is so 'n boek.

Massyn se publikasie gaan baie verder as bloot vrae en antwoorde, want onder die antwoorde vind jy ook baie ander inligting en staaltjies wat met die vraag verband hou. Sy lang lys geraadpleegde geskrewe bronne, oud-Springbokke en ander toon ook dat daar baie maande lank aan die saamstel van die puik boek bestee is.

Talle rugbyskrywers het hulle al daaraan skuldig gemaak dat hulle onwaarhede klakkeloos herhaal – soos hoe ons spelers die naam Springbokke gekry het.  Dit is iets waaraan hierdie boek nie skuldig is nie danksy die skrywer se gebruik van die Carolin Papers – 'n dagboek van die 1906-toer wat eers sowat twee dekades gelede ontdek is.

Van die vrae grawe darem 'n bietjie diep en moeilik en sal selfs vir die grootste kenners 'n yslike uitdaging wees -  soos watter speler is vir die 1937-toer oor die hoof gesien uit vrees vir reperkussies? Of waarom kan die voormalige Springbokkaptein François Pienaar aanspraak maak op die titel "doktor"? En in watter posisie het Blokkies Joubert gespeel?

Hier is 'n makliker een: Watter een van die twee Osler-broers het Oubaas Markötter as die beste rugbyspeler beskou? Of: Wie was kaptein van die 1951-'52 toerspan? Maar het jy geweet watter beroemde Springbok het geen amptelike eerste naam gehad nie? Dis een van die baie interessante antwoorde in die boek. Soos watter Springbok het die MBE van koningin Elizabeth ontvang? So is daar ook 'n interessante storie oor wat gereeld in twee Bokke se kamer afgespeel het – 1001 altesame.   

Dit beteken natuurlik ook dat lesers agterna baie wyser gaan wees! Die boek skets op sy manier ook die geskiedenis van Springbokrugby oor die afgelope 110 jaar.

Staaltjies is een van die pitkossies van rugby. Eintlik moet 'n mens sê was, want in die beroepsera het joernaliste slegs baie beperkte toegang tot die span se doen en late.

Die staaltjies oor die legenderiese oom Boy Louw is meestal bekend, maar daar is talle minder bekendes.

Een van die bestes gaan oor Die Lem, Henry Honiball wat so bekend was vir sy plettervatte. Voor 'n toets het elke speler kans gekry vir 'n finale woord. Honiball het geswyg en toe hy aangemoedig is om ook iets te sê, was sy antwoord: "Ag, Boys, kom ons tekkel sommer net die k*k uit hulle uit."  Dis goed dat hy ook in die boek opgeneem is!

En wie het geweet die uithalerskrumskakel Fourie du Preez se bynaam was Vuurhoutjie? En dat hy die vinnigste drie in die Bokke se geskiedenis gedruk het – ná net 16 sekondes, teen die All Blacks!

Dit is 'n boek vir mense wat dieper as die (uitgerekte en vervelige) Superreeks in rugby belang stel en óók die ou dae se stories en feite wil herleef of dalk nou eers wil ontdek.

Die skrywer verskaf in sy inleiding interessante feite oor sy eie "rugbystamboom" en bestee ook heelwat ruimte aan sy Droomspanne – altyd 'n bonus vir lesers wat heftig wil saamstem of verskil!

Dis 'n boek vir waar en wanneer rugbygeeste vergader en sal tot 'n lekker stryery, rondkrap in die geheue, raaiwerk en gesels lei. Dis ook 'n boek vir jonger mense wat meer oor die ryk geskiedenis en gebeure van Springbokrugby en die amateurera wil weet – veral die seuns wat vandag nie weet wie Carel du Plessis en Naas Botha was nie.

The post Boekresensie: Springbokrugby-vasvra deur Pierre François Massyn appeared first on LitNet.

Photo of Niq Mhlongo: laurenbeukes.com

Affluenza: Short stories
Niq Mhlongo
Kwela
EAN: 9780795706967

Every new book by Niq Mhlongo is literature to my ears. His three novels, Dog eat dog (2004), After tears (2007) and Way back home (2013), were fresh, gritty and not to be ignored. Reading them in sequence you witness a writer coming into his own, developing an unmistakably individual voice that captures a historical moment like no other. That moment for Mhlongo is now. If you want to take the pulse of present-day South Africa, you can turn to his work for insight.

Dog eat dog encapsulates the lives of a group of Wits students at the time of the first democratic elections. After tears describes the challenges and disillusionments of their generation after graduation. In Way back home the characters have seemingly made it, but their lives are haunted by greed, corruption and ghosts from their past. Never afraid to tell it like it is, Mhlongo offers a brutally honest glance into contemporary South Africa.

In his first short-story collection, Affluenza, he continues in this vein, but at the same time the writing is even grittier. Four of the eleven stories were published before. The topics range from farm murder, suicide, and paternity to animal attacks in a game park. Mhlongo does not shy away from difficult discussions surrounding the issues of race, gender, sexuality or class, pointing to the horrendous levels of miscommunication arising when people approach one another with bigotry.

Two couples experience more than just the excitement of encountering the big five on a game drive in “Betrayal in the wilderness”. In the opening scene of “The dark end of our street” a young man jumps to his death. His university friend from the same residence attempts to comprehend the fatal step. He finds a shocking letter that explains the heart-wrenching decision.

In “The warning sign” prejudice and violence escalate when a white farmer is visited by members of a land redistribution committee. Workers keep disappearing from the farm under mysterious circumstances, while others reach their breaking point and revolt.

Before a bachelor party, two friends end up in a deadly situation when they meet three alluring women at a bar in the titular story, “Affluenza”: “This is Johussleburg and everyone here is suffering from affluenza. Almost every black person pretends to be rich while staying in a rented room. Didn’t he just pay for the ladies’ expensive drinks with his credit card when he already skipped two instalments on his car? Who was he to judge?”

In the last and longest story of the collection, “Passport and dreadlocks”, it is unclear who is about to exploit whom when a group of Jozi men decide to save up for a holiday at the Victoria Falls, where they can pick up and sponge off rich white women: “We’ll go hunting for white women, or they will be hunting for us.” To get to Zimbabwe, one of them has to travel on a fake passport because his is stolen along with his dreadlocks (a magnet for white women, they believe) before the trip. Prejudices abound, the stalking of “prey” begins, and when it all goes horribly wrong, no one is willing to take the fall.

Negotiating traditions and dealing with family responsibilities feature strongly in some of the stories. A father of three accuses his partner of being unfaithful in “Goliwood drama”. He insists on a paternity test before paying maintenance for the youngest child. The court’s findings in his case are not what he expects. Another man is tricked into fatherhood by his mentally ill wife in “The baby shower”. When their baby is allegedly stolen, he discovers the truth about his son’s origins. A gullible woman is seduced by a womaniser of note in “My name is Peaches”, but she discovers her fate only when it is far too late to escape the dire consequences of her careless actions.

In “Catching the sun” the family of a sculptor is plagued by foreboding signs. Then, strangers arrive at their house to announce the passing of their daughter Mpho. Unbeknown to them, Mpho had not only been living in a relationship with a man but had given birth to his child before dying in a car accident. The partner’s family deliver the terrible news and try to assist with the burial arrangements as well as lobola payments in the wake of the tragedy. But it is nearly impossible to navigate through the labyrinth of superstitions and traditions both families abide by, especially when other calamities follow and people need to find explanation for these occurrences. A strange tragicomedy of errors ensues. Money changes hands, blame is attributed, and consciences are cleared, but only greed wins in the end.

“Four blocks away” had me chuckling most of the way. On cultural exchange in Washington DC at the time of Barack Obama’s election, a gumboot dancer is desperate to spend the night with a woman he encounters there. She is more than willing, and her rules of engagement are simple: “No glove, no love.” The eager lover dashes out into the night to procure condoms. After a series of misfortunate incidents and misunderstandings which nearly get him arrested he returns to the hotel where the woman is waiting, only to be confronted with another twist in his quest.

Another gumboot dancer tries to pick up a woman during a trip to Mauritius in “The gumboot dancer”. In order to get her attention he is willing to lie shamelessly about his friend Kabelo’s sexual preferences and to tolerate the hateful homophobic nonsense which continues spilling from the woman’s mouth: “I still found her excitingly desirable even after all she had said.”

These everyday encounters between families, friends or strangers are plucked out of the ordinary and portray a society in crisis. We live in interesting times that make for interesting stories. Whether it is a blessing or a curse for contemporary writers, history will decide. In the meantime, it is reassuring to know that affluenza going viral does not go unnoticed and that the next generation of writers is willing to engage with the sicknesses afflicting our present.

Despite its light laugh-out-aloud moments, like all of Mhlongo’s previous books Affluenza is not a comfortable read, but it is one of those that should not be missed if you want to understand what is at stake in today’s South Africa.

The post Review: Affluenza by Niq Mhlongo appeared first on LitNet.

Ontdekkingsreisiger of Soldaat? Die Verkenningstogte van Robert Jacob Gordon (1743–1795) in Suider-Afrika.
Oorspronklike titel: Een Nederlander in de wildernis, de ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743–1795) in Zuid Afrika.
Geskryf deur Luc Panhuisen
Uit Nederlands vertaal deur Wium Van Zyl
Africana Uitgewers, Kaapstad, 2015
ISBN: 9780620683463

Short bio of Robert Jacob Gordon

Robert Jacob Gordon was born in Doesburg in Gelderland in the Netherlands on 29 September 1743, but was of Scottish extraction – his father was the commander of the Scots Brigade in Holland. Robert Jacob joined the Dutch Light Dragoons as a young cadet in 1753 and six years later enrolled at Hardewijk University, where he conducted studies in the humanities. He did very well there, demonstrating giftedness in intelligence, and had a wide range of interests, several of which he pursued on his five travels in South Africa. For this reason he is referred to as an antiquarian, natural philosopher and an important enlightened 18th-century traveller. After university he accepted a cadetship in his father’s regiment and soon obtained the rank of lieutenant, followed by that of captain in 1774.

Being somewhat bored with his military duties he obtained leave to visit the Cape of Good Hope, where his first appearance was as a soldier on furlough. He was sent to the Cape to be the captain of the garrison by the Chamber of Seventeen of the Dutch East India Company (DEIC) in 1777.

During his time at the Cape between 1777 and 1786 he undertook five journeys into the interior, for which detailed journals were kept. He was responsible for setting up a collection of maps of the countryside, and drawings of its scenery, landscape, inhabitants, flora and fauna.

He was particularly well respected for his intellectual capabilities and the broad cultural interest he showed and was a hospitable person. He is said to have been communicative and extremely well-informed of local events and situations, agreeable but at times facetious; he was tall, stout, and soldier-like. According to an associate he spoke English, Dutch, French and Gaelic, and learnt some of the indigenous languages. He was married to Suzanna Nicolet. When the British occupied the Cape in 1795, Gordon found himself under considerable pressure and on 25 October 1795 took his own life.

Short bio – Lucas Panhuysen

The writer of Een Nederlander in de wildernis, de ontdekkingsreizen van Robert Jacob Gordon (1743–1795) in Zuid Afrika is Lucas (Luc) Henricus Maria Panhuysen, a Dutch historian and journalist. Before working as a journalist he studied history. His journalistic work was with Het Parool and De Groene Amsterdammer. His inaugural historical publications included biographies of the French philosopher JJ Rousseau (1991) and Lord Byron (1992), and then several publications followed, and in 2010 Een Nederlander in de wildernis, published by Nieuw Amsterdam. Based on his wide reading and understanding of the Enlightenment period (Gordon’s tenure at the Cape covers some of this period), Panhuysen was able to produce a study of the life and travels of Gordon that contextualises the person in place and time.

Material consulted by Panhuysen for writing the book

The book is divided into an introduction, six chapters and an epilogue, and finally it gives a list of sources. Most important of all the sources is the Gordon Atlas curated in the Rijksprentenkabinet of the Rijksmusem in Amsterdam. The Fagel Collection in the National Archives at Den Haag consists of letters from Gordon to his friend Hendrik Fagel which provide an understanding of Gordon in his time. Several other important sources are included in the list of texts consulted for the study of the life and travels of Gordon at the Cape, between 1777 and 1786. For instance, there are other accounts, such as of expeditions undertaken by William Paterson and Anders Sparrman which coincided with Gordon’s time at the Cape. Amongst these are editors Raper and Boucher’s Robert Jacob Gordon, Cape Travels, 1777 to 1785, published in 1988 by Brenthurst Press, Johannesburg. Works on other travellers include works on Hendrik Swellengrebel Jnr and accounts from The Journal of Hendrik Jacob Wikar (1779), The Journals of Jacobus Jansz (1760) and Willem Van Reenen (1791). Publications by South African writer and poet Patrick Cullinan on Gordon are included, as is LC Rookmaaker’s study on the Gordon Atlas portraying the unique accounts and sketches of the South African hinterland. Panhuysen consulted widely for the writing of the Gordon text and the sources list (pp 187–9) is essential reading for any person wishing to conduct further studies on the travels of Gordon and on Cape history of the late 18the century.

Discussion of Panuysen’s text

Gordon was an explorer in the service of the DEIC and Panhuysen explains him as a cartographer, botanist, sociologist, anthropologist and diplomat. It would, however, currently be difficult to find all of these talents/designations in a single individual. Panhuysen shows Gordon as an extraordinary individual, one with abounding energy, experience and a great passion for travelling to reconnoitre an interior that he became more familiar with as he undertook travels into the Cape hinterland. Yet a Dutch readership, in the country of Gordon’s birth, hardly knows about him and his achievements. He is better known in South Africa because he lived and worked here for a period of time. The link between Dutch and Cape history of the second half of the 18th century, however, warranted a written-up account of the life and travels in the Cape of this interesting person. This was done by Panhuysen.

Journeys into the interior were characterised by Gordon’s curiosity, to write up the information and sketch images of his experiences and of what he saw. The act of writing up and sketching was a way not only of documenting the space and landscape of the Cape at the time but also of expanding borders. One of the most significant features of the five journeys undertaken was the naming of the Orange River in 1779, in honour of the Stadtholder William V of Orange. Panhuysen explains the importance of this act, and the official ceremony at the time. Although one could argue that Gordon might not have intentionally appropriated the land and culture of others, by the proclamation of the river in honour of the Prince of Orange it was nevertheless a significant act of appropriation as it defined borders, cutting off the local inhabitants from one another, and setting new borders for the future.

Gordon’s tenure at the Cape and in South Africa need to be seen in the context of his past. Pages 16–20 explain the early and formative years of Gordon before he came to the Cape, when he trained in the Netherlands to be a soldier; pages 20–25 explain the context of the Enlightenment as new discoveries were made in philosophy, natural philosophy, physics and theology. Against this background, explains Panhuysen, Gordon was more set on discovery for bewilderment and wonder, rather than being bound by the parochial mindsets of discovery for the sake of demonstrating the might of God. Panhuysen is well placed to make this commentary, as he is a student of the Enlightenment and thus able historically to contextualise Gordon’s tenure at the Cape.

Gordon tried to look for similarities in persons from different cultural backgrounds rather than emphasise the differences (p 28). In contrast to the Dutch writer Multatuli, who spoke out against the Dutch hegemony over the Javanese, Gordon did not speak out against the actions of his employer, the DEIC, in its relations with the local inhabitants, probably because he had a vested interest in the travels he conducted and these were costly, and funded by his employer.

Pages 25–38 provide information on several topics that would interest students studying race relations of the 18th century at the Cape, as well as providing a political and social history of the DEIC, its relationship with its inhabitants, and descriptions of the deportment, conventions and customs of the time. Above all, however, Panhuysen’s book is set to explain the journeys Gordon undertook, of which his second one, commencing 6 October, 1777, four months after arriving at the Cape, was to be a major one and one richly documented, with descriptions beginning on p 41 of Panhuysen’s book.

A painting of Robert Jacob Gordon, 1780 (William Fehr Collection, Iziko Museums, Cape Town)

The expedition was a monumental undertaking and did not rest with the collection of specimens of plants and rocks. Gordon found himself mediating between rival factions and was horrified by the brutal way in which they attacked one another. His letters to his friend Hendrik Fagal in Holland contain these details, and are of immense historiographical importance for explaining race relations at the Cape in the latter half of the 18th century. Accompanying him on the expedition was Gordon’s staff, including servants and a “resident” artist, J Schumacher, responsible for the sketches and paintings in the Gordon collection in Amsterdam. An important person he met on one of the journeys was the botanist William Paterson, who was collecting specimen plants for the Duke of Strathmore and who described Gordon as “a gentleman of extensive information in most branches of natural history”.

A challenge for Gordon was to explain unusual physical features of certain of the local women, which are carefully documented in his journal (p 46). Certain dangerous experiences are described in detail, such as encountering lion which came into close proximity, but never sufficiently close to warrant any direct firing. Pages 48–52 describe the emergence of the peripatetic farmers (Trekboers) venturing inland with their stock to evade the commercial hubs and get as far away as possible from the DEIC administration. These Trekboers were not Gordon’s favourite people. The written letters to Fagel from Gordon’s pen enthusiastically describe his meetings with local inhabitants, including the Xhosas and the Gouanaquas. The rituals for such visits were characterised by presenting gifts, followed by cordial meetings even as far as crossing the volatile and dangerous Fish River (Groot Rivier), where others were not always as successful for establishing such peaceful links as Gordon did. Gordon’s civil and courteous manner with the local inhabitants ensured that he returned home safely, unlike other adventurers, who never lived to tell the tale.

The period from August to October 1778 of Gordon’s third expedition (June 1778 – January 1779) coincided with the travels of Governor Van Plettenberg, to the north-east frontiers of the colony. This part of the journey was difficult for Gordon, as his companion was his boss, the Governor of the Cape. Each kept separate journals and the differences between the two are evident, with Van Plettenberg’s reflecting a more hegemonic style. Just the appearance of the Governor’s caravan was enough to evoke fear in the local chieftains and inhabitants, a strong contrasting feature of Gordon, whose approach was gentler and had never been as threatening to them.

Kweekvallei (Prince Albert) painted by Robert Gordon in 1778. Gordon's Hill, on the far end of the painting, has a vantage point from which to see the village.

Yet on an occasion Gordon participated excessively in a hunting spree with Van Plettenberg which resulted in a huge surplus of slain hippopotami. When Van Plettenberg’s party had gone ahead leaving Gordon behind, one of the local Xhosa chiefs conducted a ceremony of honouring Gordon, almost as if to recognise the authority of Gordon over that of his superior, Van Plettenberg. It was on the third expedition that Gordon was able to sketch a black rhinoceros with accompanying descriptions, received with excitement by zoologists in the Netherlands. His third journey into the Cape interior had brought him considerable pleasure, especially meeting the Bushmen, “wat goeie mense was” (“who were good people”).

This black rhinoceros was sketched on the third voyage and the accompanying commentary by Gordon included a remark that one needed to travel for about 150 hours before encountering one, as they were virtually hunted out in the Cape. The original sketch is housed in the Rijksmuseum, Amsterdam.

Exotic experiences promote further intrigue for Gordon, starting off on his fourth expedition in 1779. This might be called the most successful of all his expeditions. He reached the origin of the Orange River and from there attempted to map its course in the hope of coming upon the giraffe, an animal he looked out for with great intrigue. Panhuysen provides details about others who had previously come upon giraffe (pp 93ff) and traces expeditions to locate the creature, back to Roman times. Once he had discovered them the fascination for them never left him, and he would spend hours observing them through his binoculars.

The discovery of the Orange River is described in his journals, as well as the meetings with locals and the measuring of the river and its direction and dimension as it flowed through the land.

Giraffe with local inhabitant

Kabas was given the assurance by Gordon that if he did not like it in Cape Town he would be taken back to his original home. A deep irony enters the story here. Kabas was encouraged by his father to go with Gordon because of the pressures on indigenous life in the interior due to the expanding frontier. But fortune also favoured Kabas, because on 22 February 1780 Gordon was promoted to the rank of lieutenant-colonel of the Cape garrison. Furthermore, Gordon was now officially being praised as a significant figure responsible for making significant discoveries. On top of this it was time to end his bachelor status. Even before he settled down to married life, he christened a small place on his fourth voyage Suzannadal in honour of his future Swiss wife, Suzanna Nicolet. He was 37 and she 31, quite late to be married, but as required by military and diplomatic etiquette Robert and Suzanna made a fine couple.

But his life had changed. And so did that of Kabas, who now resided permanently at the court. Gordon no longer had the freedom to travel, as his duties had become more taxing. Neither were matters stable at the Castle of Good Hope. Britain’s eye had caught the strategic importance of the Cape of Good Hope. Some technical issues there affected Gordon, such as the fact that he had not yet been officially sworn into his new position, which led to friction in the military hierarchy at the Cape. But life went on and the Gordon family grew by two, adding first Robert and then Pieter to the clan (1781 and 1783 respectively). He named what is today the Kanoneiland in the Orange River “Jonge Robbert (sic) Gordon Eijland” and a fountain higher up on the southern coastline after his children. Today it is Gordon’s Bay.

During the period of Gordon’s official duties, and hence reduced time to reconnoitre and explore, he was occupied with classification, sketching, drawing, annotating, cataloguing, from his previous expeditions, working on the completion of his map. Artefacts and exhibits collected were shipped to Amsterdam for curating, addressed to His Highness the Prince of Orange, under whose auspices his duties fell. In Gordon there existed an acute awareness that illustrations, paintings and watercolours should all be carefully annotated for the sake of posterity. His rooms at the Castle served as a suitable place for a temporary museum through which he could conduct tours for visitors. Perhaps the pièce de résistance of all his exhibits was the scene not of the discovery of the source of the Orange River (as one would have expected), but of eight giraffe outrunning a horseman and local inhabitants. The artist who accompanied him on his tours was not able to capture the entire subject matter, so Gordon filled in with descriptions of what he had seen … “twelve giraffe, more than fifty elephants, five rhinoceroses and a troop of approximately twenty ostriches”. Attempts on the Gordon map show some of these, but really only a few compared with what must have been seen. A classic is the head of the rhinoceros, which shows the accuracy of the physiognomic features of this creature.

Illustrations of the local inhabitants feature strongly, but possibly more for the importance of their attire and characteristic position in society than their personal individual features. Not only physiognomic features and sketches of creatures, but also climatological characteristics at the Cape are represented on the Gordon map.

Gordon’s descriptions in letters to his friend Fagel explain his close affinity with the Xhosa. He greatly cherished the relationship he had struck up with them on his journeys. It is important to see this extraordinary view displayed by Gordon towards the Xhosa, contextualised at the time of the outbreak of the so-called First Frontier War – many would rather have viewed them as hostile, whereas he saw them in their time and place.

Perhaps news of the war on the frontier at the Cape was overtaken by news of a far greater danger to the Cape, namely the ever approaching British navy. The French discoverer Francois Le Vaillant visiting Gordon at the Cape in 1784 wrote in his diary of the precarious military position of which Gordon was part, because the DEIC had not sufficiently recognised his authority or equipped themselves in the face of impending danger. This caused Gordon great personal grief and would later have a detrimental effect on him.

He longed for the interior and for expeditions, and perhaps it was the circumstances at the Cape at the time, ill-discipline in the ranks and ambiguities within the military leadership that persuaded Gordon to begin to plan for a fifth journey inland. It began on 19 November 1785. A wagon drawn by 12 oxen went ahead that morning to avoid the sweltering heat, followed by Gordon on horseback with a new azimuth compass that would give more precise directions. The expedition proceeded north of the Koue Bokkeveld (north of Ceres) and then through the Little Karoo to as far as the mouth of the Great Fish and then back to Cape Town via Swellendam. The voyage is important because of the documentation about local inhabitants and their explanations of the terrible circumstances prevailing. On one day Godlieb Rudolph Opperman and his commando were responsible for the death of 500 members of the San community. Panhuysen reports that between 1786 and 1795 more than 19 000 cattle and 84 000 sheep were taken in depredations, while 2 480 San were massacred and 654 taken capture. While on this journey Gordon witnessed first-hand the continuing First Frontier War, the outbreak of which in 1799–1780 he had seen on his previous (fourth) journey. The fifth journey now completed (April 1786), Gordon could place several points in perspective of what was happening at the Cape and what was happening in the interior – so far apart, in time and space, and in events.

Chapter 6 starts by explaining how Gordon’s promotion was finally confirmed, and one would think things would have gone well. For the remaining nine years (1786–1795) Gordon could devote his time and energy to strengthening the Cape garrison, in the face of potential attacks from an approaching enemy. The British fleet was getting closer, its ascendancy in the waters of the Atlantic not in doubt. At the same time the name of Gordon in European circles became more well-known as the energetic discoverer of new species in Africa. Especially the giraffe bones sent to Amsterdam received great recognition from Allamand. Visitors to the Cape en route to India were suitably taken by Gordon’s exhibits and findings. His name had become enshrined in local Cape natural history.

A true Renaissance man who had taught his children music, had brought humanism to the Cape. But it was at a difficult time. Many challenges faced him – foreign, local and personal. The end for him was not a nice one. Perhaps it should be left to the reader to see what happened.

Luc Panhuysen has written a marvellous book on a period of Cape and South African history that truly enriches South African historiography. The painstaking task of rendering the original Dutch into Afrikaans, thus making it accessible to readers in this country, was undertaken by Wium Van Zyl. The result is an incredible read, and a great opportunity for the student of South Africa’s earlier history to understand just how strongly the ties with it lie with Europe. The complexities within the country are brought out primarily in the field of race relations. In all these, Gordon was ahead of his time, and one is not sure if he deserved to end the story as he did.

Africana Uitgewers, Pinewood Village 190, Pinelands 7405, RSA

Africanapublishers@mwebbiz.co.za

The post Book review: Ontdekkingsreisiger of Soldaat? Die Verkenningstogte van Robert Jacob Gordon (1743–1795) in Suider-Afrika appeared first on LitNet.

Marga & Henriëtte. In die skadu van skisofrenie
Marga van Rooy en Henriëtte Boot
LAPA Uitgewers
ISBN: 9780799374988 

Ek was bevoorreg om onlangs tydens die US Woordfees in Stellenbosch ʼn verhoog te deel met Marga van Rooy en Douwleen Bredenhann. Madri Victor het ʼn bespreking met ons gevoer met die tema "My kind, my memoir".  

Om die gesprek te begin, het ons elkeen ʼn gedeelte uit ons boeke voorgelees. Douwleen uit ʼn Hemelhoë Hekkie, ek uit Bloedvreemd en toe begin Marga: "Op en af, op en af stap sy in die hospitaalkamer, van die een kant na die ander. ʼn Bybel styf teen haar bors gedruk. Ons pragtige blonde krulkopdogter." Die gehoor is tjoepstil terwyl ons na die geoefende akteurstem luister en vir ʼn oomblik hoor ek Ella vir Worsie sê: "Ek was vyf dae in kraam en toe jy gebore is, het die dokter jou een kyk gegee en mý geklap." Later in die boek lees ek hoe bekommerd sy oor haar kind was terwyl dié TV-reeks (waarin sy gespeel het) gemaak is. Die aktrise met haar eie wroeging terwyl sy ons laat lag, en ek verwonder my aan die sterk vrou wat ʼn beeld moes voorhou waarvan die toeskouers niks geweet het nie.

Dit is met hierdie akteurstem in my kop dat ek die boek lees wat deur Marga en haar dogter, Henriëtte geskryf is. Een storie, twee vertellers. Twee kante van dieselfde munt.

Ek lees van ouers se drome vir hul oudste dogter toe hulle haar by die universiteitskoshuis aflaai en hoopvol is haar universiteitsjare sal net so wonderlik soos hulle sʼn wees.

Aanvanklik lyk dit of alles reg uitwerk, alhoewel ʼn paar tekens misgekyk word om nie die hoop te versteur nie. Die oproep ʼn Vrydagoggend van die huismoeder om te sê hulle moet Henriëtte kom haal, sy tree vreemd op. Ek probeer my indink hoe ʼn ouer voel as jy by jou kind kom wat tydens die laaste besoek gelukkig en opgewonde was en "sy lyk verwilderd, haar hare is deurmekaar en sy praat aanmekaar". Boonop gebruik ʼn psigiater daarna uitdrukkings soos psigose en verlies aan kontak met realiteit. En, baie later, die diagnose: skisofrenie.

Marga vertel van die opname in ʼn psigiatriese hospitaal en hulle skok wanneer hul kind hallusineer en wanbeelde kry. Die verskrikking om te leer van ʼn psigiese siekte waarvan hulle geen kennis had nie. Die pyn wanneer jou kind vra: "Ma, sal ek gesond word?"

Met ontblotende eerlikheid vertel sy van verhoudings wat verander wanneer ʼn gesin met so ʼn werklikheid gekonfronteer word en die verwyte wat na haar geslinger word deur haar kind en ʼn familielid. Hoe sy oor haarself begin wonder: Is dit nie haar skuld dat haar kind siek geword het nie? Was sy nie te betrokke by haar beroep nie? Was sy ʼn slegte ma?

Soos ma’s doen, begin sy spoorsny en vind die rede, die oorsprong van die siekte in die familie se geskiedenis. Dan eers begin alles sin maak en kan die pad na herstel by almal in die gesin begin.

Maar dit is die jong Henriëtte se stem wat my die langste bybly. Vir haar hoor ek nog dae nadat ek die boek gelees het: "Ek wil deur die boek vir mense sê dat ʼn psigiatriese siekte nie ʼn doodsvonnis is nie. Dit maak nie van jou ʼn mindere mens nie."

Terwyl Marga se verhaal die agtergrond van die storie vertel, trek Henriëtte die drade bymekaar. Die krag van die boek lê in die feite, geskryf deur iemand wat persoonlike ervaring het. Iemand wat self die pad moes stap van skisofreniese simptome, van verstaan tot aanvaarding tot herstel. Sy vertel van die effek van te veel dopamien in die brein en gedagtes wat soos ʼn droom voel en hoe haar spiere deur die siekte geaffekteer is.

Openlik vertel sy van ʼn grootheidswaan, veral wat godsdiens aanbetref. Hoe sy aanvanklik gevoel het sy het ʼn missie op aarde, amper soos ʼn vroulike Heilige Gees. En met brutale eerlikheid beskryf sy die pad wat sy en haar ma moes loop om hul verhouding te herstel nadat gevoelens waarmee sy jare lank geloop het, na die oppervlak gekom het. Ons hoor van haar behoefte om geliefd en geborge te voel.

Met psigiatriepasiënte is dit meestal ʼn opdraande pad om die regte medikasie te vind wat die simptome onder beheer hou. Henriëtte was nie die uitsondering nie en sy vat die leser saam op haar stryd om die regte medikasie en behandeling te vind wat haar weer van ʼn lewe van gehalte kan verseker. Dankie tog vir die nuwe dokter by Stikland wat ʼn middel voorgeskryf het wat steeds die simptome onder beheer hou. Dit was in 2000 met haar laaste opname in die hospitaal. Daarna het haar lewe gestabiliseer en kon sy haar voete vind. Na ʼn lang tyd van probleme op sosiale- en werksvlak, lei sy ʼn sinvolle en produktiewe lewe.

Vir ma en dogter wil ek dankie sê vir hul moed om ʼn psigiatriese siekte so oop te skryf ter wille van die afbreek van vooroordele en onkunde. Dankie vir die openhartigheid oor verhoudings wat verander wanneer ʼn krisis ʼn gesin tref en vir die hoop wat dit die leser gee om te sien niks sal daarna dieselfde wees nie, maar dit kan beter wees. Soos wat in hierdie gesin gebeur het.

Ek bewonder iemand wat soos Marga in almal se oog is en met openhartigheid haar eie kwesbaarheid op die verhoog van die lewe plaas om ander te help wat met hul storie identifiseer.

Ek kan nie anders nie as om ʼn bewondering vir Henriëtte te hê na die lees van die boek.  Haar innerlike krag staan uit soos ʼn baken van hoop vir elkeen wat ʼn psigiatriese siekte het.

Inderdaad Henriëtte, is jy nie ʼn mindere mens nie. Jy is ʼn warrior woman.

• Juliana Coetzer, psigoterapeut en skrywer van Bloedvreemd.

The post Boekresensie: Marga & Henriëtte, in die skadu van skisofrenie deur Marga van Rooy en Henriëtte Boot appeared first on LitNet.

Hammie
Ronelda Kamfer
Kwela
ISBN: 9780795707582

Ronelda S Kamfer se derde digbundel, Hammie, handel oor die komplekse verhouding tussen ‘n dogter en haar ma, terugskouend gesien van ná die ma se dood. Hierdie is egter geen soete Moedersdag-odes waarin die deugde van die ma liries besing word nie. Nee, dis liewer die ontbloting van die diep maar onvolmaakte liefde tussen gewonde mense.

Reeds met die woord "Hammie" as die titel in stede van die meer formele "Mammie", word die leser ingetrek in ‘n teks in wat praat soos wat daar in die gegewe omgewing geleef word. Die eerste gedig, "Vir die vlieë" begin met die reëls: "ek het bloed op my hande/ van al die vredes wat ek bewaar." Onmiddellik weet ons ons het hier met ‘n beleërde siel te make. In "Vetste vlieë" gee die spreker ‘n aanduiding van hoe dit voel om ‘n gewone bruin meisie te wees te midde van dié wat "die light skin gene/ in die familie gehou het", en dan, haar ma wat haar gerusstel met verdoemende kommentaar op "daai tefies". Hier het sy haar ma in haar hoek.

Reeds met die derde gedig, "Jirre waa’s my ma" kry ons ’n aanduiding van dit waarom die hele bundel draai, naamlik die afwesige ma wat altyddeur teenwoordig is. Een van die ma se tekortkominge word onthutsend direk gestel in "lae lewens": "sy het my geleer/ hoe om nie lief te wees/ vir myself nie."

In "Nathan" is daar die aandoenlike toneel van die ma se sterfte in die hospitaal: "Vandag was veronderstel/ om ‘n boring dag te wees/ ek en my ma was van plan/ om my babaklere uit/ die laybye te gaan haal."

In "Trouplanne" word die ma se trouringe ter wille van oorlewing verpand/verkoop: "sy is my ma/ sy moet my help." Hier is dit opvallend dat "is" en nie "was" nie, gebruik word. Haar sterfte ten spyt, ís die ma steeds.

Een van die aangrypendste tonele verskyn in "As seer nie meer seer is nie". Die ma kom soek vertroosting by die dogter: "die Sondagaand kom sit sy/ met haar teddybear nighty/ en blou rollers in haar hare/ op my bed."

Dan is daar die dogter wat die ma probeer troos deur haarself terselfdertyd teen die sentimentaliteit en haar eie weerloosheid te verset: "ek sê net/ is okay Hammie daai’s ou kak." Maar dan tog toegee: "want as ‘n ma sorry sê/ is dit asof die Here afkom aarde toe/ en vir jou kroon op jou kop sit".

In "Slapende honde", waarvan die titel aan dié van haar eerste bundel, Noudat slapende honde, herinner, is daar die afwysing van mense se neiging om die lyding van die digter te verromantiseer: "'n tipe Jonker, Krog, Bukowski mash-up". En dan haar oordeel: "omdat ek weet/ hoe mense is/ hulle is kak/ hulle hou van ‘n vrou/ in pyn/ hulle hou van ‘n dronk suicidal/ teef." Tussendeur word die ongemaklike verhouding met wit mense aangesny in gedigte soos "Tale", "Volkspele" en "Apartheid".

Maar dit is altyd weer die teenwoordigheid van die afwesige ma wat keer op keer by ons spook in gedigte soos: "Ek koop vir my ma nice goed al is sy nie meer hier nie".

Telkens is dit die "middle-aged anties" wat die herinnering aan die ma melankolies wakker maak. Die tweeledige gedig "antie Gerty, suster Kamfer, antie Trui" handel oor die ma se begrafnis. In die eerste deel lui een reël: "en my ma se lewe speel voor my af." Die verskeie aspekte van die ma word uitgebeeld: "dié is wie sy was/ nie die vrou in die huis nie/ sy was die vrou in die spice-fabriek." Dan word die vertelling onderbreek deur ‘n dramatiese terugflits: na die oomblik van haar dood: "Hammie, Hammie, skrik wakker,". Die gedig eindig amper doodluiters met: "en ek is sorry/ek het gedink/ sy gaan okay wees."

Vir my as iemand wat self ook gedigte skryf was die lees van Hammie ‘n besonderse ervaring. Ek hoop en glo dat hierdie bundel vir baie lesers van meer tradisionele poësie ‘n venster op beide ‘n ander en tog ‘n herkenbare wêreld sal laat oopgaan.

Hammie is ‘n belangrike toevoeging tot ons poëtiese en literêre skat.

Annemarié van Niekerk het by die US Woordfees 2016 met Ronelda Kamfer oor Hammie gesels (foto: Gerrit Rautenbach)

The post Resensie: Hammie deur Ronelda S Kamfer appeared first on LitNet.

Foto van Bettina Wyngaard: Naomi Bruwer

Slaafs
Bettina Wyngaard
Umuzi
ISBN: 9781415207536

Bettina Wyngaard is stadig maar seker besig om een van Afrikaans se mees gerekende misdaadfiksieskrywers te word. Haar jongste roman Slaafs is die bewys.

Misdaad is deel van talle Suid-Afrikaners se daaglikse bestaan. Dit is ingeweef in ons samelewing en meeste Suid-Afrikaners het al met een of ander vorm van misdaad kennis gemaak. Dit is dus geen verrassing dat lesers misdaadfiksie behoorlik opslurp nie – ’n tendens wat ek effens vreemd vind gesien die sosio-politiese bestel waarin inwoners hulself bevind.

Nogtans spreek verkoopsyfers vir hulself. Misdaadfiksie floreer en dit is een van die min genres wat in die Afrikaanse (en Engelse) letterkunde uitgewers se bankbalanse laat klop. Deon Meyer het met sy misdaadfiksie talle mense weer na boeke laat gryp. Dit is ’n wenresep en Wyngaard bou hierop voort.    

Wyngaard debuteer in 2009 met die roman Troos vir die gebrokenes wat met die Jan Rabie Rapport-prys bekroon is. Die roman het talle lesers diep aangeraak en spreek vele sosiale kwessies aan. In 2013 verskyn Vuilspel – die voorganger van Slaafs. In Vuilspel word die leser bekend gestel aan talle van die karakters wat in Slaafs aan die bod kom. Lesers hoef egter nie bekommerd te wees dat hulle nie Slaafs se storielyn sal kan volg omdat hulle nie Vuilspel gelees het nie. Soos met talle van Deon Meyer se romans, staan Wyngaard s'n onafhanklik van mekaar ondanks dieselfde karakters wat weer in die teks figureer.

Reeds met die eerste hoofstuk het Wyngaard my in vervoering gehad. Dit was soos om ’n goeie aksiefilm te kyk. Die leser wag letterlik vir die spreekwoordelike bom om te bars, net om agter te kom dat die skrywer jou op ’n slim wyse effens om die bos gelei het. Kaptein Nicci de Wee en haar kollega, sersant Blackie Swart, is ’n gedugte span. Die twee speurders hou hulself aanvanklik met alledaagse polisiesake besig. Nicci en Blackie het ’n spesiale werksverhouding en Blackie se sin vir humor verleen ekstra stukrag aan die boeiende narratief.  Soos met enige goeie misdaadroman, begin die poppe behoorlik dans sodra die eerste lyk ontdek word.

Slaafs as roman ondersoek die aspekte rondom mensehandel en Wyngaard poog om hierdie opspraakwekkende kwessie onder lesers se aandag te bring. Met oorloë wat in talle lande reg oor die wêreld woed, is mensehandel ’n ernstige misdaad wat daagliks plaasvind. Onskuldige meisies, vroue en soms ook seuns word ontvoer om as sekswerkers en selfs slawe deur sindikate misbruik te word.

Hierdie onderwerp figureer sentraal in die narratief. Nicci de Wee en Blackie Swart word op ’n rondomtalierit deur Kaapstad en die omliggende streke geneem om die skuldiges vas te trek. Vanselfsprekend moet hulle allerlei uitdagings te bowe kom en word hul eie lewens telkens in die spervuur geplaas. Die aksie en spanning is aansteeklik en Wyngaard slaag daarin om die leser aan die raai te hou tot met die laaste sin van die roman.

Wat Slaafs effens anders maak as sy voorganger, Vuilspel, is die feit dat daar meer aandag aan die persoonlike lewens van die hoofkarakters gegee word. Waaroor is Blackie so bekommerd? Hoekom het hy soveel opgekropte woede? En wat het van Nicci se gay minnaar geword? Boonop daag ene doktor Gigi Gerber by die polisiekantoor op net om gebeure lekker aan te stook. Hierdie meer persoonlike aspek van die narratief word op geslaagde wyse by die hooftema geïnkorporeer.

Wyngaard het haar huiswerk deeglik gedoen. Geen moeite is ontsien om elke aspek rondom die werk wat deur die Suid-Afrikaanse Polisiediens verrig word tot in die fynste besonderhede uiteen te sit nie. Die karakters is geloofwaardig en die prosedures wat beskryf word besonder insiggewend. Die leser verkry opnuut respek vir die soms ondankbare taak wat soveel polisiebeamptes daagliks verrig om Suid-Afrikaners teen misdadigers te beskerm.

Slaafs is ongetwyfeld ’n hoogtepunt in Wyngaard se oeuvre tot op hede. Die roman raak interessante onderwerpe aan en die narratief is so verslawend soos ’n dwelmmiddel. Hierdie roman moet eenvoudig gelees word.      

The post Boekresensie: Slaafs deur Bettina Wyngaard appeared first on LitNet.

Titel: Gelukkige slawe
Skrywer: Tom Lanoye, vertaal deur Daniel Hugo
Uitgewer: Protea Boekhuis (2015)
ISBN: 9781485304326

Het jy jou al kom kry dat jy ’n fliekkarakter amper hardop verskree? Of gevoel jy wil jou hande in ’n teks indruk, ’n karakter aan die strot beetkry en hom skud terwyl jy gil: “Het jy dan niks geleer nie?!?”

Dit is die gevoel waarmee Gelukkige slawe my laat.

Tom Lanoye is ’n veelsydige en produktiewe skrywer van onder meer gedigte, rubrieke en dramas. In sy prosa-oeuvre kan veral drie strominge aangetoon word: die outobiografiese (soos Kartondose, wat hy in 1996 by die KKNK in Oudtshoorn opgevoer het, en die onlangse Sprakeloos), die magies-realistiese (wat ek veral in sy kortverhale raakgelees het, soos dié wat in ’n Slagterseun met ’n brilletjie opgeneem is), en dan ’n soort hiperrealisme, met romans wat bevolk word deur karakters wat ongewone omstandighede en avonture beleef, soos Gelukkige slawe. Die vier genoemde titels is almal deur Daniel Hugo in Afrikaans vertaal; danksy vertalings en sy gereelde verblyf en optredes in Suid-Afrika is Lanoye dus ook aan Afrikaanse lesers bekend.

Die gebeure in ’n Lanoye-roman, soos in Gelukkige slawe, is heeltemal realisties moontlik, hoewel sommige lesers mag voel dat die sameloop van dinge darem onwaarskynlik is. Maar dit is juis die ekstreme gebeure wat die verhaal interessant maak: nie almal wil tog nóg ’n voor die hand liggende voorstedelike storie lees nie – van Lanoye verwag ’n mens nou al iets buitenissigs.

In hierdie boek, oorspronklik in 2013 gepubliseer, lê die spanning in die bestaan van twee karakters genaamd Tony Hanssen. Albei is Belge, albei is in ‘n geldelike verknorsing, albei reis die wêreld vol agter oplossings aan, en hulle lyk selfs ’n bietjie na mekaar. Maar voorheen was hulle salig onbewus van mekaar. Lanoye maak dit nie vir die leser maklik wanneer die twee mekaar eindelik ontmoet nie: jy moet deeglik kophou om te weet wie wanneer die fokalisator is.

Die een hoofkarakter leer ons in Buenos Aires ken. Hy het die voorstedelikheid van sy lewe in België ontvlug, op skepe gewerk (eers met passasiers, later met vrag), eendag onverwags groot geluk gehad met ’n roeletweddenskap, en daarna spoedig in dobbelskuld versink. Die vername Chinese sakeman Bo Xiang het hom nou aan die kort hare beet; hy reis dus gedwee saam met mevrou Bo Xiang as assistent en eindelik ook as katelknaap. Haar oorlye in flagrante tydens hul verblyf in Buenos Aires word ’n groot probleem, en Tony se terugkeer na China om sake aan meneer Bo Xiang te gaan verduidelik stel nie 'n plesierige vakansie in die vooruitsig nie.

Die ander Tony is aanvanklik in Suid-Afrika. Hy is voortvlugtig weens sy binnekennis van die bankineenstorting van 2008; hy moes homself veiligheidshalwe nie alleen uit België nie, maar ook uit die kuberwêreld laat verdwyn. Sy finansiële toekoms is gebaseer op die verkry en verkoop van renosterhoring: ons ontmoet hom juis wanneer hy geweer teen die skouer staan om sy toekoms proaktief rooskleurig te maak.

Natuurlik gaan daar iewers verwarring tussen die twee naamgenote insluip. Natuurlik gaan hulle mekaar ontmoet. En steeds verras die afloop: Lanoye gooi vaardige jakkalsdraaie, en plant subtiel inligting en voorspellings van moontlikhede, sodat die uiteinde ten slotte heel logies voorkom. Maar hieroor moet ek natuurlik die minimum sê sodat die leser self die avonture kan meemaak.

Ek het onlangs Pat Stamatélos se Vier begrafnisse en ’n troue gelees. Op die agterblad word hierdie lekkerleesboek ’n “eg-satiriese roman” genoem. Sover ek satire verstaan, is dit onsin. Stamatélos plaas haar karakters in omstandighede waarin hulle status quo omvergewerp word. Hulle moet vinnig uitvind hoe om in die veranderde omstandighede aan te pas, maar hul pogings maak sake net erger en meer ingewikkeld. Net wanneer jy dink hulle is reddeloos verlore, gebeur ’n paar wonderlike dinge en alles kom reg. Die karakters bereik ’n nuwe punt van stabiliteit en vrede en geluk. Stamatélos maak dus gebruik van die struktuur van ’n klassieke komedie. Haar verteller is heeltemal té deernisvol teenoor die karakters, selfs al word daar liefderyk die draak gesteek met hulle – dit is in daardie opsig beslis nie ’n satire nie.

In Lanoye se roman staan sake gans anders. Die karakters word nie met deernis behandel nie, maar deurdringend bekyk in terme van hul persoonlikhede en motivering en gebreke. Die intensiteit van die ekstreme en bisarre dinge wat met hulle gebeur, laat dit lyk asof Lanoye ook ’n komedie aanlê (’n “inkswart tragikomedie”, soos dit op die agterblad heet), maar hy gaan verder.

’n Belangrike tema in die roman is die rol van geld: hoe dit verkry en verloor word, hoe dit goed én misdadig aangewend word, hoe daarvoor beplan word en hoe dit ’n mens mag kan gee. Albei Tonys toon deursettingsvermoë in hierdie opsig: elkeen beleef besonder groot verliese, maar staan op, maak planne en verseker weer iets wat lyk na sukses. Albei vertoon persoonlike veerkragtigheid; baie ander sou in die lig van omstandighede tou opgegooi het.

Die teenwoordigheid van die Suid-Afrikaanse inspekteur Vusi Khumalo verdien ’n deegliker ontleding as wat in ’n resensie tuishoort. Hy verteenwoordig ’n besondere groep mense in Suid-Afrika: struggle-veterane wat nie ná 1994 die goue toekoms bekom het waarop hulle gehoop net nie. Weens daardie frustrasie, en met die voorbeeld van andere om na te streef, doen hy ook dinge ter wille van ’n gerieflike toekoms waarvan hy onder ander omstandighede nie sou kon droom nie. As dit pap reën, moet jy skep – dit is duidelik sy benadering.

Die styl van die vertelling wissel van die baie formele tot die platvloerse, met die woordeskat wat daarmee saamgaan. Dit help skep aan die ekstreme atmosfeer waarin Lanoye se karakters optree. In die wisseling van stemminge, die bisarre gebeure, die manier waarop die karakters swaarkry terwyl jy aangemoedig word om vir hulle te lag, en veral die verskynsel dat die komedie die nuwe en finale ruspunt bereik, maar die roman nog nie klaar is nie – in al hierdie dinge lê vir my die aanduidings dat Lanoye besig is om homo finans (die mens in sy hoedanigheid as geldverbruiker) te satiriseer. Daarom moet ek mooi kyk na die gevoel van frustrasie wat ek aan die begin genoem het: ek verklap sekerlik daarmee iets omtrent hoe Lanoye my knoppies druk.

Oor die vertaling self kan ek nie uitwei nie, omdat ek nie die Nederlandse teks beskikbaar het nie en dus nie ’n uitgebreide vergelyking kon onderneem nie. Die Afrikaanse teks lees egter lekker en selfs gespierd. Hugo gebruik die Afrikaanse woordeskat oor ’n wye spektrum, van finansiële jargon tot informele woorde soos “boffin” tot die platvloerse terme vir liggaamsvloeistowwe en seksdade. Ek wonder wel oor gevalle soos ’n karakter wat “opgroei” of aan die slaap “val”, en ’n paar ander anglisistiese stelwyses. Maar nou ja: die gevaar wat Engels deesdae vir Afrikaans inhou, lê op ’n veel meer openbare vlak as enkele sulke muggies: ek moet dalk my ouderwetsheid onder oë sien en by die program kom. Afrikaanse lesers kan die uitgewer en vertaler bedank dat die boek ter plaatse en bekostigbaar te kry is.

Lanoye skryf nie vir skroomvallige lesers nie. Daar is sekerlik mense wat die platvloershede nie sal waardeer nie, wat sal skrik vir die geweld, en wat dalk nie van die satiriese uitsigloosheid sal hou nie.

Ek het my egter met lees en herlees met genot oorgegee aan die avonture van twee Belge met dieselfde naam en soortgelyke probleme, wat deur ’n geniepsige satirikus in die arena ingestoot word, en ek sien uit na die volgende publikasie van Tom Lanoye.

Die video hieronder is deur Imke van Heerden by die onlangse Afrikaanse Kultuurfees Amsterdam geneem. 

The post Boekresensie: Gelukkige slawe deur Tom Lanoye appeared first on LitNet.

Openbaring - 'n Reisjoernaal
Johan Bakkes
NB-Uitgewers
ISBN: 9780795801129

Ek sit en skryf hierdie resensie in die lug êrens oor die Indiese Oseaan. Dis donker binne die vliegtuig se kajuit en buite skyn die son. Ek's ook op pad na ‘n uiterste. Ek het ook kajuitkoors en ek wil ook uit. Net soos die Bakkes-stam binne die beknopte Russiese Boechanka-voertuig. Buite is dit ook koud. Minus ses-en-veertig grade Celsius. Maar ek het die veiligste opsie gekies, nie die gevaarlikste nie.

Ek hou híérvan. ʼn Outydse boek met ʼn reisverhaal tussen die blaaie en stories wat boei. Ek hou óók van reisbundels met spogfoto’s, reisgidsboeke, padkaarte en digterlike beskrywings van eksotiese plekname wat die leser moet beïndruk. Ja, ek hou híérvan.

Johan Bakkes vertel in sy nuutste boek, Openbaring – ʼn Reisjoernaal, vir ons van die twee temperatuur-uiterste geografiese liggings waar mense nog ʼn bestaan maak. Hy skryf oor die mense wat daar ʼn bestaan uitkerf en die mense wat hy langs die pad daarheen ontmoet. Die mense wat hom soontoe vat, en dan ook oor sy mense. Die mense wat hom vergesel. En dit alles is natuurlik ʼn reis, soos die lewe.

Bakkes spring tussen die stories van dié bende se reise na die koudste en warmste plekke op aarde. Tussendeur werk hy met die hitte van die lewe en die koue van die dood. En tussen al die uiterstes is daar nie ʼn goue middeweg nie. Net ʼn weg gebaan met goue vog en vodka.

In Etiopië reis die stammetjie avonturiers na die kerke van Lalibela en die Simienberg. Híér klim hulle Ras Dasjen - Afrika se vierde hoogste berg. Maar die eintlike bestemming is die soutmyn op die soutpanne in die Danakil-depressie. Nie sonder sy gevare nie, want “Die reis moet so onlekker voorkom dat niemand dit wil onderneem nie.” Arho is die warmste plek op aarde waar mense ʼn bestaan maak. Die Afar-mense myn hier sout honderd-en-twintig meter onder seespieël. En . . .

“The Afar will kill you.
But that is why we want to go!”

Dan spring die leser weer na die koue Siberië in Rusland. Die reis tussen die twee uiterstes voel onwillekeurig soos die banja wat Bakkes beskryf - ʼn Russiese sauna met ʼn ysige paragraaf. 

Oimjakon (“the Pole of Cold”) is die koudste plek op aarde. Maar nog erger, dit is die koudste plek op aarde waar mense lewe. En juis daarom moet die reisiger op pad daarheen genoeg smeerolie gebruik.

“Daar is ʼn sekere wildgeit in my makkers se oë – seker in myne ook. Dis maklik een van die mees bisarre avonture wat ons tot nou toe aangepak het. Selfs die Russe het gedink ons is van ons koppe af.” Die avonturiers ry met ʼn Russiese Boechanka oor die gevriesde Lenarivier op die Pad van Gebeendere. Een van die drie Russe wat hulle vergesel het ʼn AK47, ʼn pistool en ʼn paar messe ingepak. Dis nou saam met die vodka, bier en kos. Dít klink mos nou soos ʼn tipiese Russiese avontuur, of hoe?

Bakkes en sy stam is net gewone mense, nie professionele avonturiers nie. Gewone mense wat buitengewone avonture aanpak, hulleself borg en hulleself met hul beursies by die huis kry. Dít is dalk die rede hoekom dié leser só ʼn diep beskrywing van die reisiger se psige raaklees. Bakkes het die keuse gemaak om nie lou te wees nie. Hy reis hard. En somtyds reis hy alleen. Hy reis na wilde en wonderlike plekke. En hy skryf soos hy dink, soos hy praat en soos hy drink.

Tussendeur gee hy goeie agtergrondinligting of ʼn geskiedenisles. So het ek nie geweet Siberië beslaan ʼn derde van die noordelike halfrond nie, of dat die wêreld se grootste woud hier saam met 53 000 riviere en meer as ʼn miljoen mere te vinde is nie. Die swart-en-wit-foto’s is regte reis-snaps wat nie bedwelm nie, maar eerder die prentjie voltooi.

Die truuk van reis is om jouself bloot te stel. Bakkes doen dit goed deur te droom van die wildste reise en dit dan saam met sy vrinne aan te pak. Nog meer as blootstel, leef hy homself in die reis en die land en sy mense en dingetjies in deur te proe. Spys en drank, maar meestal drank.

Die man is ʼn palliter (soos sy pa hom beskryf) en hy (en sy pelle) strewe om nie lou te wees nie. Hulle beleef vyftig grade Celsius en minus sewe-en-vyftig grade Celsius. Dis ʼn verhaal van twee reise en dan ʼn alleenreis. En eintlik ʼn soeke. ʼn Lewensreis. En ʼn afsluiting van ʼn vol lewe. Ek sal hartseer wees as dit Bakkes se laaste boek oor sy laaste reis is.

In Openbaring, die laaste hoofstuk, kom Bakkes by sy bestemming uit. Reis en lewe voluit, is sy raad. Ek volg dit graag.  

The post Boekresensie: Openbaring deur Johan Bakkes appeared first on LitNet.

Titel: Tienerhart 1: Hartklop
Skrywer: Cecilia Steyn
Uitgewer: Human & Rousseau, 2016
ISBN: 9780798171557

Cecilia Steyn is die ma van twee seuns en woon in Klerksdorp. Sy werk as die tak-administreerder van HealthPharm. Op die dapper ouderdom van 40 waag sy in 2014, onder die mentorskap van haar broer en bekende skrywer, Fanie Viljoen, die eerste keer haar hand aan die skryfkuns en is haar eerste jeugromans vir publikasie aanvaar. Die teikenmark is 15-18 jariges, maar die uitgewers voorspel dat die boeke ook in volwasse lesers se smaak sal val.

Hartklop vertel die verhaal van Megan, wat vir die Desembervakansie by haar ma op Paternoster kuier. Haar pa en ma is geskei en Megan woon by haar pa in Johannesburg, terwyl haar ma ’n restaurant op Paternoster gekoop het en die sorgelose lewe aan die Weskus geniet.

Maar Megan se broer, Stefan, kom ook vir die vakansie huis toe en bring sy beste vriend, Dewald, saam. Dewald maak al jare lank haar knieë lam – “elke keer as sy hom sien, voel haar binnegoed soos iets wat so pas deur ’n wasmasjien se spinsiklus verinneweer is”.

Megan is in matriek; Stefan en Dewald op universiteit en sy weet hulle slaan meisies se voete onder hulle uit. Veral Dewald is ’n regte haan onder die henne. Stefan is die tipiese oorbeskermende broer wat nooit sal toelaat dat daar iets tussen haar en Dewald gebeur nie. En boonop is sy ook nie seker of Dewald iets vir haar voel nie.

Die boek is interessant ingedeel met hoofstukke waar Megan en Dewald om die beurt aan die woord is. Dewald is op sy beurt net so betower deur Megan, wat “vir die grootste gedeelte van sy hoërskoollewe die hoofrol in sy drome gespeel het”. Eers was sy net sy beste pel se kleinsus, maar dis onmiskenbaar hoe sy in ’n pragtige jong meisie ontwikkel het. Die storie kry ’n lekker kinkel as daar ook ander manlike belangstelling in Megan ontstaan.

En net wanneer dinge rooskleurig begin draai, is Dewald se jaloerse eks in die prentjie en dinge neem ’n onverwagte wending.

Die boek is ’n tipiese mallemeule van tienerliefde, die hartstog wat so hoog kan brand en net so vinnig kan afkoel deur onbenullige gebeure.

Ai, hoe ongekompliseerd is dinge eintlik as jy jonk is – maar dit neem ervaring en baie water onder die brug om dit te besef!

Dis ’n lekkerlees-verhaal en soos die uitgewer tereg voorspel, hou dit jou vasgevang tot die laaste bladsy. Die skrywer gee genoeg twyfel of die hoofkarakters bymekaar sal uitkom en of Megan dalk eerder met die aantreklike Estian en Dewald dalk met die redelike onbeskaamde Nina gaan afhaak.

Die skrywer het goeie insig in hoe deurmekaar tieners se koppe kan wees en haar gebruik van hul spreektaal is goed, maar dit voel tog of sy soms sukkel om haar volwasse stem uit hul dialoog te hou – asof sy dinge soos ’n grootmens beredeneer en uitdruk, hoewel dit ’n jong stem is wat die woorde uiter.

Twee klippies in die skoen wat lesers dalk ook sal opval: Byna 95 persent van die 165 bladsye is gewy aan die hofmakery; die onsekerheid of hul liefde beantwoord sal word; die eerste paar afsprake; die romanse en die vrees dat Stefan hulle sal uitvang. Dis amper te lank uitgerek om op ’n moontlike dramatiese wending te dui. Die klimaks in die boek wat alles ontbloot en as waterskeiding dien, is skaars 20 bladsye lank. Die aksies van Dewald se eks en haar helper is ook baie onwaarskynlik.

Indien die skrywer daardie roete wou volg, moet dit meer oortuigend gedoen word met meer kleiner leidrade en langer uitspeel, óf iets wat minder dramaties ingespan word. Tieners het nie groot gebeure soos ontvoering of aanranding nodig om hul liefde “nietig te verklaar” of om “vir altyd hartgebroke te wees” nie. Hul hormone sorg vir genoeg drama.

Die tweede irritasie was met die “inbreker” by Megan se ma se kamervenster. Sy en Dewald besef dis nie ’n inbreker nie, maar die nuwe man in haar ma se lewe. Hulle kan selfs Stefan herken wat staan en klop, maar kan nie die man “wat besig is om sy broek aan te trek” eien nie. Dis heel moontlik gedoen om spanning op te bou oor wie die nuwe liefde is, maar is ongeloofwaardig.

Die klein irritasies ter syde: Dis ’n lekker boek met ligte vermaak en ek kan my indink dat lesers gou hul hande op die opvolge sal wil lê. In Tienerharte 2: Hartbreker, spat die vonke tussen Stefan en Ciska en in Tienerharte 3: Hartedief, ontmoet Lisa Estian.

Hartklop is ook as e-publikasie (ISBN 9780798171564), en mobi-publikasie (ISBN 9780798171571) beskikbaar.

The post Resensie: Hartklop deur Cecilia Steyn appeared first on LitNet.

Die foto langs die boek se omslag is deur Imke van Heerden by die Afrikaanse Kultuurfees Amsterdam 2016 geneem. Op dié foto verskyn Ena Jansen en langs haar staan die uitgewer van Soos familie, Protea Boekhuis se Nicol Stassen.

Soos familie: Stedelike huiswerkers in Suid-Afrikaanse tekste deur Ena Jansen
Protea Boekhuis
EAN: 9781869199531

Lees ook: 'n Onderhoud met Ena Jansen oor Soos familie

Dit is moeilik om Ena Jansen se Soos familie: stedelike huiswerkers in Suid-Afrikaanse tekste (Pretoria: Protea Boekhuis, 574 bladsye) voldoende aan te prys. Méér as inligting word hier meegedeel, meer as insig in ‘n komplekse en durende sosiale en literêre verskynsel. As leser voel ‘n mens dat jy deur Jansen se respekvolle en menslike benadering ook deurgaans opgevoed en gestig word.

Die belangrikheid van hierdie indrukwekkende monografie is meteen duidelik. Oor die swart arbeider en dié se verknegting binne ‘n groeiende kapitalistiese stelsel in Suid-Afrika bestaan daar ‘n aansienlike literatuur, met Van Onselen se boeke oor Johannesburg en sy The seed is mine die glansrykste voorbeelde. Wat die swart vrou betref, sien die situasie minder gunstig daar uit. Hoewel Jansen in haar boek kan staatmaak op belangrike werk van ‘n aantal vroeër navorsers, veral Jackie Cock en Shireen Ally, is die vroulike huiswerker ‘n betreklik onlangse aankomeling in sosiale en literêre ontleding.

Dis hierdie leemtes en stiltes wat Jansen probeer vul – en sy doen dit met prysenswaardige deeglikheid en nuanse, in ‘n geskrif waaraan ongeveer tien jaar gewerk is. Van die hoeveelheid navorsing en onvermoeide snuffelwerk wat sy verrig het, is nouliks ‘n indruk te gee. Maar veel meer as dit is op die spel. Miskien is die blywendste indruk wat Soos familie op ‘n mens maak, hoe Jansen se onblusbare nuuskierigheid gekombineer word met ‘n etiese impuls en ‘n emosionele passie vir haar onderwerp.

Jansen se vriendskap met haar eie huiswerker in Melville, Nomahobe Cecilia Magadlela, het uiteindelik so uitgekring dat dit ‘n oorsig en ontleding van die huiswerker in die Suid-Afrikaanse samelewing vanaf Van Riebeeck tot in die hede geword het. Vóór enigiets anders is Soos familie ‘n projek van argivale restitusie waarin Jansen op soek gaan na vroue soos Cecilia, “vroue met kappies en kopdoeke wat in die harte van die kombuise gestaan het, […] wat anders by die agterdeur uit ons herinnering sal verdwyn” (461).

Hierdie agterdeur is die drumpel na ‘n lewe wat afspeel in voorstedelike agterplase en swart woonbuurte, want die beperking wat Jansen aan haar projek opgelê het, is dat die boek sal handel oor werkers in stede: mense wat van die platteland gekom het om hulle heil in die stad te soek en ten spyte van “instromingsbeheer” (wie onthou nog dié vreeslike woord?) met verloop van tyd stedelinge geword het. Vir ander navorsers lê daar nog baie werk voor oor die situasie op plase en in dorpe.

Deel van die restitusie is om aan vroue wat volgens algemene gebruik onder ‘n infantiliserende naam in wit huise gewerk het, ‘n eie naam, ‘n van en ‘n geskiedenis te gee. Meer as ‘n honderd huiswerkers uit ‘n vyftigtal tekste word bekendgestel: naas baie bekende figure ook werkers uit romans, kortverhale en memoires van wie baie lesers soos ek hier vir die eerste keer bewus gemaak word. Al ontledend vertel Jansen ook hulle verhale (een rede waarom dit ‘n lywige boek geword het) en plaas hulle binne die politieke en sosiale kader wat in die tekste sélf so dikwels gerieflik buite die gesigsveld bly.

Die individuele besprekings word voorberei deur ‘n grondige stuk historiese navorsing wat tot aan die 17de eeu strek, maar gefokus is op ontwikkelinge aan die Witwatersrand vanaf die begin van hierdie eeu. In teenstelling met baie ander literêre navorsing in Afrikaans, wat daartoe neig om slegs minimaal kennis te neem van werk op ander vakgebiede, is Jansen se boek ‘n voorbeeld van hoe ‘n stiplees van tekste deur historiese en sosiologiese kennis uit Suid-Afrika en elders aangevul en verryk kan word. Die lang hoofstuk 3 oor “Migrante-vroue en huiswerk in die stad” sit die dekade lange konfrontasie van die swart huiswerker met wit mag in Johannesburg op voorbeeldige wyse uiteen.

Die geskiedenis van die uiteindelik mislukte pogings om die vestiging van die swart vrou in die stad te verhinder lewer verrassende insigte op. Vir die vroue wat in die stede werk gaan soek het, was hierdie inisiatief heel dikwels ook ‘n vrywillige poging om aan ‘n verdrukkende patriargale sisteem in landelike gebiede (meestal in die Oos-Kaap) te ontsnap. Hulle was nie altyd slagoffers nie, maar baie dikwels ook ondernemende figure met ‘n begeerte na onafhanklikheid en agentskap. Ironies genoeg het die wit bewindhebber in die stad dikwels op die swart man se samewerking staatgemaak om beheer oor swart vroue uit te oefen. Baie beheermaatreëls is aangekondig, maar nooit geïmplementeer nie, en eers in die jare vyftig sou swart vroue ná hewige protesaksies pasdraers word.

Die praatjies oor die gevaar van vroulike instroming het op voorspelbare wyse gepaard gegaan met ‘n demonisering van die swart vrou as ‘n veronderstelde bedreiging vir mediese en sosiale higiëne. De Kiewiet het dit al in 1957 in sy A history of South Africa raakgesien: soos wat swart en wit al hoe meer ekonomies met mekaar verstrengel geraak het, is ‘n ideologie in die lewe geroep om swart mense op ‘n afstand te hou. Die Verwoerdiaanse diskoers was ‘n halsstarrige ontkenning van die sigbare werklikheid in Suid-Afrika.

Vir die toetrede van die swart vrou tot die huishoudelike arbeidsmark – en die verdringing van die swart man, wat in die vroeë Johannesburg die meeste van hierdie werk gedoen het – was daar, soos Jansen aantoon, reeds ‘n raamwerk beskikbaar. Dit word gebied deur die wyer historiese perspektief van die eerste slawe wat in die Kaap aangekom het. Die patrone van interaksie wat toe gevestig is, het oor die eeue heen wesenlik dieselfde gebly.

Hoewel Jansen haar gevolgtrekkings beskeie hou, is dit moontlik om twee dinge te sê: dat “die bediende” een van die oudste sosiale instellings in Suid-Afrika is, met sy eie konvensies wat weerstand bied teen amptelike ingryping; en – ‘n bietjie meer omstrede – dat die aantasting van individuele waardigheid en bewegingsvryheid wat hiermee saamhang, van bediendewerk ‘n vorm van slawerny gemaak het.

In haar slothoofstuk argumenteer Jansen dat Mary Louise Pratt se konsep van ‘n kontaksone in haar Imperial eyes (1992) nie voldoende rekenskap gee van die spanning wat die verhouding tussen werkgewer en werknemer kenmerk nie. Hierteenoor stel sy die term “grensgebied” voor, wat die omstandighede inderdaad veel skerper omlyn. Die grensgebied is ‘n plek waar toegang beheer word, waar dokumentasie aangevra word, waar ‘n onderhandeling moet plaasvind.

Hierdie grensgebied is per definisie ‘n sone van konflik en spanning, en die ironie van die uitdrukking “soos familie” word telkens onderstreep as Jansen daarop wys hoe wit werkgewers hulle getroos het aan die mite (soms ook wel die waarheid) dat die huiswerker “soos familie” is. Hoe intiem die kontak by tye ook mag gewees het, was hierdie bevoogding, en die daarmee gepaardgaande vergoeilikende perspektiewe in literêre tekste, ‘n manier om eie aandadigheid aan ‘n stelsel van ongelykheid en onderdrukking te ontken. Soos Van Tonder se Roepman op pynlike wyse uitbeeld, het apartheid vereis dat die baas en die miesies op hulle eie erf ‘n verlengstuk van staatsgesag moes word. Die voorwaarde vir die sentimentele omskepping van die huiswerker tot “familie” het binne die groter bestel berus op die vernietiging van die moontlikheid dat sy self ‘n koherente gesinslewe in stand kon hou.

Jansen bring telkens na vore hoe die intimiteite van die “grensgebied” waarin die huiswerker gefunksioneer het, ‘n groot spektrum van magsverhoudings, komplekse onderhandelinge en statustransaksies teweeggebring het. So byvoorbeeld is dit tot vandag toe moeilik vir beskermende wetgewing om reële verandering te bring in ‘n situasie wat oor dekades heen sy eie interne konvensies ontwikkel het. Dit is geen verrassing nie om te lees dat baie huiswerkers groter bedingingsmoontlikhede vind in die informele mag wat hulle met verloop van tyd gevestig het in plaas van deur vakbonde en amptenare – Antjie Krog se “Bediendepraatjies” is hiervan ‘n goeie voorbeeld.

Uiteraard is die belangrikste fokus in Jansen se boek op die voorstelling van die vroulike huiswerker in literêre tekste. Soos Edward Said, die belangrikste grondlegger van postkoloniale perspektiewe op kulturele produksie, is Jansen indringend, sensitief en genuanseerd in haar ontledings. Terwyl haar kennisname van navorsing in die sosiale wetenskappe ‘n buitengewoon ingeligte benadering in die hand werk, is die omgekeerde ook waar: die voorstellings van die werker in die letterkunde word ‘n lens waardeur die Suid-Afrikaanse geskiedenis van die afgelope eeu, en die navorsing daaroor, veel skerper en in groter, meer menslike besonderhede in perspektief kom.

Ná die lees van Soos familie is dit moeilik om van Jansen te verskil waar sy sê: “Huiswerkers is vanweë hulle posisie in die kontakgebied tussen ‘ras’ en klas perfek geposisioneer om die belangrikste tolke en vertalers in die Suid-Afrikaanse samelewing te wees: tussen ryk en arm, stad en platteland, werkgewers en werknemers. Hulle is die sterkste skakels in die ketting van intermenslike verhoudings in die land: van die sewentiende eeu tot nou” (31). Jansen vergeet egter nooit dat fiktiewe tekste meer behels as sosiale getuienis nie; dat hulle ook simboliese vorme is.

Dit is besonder waardevol dat Jansen ook tekste uit die Engelstalige Suid-Afrikaanse letterkunde betrek. Sodoende word Soos familie, soos sy dit self stel, ‘n bydrae tot “’n nuwe oorkoepelende literatuurgeskiedenis, ‘n vergelykende benadering van die Suid-Afrikaanse letterkunde waarin verskillende temas sentraal kan staan” (482). As sodanig is dit ‘n onontbeerlike aanvulling by Attridge en Atwell se onlangse geskiedenis van die Suid-Afrikaanse letterkunde en ‘n navolgenswaardige voorbeeld vir die baie kritici wat oor die Suid-Afrikaanse letterkunde skryf sonder om kennis van die Afrikaanse letterkunde te neem. As nieleser van inheemse Afrikatale het Jansen ook by ‘n kenner gaan uitvind wat op hierdie gebied beskikbaar is.

‘n Paar dinge val ‘n mens in hierdie vergelykende perspektiewe op. Die eerste is dat die Suid-Afrikaanse kritiek se fiksasies op die plaasroman sedert hierdie genre in JM Coetzee se White writing geheilig is, ‘n onderbeklemtoning van rasse- en arbeidsverhoudinge in stedelike omgewings teweeggebring het, ook in gevalle waar die tekste self hierom vra. Verder blyk dit hoe dikwels blankes uit uiteenlopende klasse en van verskillende politieke oortuigings wel één ervaring gemeen gehad het: ‘n huishouding wat van swart vroulike arbeid afhanklik was.

Dit is moeilik om jou ‘n beter-ingeligte, meer bedagsame en skerpsinniger gids as Jansen voor te stel vir ‘n tog deur die verskeidenheid voorstellings van die huiswerker. Ná n inleiding en hoofstukke oor die tyd van die VOC en die migrantevrou in konfrontasie met wetlike maatreëls word die res van die boek tematies georganiseer, maar met ‘n chronologiese struktuur in elke hoofstuk.

Agtereenvolgens bespreek Jansen dan die wit meisie en ander blanke huiswerkers (hoofstuk 4), outobiografiese vertellings (hoofstuk 5), tekste waarin huiswerkers self vertellend optree (hoofstuk 6), huiswerkers en kinders (hoofstuk 7), huiswerkers en seksualiteit (hoofstuk 8), huiswerkers ten tye van politieke onrus (hoofstuk 9) en huiswerkers in postapartheid romans deur wit en swart skrywers (hoofstukke 10 en 11).

Dit is onmoontlik om in ‘n bespreking soos hierdie selfs oppervlakkig rekenskap te gee van die rykdom aan inligting en insigte wat hierdie hoofstukke bevat. Daarom volstaan ek met enkele aanduidings van wat vir my na belangrike aspekte lyk.

Deurgaans opvallend is die blootlegging van wat miskien wel ‘n tipies Suid-Afrikaanse verskynsel is: die kombinasie in dieselfde leefruimte van intieme lyflike nabyheid enersyds en radikale materiële en politieke ongelykheid andersyds. ‘n Mens sou kon spekuleer dat hierdie huislike vertroudheid ten spyte van alle historiese trauma tog ‘n wedersydse simpatie gevestig het wat ‘n politieke versoening help moontlik maak het. ‘n Mens sou eweneens kon spekuleer dat die sistematiese benotting ? van die swart persoon se lewensmoontlikhede en status, oor dekades lank volgehou, één verklaring is vir die rassehaat en rasseskaamte wat deesdae in die sosiale media te voorskyn kom en daardie einste versoening, saam met die ideaal van ‘n nuwe gelykheid op grondwetlike basis, in gevaar kan stel. Jansen se boek is ‘n tydige herinnering aan hoe deurtastend hierdie sosiale strukture was – en aan hoe maklik dit is om daarvan te vergeet.

Om hierdie rede is die uitgebreide aandag wat Jansen gee aan tekste waarin swart mense self aan die woord kom, van groot betekenis – nie alleen literêr nie, maar vir ‘n groter begrip van sentrale aspekte van die Suid-Afrikaanse geskiedenis. Van belang is hier onder meer die getuienis in Vukani Makhosikazi: South African women speak en Sindiwe Magona se To my children’s children.

In die literatuurgeskiedenis-in-die-kleine wat deur Jansen se belangstellings belig word, beklee tekste wat andersins as betreklik marginaal beskou word, ‘n veel belangriker posisie. Dit is byvoorbeeld die geval met Elsa Joubert se kortverhaal “Melk”: ‘n indringende bevraagtekening van ‘n situasie wat in Elisabeth Eybers se “Amos en Tabita” nog as byna vanselfsprekend uitgebeeld word. Barbara Fölscher se Reisgenoot word uitgesonder vir die wyse waarop die skrywer pynlik eerlik die beskamende aspekte van haar verhouding met haar huiswerker en dié se kinders konfronteer. Jansen oortuig ‘n mens dat Wilma Stockenström – ‘n nog nie na waarde geskatte skrywer nie – se Abjater wat so lag ‘n merkwaardige ontleding van bediendestatus is, al handel dit dan oor ‘n “witmeisie”.

Jansen toon ook herhaaldelik aan hoe die kritiek dikwels te min aandag gegee het aan die sentrale rol van die bediende in tekste. Dit is byvoorbeeld die geval met Leroux se Die eerste lewe van Colet. In Jansen se beskouing is Florence, die bediende in JM Coetzee se Age of iron, net so belangrik as Vercuiel, aan wie in die kritiek tot dusver veel meer aandag gegee is. Die ontleding van twee Ingrid Winterbach-romans ondersteun Jansen se gevolgtrekking dat hulle dit vir die wit hoofkarakters moontlik maak om hulle eie geskiedenis in sy deurvlegtheid met “die ryk feite van die land se verloop” te probeer volg.

Die tekste wat in Soos familie aan bod kom, bied boeiende voorbeeldmateriaal vir ‘n ontleding van hoe kompleks die interaksie tussen ras en klas in Suid-Afrika was en nog steeds is. Die aanname dat swart vroue “gemaak” is vir sekere vorm van handearbeid, het in gevaar gekom in gevalle waar wit vroue in diens geneem word. In die jare dertig byvoorbeeld is daar ‘n hele gepieker in Die Huisgenoot oor die blanke diensmeisie, ‘n verskynsel waaroor ook MER skryf.

Daar is veel meer om te noem. Uiteindelik is die verhaal wat Jansen in Soos familie vertel, gelukkig ook ‘n geskiedenis van emansipasie waarin die huiswerker van stille aanwesigheid en diensbare “familielid” groei tot iemand met ‘n eie stem en ‘n uitdagende, soms selfs konfrontasionele, teenwoordigheid. Die kostelikste voorbeeld hiervan is die omkeer van rolle in Zukiswa Wanner se The madams, waar ‘n swart vrou ‘n wit vrou in diens neem. Parodie is ‘n vorm van bevryding – waarmee nie geïmpliseer word dat aan alle ongelykhede en bevoogding ‘n einde gekom het nie. In watter mate die huidige bewindhebber en werkgewers werklik belang stel in die opheffing van die armes bly ‘n ope vraag, om die minste daarvan te sê.

Jansen se laaste twee hoofstukke bied ‘n indrukwekkende bespreking van postapartheid romans deur sowel wit as swart skrywers: André P Brink, Imraam Coovadia, Damon Galgut, Kopano Matlwa, Zakes Mda, Jackie Nagtegaal, Jo-Anne Richards, Zukiswa Wanner, Zoë Wicomb en Ingrid Winterbach. Dis ‘n ontleding wat aandui hoe die grensgebied van die huiswerker nou ook ‘n terrein geword het waar ‘n komplekse onderhandeling tussen kwellings uit die verlede en ‘n onsekere toekoms hom afspeel – en waarskynlik sal bly afspeel.

Een van die dinge wat literêre ontleding belangrik maak, is die vermoë om ‘n mens opnuut te laat dink oor wat as vanselfsprekend geag is, om nuwe perspektiewe te open. Jansen verdien ‘n wye leserskring vir die wyse waarop sy insiggewend, genuanseerd en met respek oor omstrede en emosionele aangeleenthede skryf sonder om ooit in sentiment te verval. Dit behaag my om ook te kan sê dat die uitleg en ontwerp van Soos familie, met ‘n pragtige en vanpaste buiteblad en die insluiting van werk deur bekende kunstenaars, ten volle reg laat geskied aan die toewyding en sorg wat uit die teks self spreek. Protea Boekhuis se uitgawe toon dat akademiese en intellektuele boeke ook esteties voortreflik kan wees, en lekker om in die hand te hou.

Gerrit Olivier

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Soos familie deur Ena Jansen appeared first on LitNet.

Amraal deur Marinda van Zyl (2016)
Tafelberg
ISBN: 9780624075615

 Amraal is ‘n historiese roman met die laat 18de en vroeë 19de eeu as agtergrond, spesifiek die geskiedenis van die groepe wat met mekaar kontak gemaak het noord van die Garieprivier buite die grense van die toenmalige kolonie, in wat vandag as Namibië bekend staan. Vir minstens ‘n eeu lank – tot die grens “gesluit” is, soos historici dit noem – het die kontak tussen Oorlams, Afrikaners (afstammelinge van die vermenging van trekboere en Khoi), Namas, Damaras, Boesmans en Herero’s gesorg vir ‘n onstuimige tyd van gewapende konflik oor weiding en toegang tot waterbronne, gepaard met veerowery en grootskaalse jagtogte, asook smokkelary. Name van geskiedkundige figure uit hierdie tyd, soos dié van Jonker Afrikaner en Hendrik Witbooi (uit ‘n latere tydperk), mag vir sommige lesers bekend klink.    

Die roman neem as boustof die lewe van Lammert – ‘n ware historiese figuur – wat in 1774 in die Olifantsvallei gebore word as die kind van Oorlams, oftewel verwesterste Khoi-plaaswerkers. As jong volwassene werk hy as “inboekeling”, basies as slaaf, tot hy by die Hottentot-korps aansluit. Hierna dros hy ná die slag van Blaauwberg en begin hy vir sy eie onafhanklikheid sorg, hoofsaaklik deur olifantjag. Om verder vorm te gee aan sy sin vir onafhanklikheid verander hy sy naam na Amraal. Hy bou geleidelik ‘n gevolg op, onder meer deur sendelinge goedgesind en behulpsaam te wees en te streef vir die vreedsame naasbestaan van verskillende groepe.

Struktureel gesien is die roman ‘n kroniek, hoofsaaklik dus ‘n aaneenskakeling van gebeure, soos die geval met die meeste goeie gewilde prosa, eerder as ‘n diepsinnige verkenning van die innerlike lewens van karakters. Dis egter ‘n benadering wat gepas is vir die gegewe, want die karakters is “gewone” mense, nie psigies belas met teenstrydighede en eksistensialistiese kwellings nie. Die klem op gebeure laat die roman ook aansluit by twee ander genres wat met populêre letterkunde geassosieer word, naamlik avontuur- en liefdesverhale.

Die gebruik van ware historiese gebeure as boustof sorg egter dat die roman ‘n dieper dimensie verkry: dit kan gelees word as ‘n gebaar van “regstelling” deurdat Amraal en sy pasifistiese ingesteldheid die aandag en erkenning kry wat dit nie in die historiografie gekry het nie. Hierdie eer val eerder kragdadiger figure te beurt, soos Witbooi, Maharero en ander, wat “groot” dade verrig het. Implisiet lees die roman in hierdie opsig soos ‘n betoog dat Amraal se lewensverhaal die soort (verydelde) ideaal beliggaam wat met Mandela geassosieer word – ‘n reënboognasie-idee waar dit moontlik is vir mense van verskillende bevolkingsgroepe om in vrede saam te leef.

Dié regstelling kritiseer ook die manier waarop ras- of groepsbewustheid ingryp in die lewens van “gewone” mense, mense wat maar net wil leef, of oorleef. Hoe kinders soos Rut – Amraal se moeder – as gelyke grootword saam met Elsie, ‘n blanke vrou, maar as volwassenes gedwonge die heersende sedes moet aanvaar, al beteken dit hulle moet hul eertydse vriendskap verloën en mekaar oor ‘n sosiale grens aankyk.

In Afrikaans het die stormagtige Khoi- en Nama-geskiedenis al gefigureer in Jan Rabie se Bolandia-tetralogie, veral Die Groot Anders-maak (1964) en Waar jý sterwe (1966), asook in WA de Klerk se Drie swerwers in Suidwes (1949), Die gésel van Namaland (1953) en Die laer (1964). In die Rabie-romans, sowel as in Die laer, is die hoofkarakters tussenfigure wat verskeur leef tussen botsende aansprake van verskillende bevolkingsgroepe. Die hoofkarakter in Die laer, Will Jordan, ‘n man van gemengde afkoms, beywer hom, net soos Amraal, vir vrede, maar sterf uiteindelik tragies, vermoor deur ‘n bondgenoot. In hierdie opsig is Amraal baie meer optimisties as Die laer, wat dit verwant maak aan Dalene Matthee se Fiela se kind (1985), waarin die Khoi-gegewe en die verhouding tussen verskillende groepe ook ‘n belangrike rol speel.

Amraal staan in ander opsigte ook nader aan Fiela se kind as aan die ander genoemde tekste deurdat dit geklassifiseer kan word as “goeie gewilde fiksie” sonder die eksistensialistiese onderbou van Rabie en De Klerk se werke. Lesers wat die werk van Irma Joubert geniet, sal waarskynlik ook veel genot uit Amraal put.

The post Resensie: Amraal deur Marinda van Zyl appeared first on LitNet.

Jan Terlouw: Oorlogswinter (vertaal deur Daniel Hugo)
Protea Boekhuis, 2015 (die oorspronklike Nederlandse uitgawe het in 1972 verskyn)
ISBN: 9781485302346

Ek sal nie ’n oorlog oorleef nie, daarvan is ek baie seker. My pasifisme voer ek terug na 1979, toe ek in standerd 7 in Engels die gedig “Dulce et decorum est” van Wilfred Owen bestudeer het. Hoe meer ek lees en fliek, hoe meer besef ek dat oorlog een van die verskriklikste dinge is wat die mens doen, in so ‘n mate dat ek boeke en flieks oor oorlog in die reël vermy.

Maar ek skryf nie nou ’n anti-oorlog-essay nie, maar wel ’n resensie oor Jan Terlouw se jeugverhaal Oorlogswinter. Tog is my agtergrond, soos voorgestel in die vorige paragraaf, relevant, want ek vermoed dat dit my ’n ideale leser van Terlouw se teks maak. Ook Terlouw se werk – soos alle goeie jeuglektuur – is nie slegs vir jeugdige lesers bedoel nie.

Soos baie ander Afrikaanssprekende Suid-Afrikaners was my eerste kennismaking met Terlouw sy allegorie vir kinders, Koning van Katoren. Hiermee het hy derduisende lesers bekoor met sy subtiele gebruik van strukture uit sprokies en legendes, terwyl hy die sosiopolitiek van die tyd (1971) deurtastend gesatiriseer het. (Onthou julle nog die skuiwende kerke van Ekumene, om nou maar een voorbeeld te noem?)

Terlouw het ’n opvolg geskryf, Soektog in Katoren, wat in 2007 verskyn het. Hoewel die satire en allegoriese elemente in die tweede boek dalk te doelbewus is, bied die ontknoping ’n perspektief op die sosiale verantwoordelikheid vir oorlogsgeweld wat my asem weggeslaan het.

Oorlogswinter staan in terme van tyd nader aan Koning, maar sluit baie direk aan by die siening van oorlog wat in Soektog aangetref word. Die verhaal speel in Nederland af tydens die laaste winter van die Tweede Wêreldoorlog, die sogenaamde hongerwinter. Die vyftienjarige Michiel van Beusekom wil graag aktief en formeel deelneem aan die weerstand teen die Duitse besetting, maar is nog te jonk. Op klein maniere raak hy egter wel betrokke, soos deur ’n brief te gaan aflewer, en soos die maande verbygaan, groei sy deelname soos wat hy meer volwasse gemaak word deur sy ervarings.

Aan die begin van die oorlog (Michiel was toe pas 11) het alles prettig en lekker gelyk terwyl die Nederlandse soldate te perd deur die dorp ry en met die inwoners skerts. In daardie stadium het hy gewens die oorlog duur lank. Gou het hy sy fout agtergekom. Soos die tyd verloop, kom die oorlog al nader aan sy eie lewe: nie alleen kennisse en mede-inwoners verloor geliefdes nie, ook Michiel se eie gesin word só geraak.

Maar pleks van moed opgee, word hy net meer en meer vasberade om te doen wat hy kan sonder om ander mense in gevaar te stel. Wanneer ’n Duitse soldaat hulle gesin ’n groot guns bewys, wil hy dit byna nie glo of aanvaar nie: die vyand kan maar net sleg wees!

Dat die lewe egter meer kompleks is, nie slegs swart-en-wit nie, word vir Michiel al duideliker: die idee van verantwoordelikheid groei by hom en laat hom dikwels sy eie optrede bevraagteken. Dit is juis hierdeur dat sy volwassenheid groei. Verder leer hy veel omtrent mense, omtrent persepsies wat soms verkeerd is, omtrent lojaliteit en betroubaarheid.

Terlouw teken die omstandighede met goedgekose besonderhede. So word die gesin Van Beusekom dikwels besoek deur terloopse kennisse en verlangse familie omdat hulle uit die stede loop om op die platteland kos te soek, en voor agtuur saans van die paaie moet af wees. Die plattelandse Nederlanders beskou dit as deel van hul bydrae tot die oorlogspoging om hierdie mense te huisves en ’n bietjie kos te gee. Michiel help ook almal wat hy kan, maak nie saak hoe gering nie. Hy neem byvoorbeeld ’n bejaarde man se waentjiewiel na die wamaker om reg te maak; so ontferm hy hom oor ’n 78-jarige wat vir sy dogter en kleinkinders aartappels oor kilometers heen aandra.

Die oorlog in Nederland was nou miskien nie op dieselfde vlak as byvoorbeeld die beleg van Stalingrad nie. Maar dan moet ’n mens die gesegde onthou dat as 1 000 mense sterf, is dit statistiek; as een persoon sterf, is dit ’n tragedie. Die kleiner en groter tragedies wat die Nederlanders meegemaak het, die spanning oor reëls en onredelike strafmaatreëls, die gebrek aan kos en toerusting, die onreg en die verontmensliking van die besetting, dit alles word duidelik uit Terlouw se verhaal en skep die beeld van die niemilitêre Nederlanders se ervaring van die oorlog. En dit is ewe sleg as dié van ’n soldaat wat in ’n veldslag vasgevang word, selfs al is dit dramaties anders.

Daniel Hugo se vertaling lees gemaklik. Hy vang ook Terlouw se humor goed vas, byvoorbeeld in die ongrammatikale Afrikaans wat in die Engelse karakter se mond gelê word. Soos met soveel van Hugo se ander vertalings moet ’n mens ook in hierdie geval dankbaar wees dat hierdie verhaal in Afrikaans beskikbaar is. Enersyds is Nederlands vir baie Afrikaanssprekendes moeilik leesbaar; andersyds is dit moeilik en duur om Nederlandse boeke in die hande te kry.

Dra Terlouw sy ideologiese hart aan die slot té eksplisiet op die mou? Dalk wel. Maar kyk gerus na hoeveel boeke oor historiese oorloë geskryf word (ek laat hier buite rekening wat alles in fantasiewêrelde en die ruimtes van wetenskapfiksie plaasvind) – die wanhopige vraag is: Léér die mens dan nie?! Die lys in die slothoofstuk kan minstens verdriedubbel word met voorbeelde uit die 44 jaar sedert die eerste verskyning van Oorlogswinter. Is daar enige boek, veral fiksie, wat oorlog as ’n goeie idee uitbeeld? (Ek het nog nooit PJ O’Rourke se essays in Give war a chance gelees nie, maar vermoed ’n satiriese instelling by hierdie tydskrifjoernalis.)

Dít is dalk die belangrikste rede waarom soveel mense as moontlik – en bowenal jong lesers – Oorlogswinter moet lees: stories is kragtige hulpmiddels om mense se perspektief op die wêreld te beïnvloed, en net dalk dra Terlouw en sy ontroerende verhaal daartoe by dat ons van oorlog ontslae sal raak. Maar wat ’n stryd sal dit nie wees nie!

The post Boekresensie: Oorlogswinter deur Jan Terlouw appeared first on LitNet.

Hierdie resensie is oorspronklik op 13 September 2013 op LitNet gepubliseer.

Titel: Trek
Skrywer: Winnie Rust
Uitgewer: NB-Uitgewers
ISBN: 9780798159333

Winnie Rust het reeds bekendheid verwerf met Martha, ‘n verhaal oor Martha Solomons, Countess of Stanford (2004) en Margie van die Seminary (2011), wat beide die geskiedenis van Wellington as agtergrond het. So ook haar nuwe roman, Trek.

In breë trekke handel Trek oor die gedwonge verskuiwing van die bruin mense uit die middedorp van Wellington gedurende die laat ’50’s en vroeë ’60’s van die vorige eeu. Dit bied egter ook ‘n breër kyk op die verskuiwings tussen plaas en dorp, en selfs, teen die einde van die teks, die verskuiwing na ander vastelande.

Synde self ‘n Wellingtonner vir meer as drie dekades het ek die optekening van die klein geskiedenisse van my dorp uiters interessant gevind, al is dit dan ook die fiksionalisering daarvan, soos uit die erkennings agterin die boek duidelik blyk. Die werklike ruimte van Wellington, beskrywing van historiese gebeure, verwysing na onlangse werklikhede, en die gebruik van huidige straatname en buitewyke skep egter ‘n geslaagde werklikheidsillusie waarvan die leser moeilik in die leesproses ontkom.

Die teks is in twee dele verdeel: in die eerste deel val die fokus hoofsaaklik op Miss Girlie en haar mense, terwyl die fokus in die tweede deel verskuif na die Bovleiplase en die perspektief van die blankes as grondbesitters.

Sy sit onder die boom en wag vir hom, vir Lambert.

Lambert het gesê: “Ek kom vir Miss Girlie haal, eendag, wanneer ek grond het van my eie. Eendag wanneer ek los is van Boeta.”

So begin die teks met die aanduiding van drie van die hoofkarakters en die motiewe van verhoudings, grond en onderdrukking.

Miss Girlie is die Juffrou in die Bovlei-skool vanaf 1938. Sy is die “ouderwetsste” van haar pa se kinders, “Girlie van die elite bruines wat kon Engels praat” (21). Sy is die musikale een, die singer en danser, die een met die mooi bene. Maar ook “Girlie van die donkerte, … vir wie die mans nie kon uitlos nie, en Girlie wat partykeers saamgespeel het”, wat uiteindelik trou met Leonard ter wille van die sekuriteit. Uit haar oogpunt word die verhaal van die gedwonge verskuiwings vertel en later meer afstandelik die storie van Molly, Hanna en Miss Pat, karakters wat ook sterk na vore kom in die ander vertellings.

Boeta is die uitbeelding van die tipiese konserwatiewe “baas van die plaas” op Weltevrede in die Bovlei. Lambert, sy jonger broer, is die meer gematigde. Die konflik en kontras tussen die twee broers se uitgangspunte oor die politiek, hantering van die plaaswerkers en hul gesindheid teenoor die vrouens in hul lewe, bied verdere perspektiefverruiming op die gebeure in die eerste deel van die teks. Lambert skryf later sy eie herinneringe neer (die enigste ek-vertelling) en die teks word afgesluit met die fokalisering op Lettie, Boeta se vrou, haar belewing van hul getroude lewe en die interaksie met veral Hanna en haar kleindogter, Lien.

Alhoewel oënskynlik een van die mindere karakters, word Hanna een van die indrukwekkendste deurlopende figure in dié teks. Hanna wat haar hartseer van haar seun alleen moes dra, wat haar eie huis laat bou en met haar tuinmakery “die plaas na haar grond op die dorp toe bring” (66), wat Miss Pat na die moord op haar buurvrou bystaan, wat vir Let (Boeta se vrou) ondersteun na háár seun se dood, maar altyd net dáár was vir Let. Hanna wat uiteindelik sê: “Hanna het ‘n huis, ‘n grondjie, en sy is dankbaar. Daar’s mense wat dit nie het nie” (243).

Die toon is hoofsaaklik nostalgies-elegies: ‘n terugdink aan en terugverlang na die verlede met sy goeie en slegte tye, maar ook die besef van die swaarkry, lyding en onregte daarvan. In die loop van die verskillende stories van mense word ook die universele, parallelle ervarings tussen die verskillende en verdeelde gemeenskappe en karakters duidelik: ongelukkige huwelike, die verlies van kinders op ‘n vroeë ouderdom, die behoefte aan ‘n lappie grond (14), die aftakeling van die ouderdom, verset teen onregverdigheid, die onderdrukking van die vrou deur ‘n patriargale gemeenskap en die skynbare onmoontlikheid van ontvlugting uit ‘n ruimte vol fisiese en strukturele geweld.

Rust gebruik die afwisseling van vertelperspektiewe (en taalregister) in die teks effektief ter wille van verskuiwing in karakterfokus en ook die aanwending van die beskrywing van kerngebeure vanuit verskillende hoeke. Alhoewel die herhaling van elemente van die intrige sommige lesers kan hinder, bied dit tog ‘n noodsaaklike korrektief op uiterste standpunte by party van die karakters en ‘n meer geskakeerde uitbeelding van die “geskiedenis”. Dit is veral die volgehoue deernis waarmee gekarakteriseer en vertel word, wat my opgeval het.

Deur die lees van die teks kom die leser ook gaandeweg tot die besef van die verweefdheid van die verskillende gemeenskappe in ‘n klein gemeenskap, die afhanklikheid van mekaar en die gedeelde universele behoeftes van mens-wees. Lettie besef aan die einde “(dat) sy sal terugkeer na die grond waaruit sy gevorm is. Na die mense na aan haar. Na Willempie se graf. Na Boeta s’n. Na Lien en Hanna, wie se lot met hare verweef is. Sy en Hanna en Lien, weefdrade van verskillende kleure wat die skering en inslag vorm” (254).

Die oënskynlik fragmentariese aanbieding vanuit verskillende karakters se belewenisse word heg saamgesnoer deur die historiese gebeure, die herhalende voorkoms van karakters en ‘n sterk samebindende ruimte.

Die roman lees vlot, die taalgebruik is tegelyk keurig en vol variasie, die perspektief op nog ‘n stukkie van ons gedeelde verlede noodsaaklik, en die besef van universele behoeftes, geluk en lyding – ‘n gedeelde menslikheid – oorgedra deur die stories van die Ander.

Lees gerus: dit is die stories wat ons moet deel.

Teken in op LitNet se gratis weeklikse nuusbrief. | Sign up for LitNet’s free weekly newsletter.

The post Trek vertel die stories wat ons moet deel appeared first on LitNet.

Kyk ook 'n video van die bekendstelling van Die taal van been

Titel: Die taal van been
Skrywer: Heilna du Plooy
Uitgewer: Litera Publikasies
ISBN: 9781920188511

Om dit wat verborge is te lees: Die taal van been deur Heilna du Plooy

                                   "Ons kan 'n skedel lees. Hy praat met ons in sy eie taal."

'n Vroulike akademikus en skilder in haar middel-vyftigerjare, Carolien du Plessis, sit in haar woonkamer en lees koerant en kyk "met die een oog" na 'n joernaalprogram op die televisie. Uit die weergawe van haar oppervlakkige waarnemings kan die leser tog aflei dat Carolien se fokus dié is van 'n kritiese waarnemer wat dieper as die oppervlak kyk en wat veral op vlakke en kleure ingestel is. Uit én die koerantberigte wat sy lees én die program word die aktuele sosiopolitieke situasie betrek en blyk trouens dat Suid-Afrika 'n land is waarin misdaad hoogty vier.

Een van die onderdele van die program is 'n insetsel oor die rekonstruksie van 'n skedel. 'n Kenner van die forensiese patologie, kaptein Pieter de Klerk, verduidelik die moeisame proses om eers die skedel te reinig van alles wat aanhangsel is totdat net die been oorbly. Daarna word die skedel weer ewe moeisaam gerekonstrueer totdat dit menslike kontoere vertoon en by wyse van spreke as teken heenwys na die afwesige mens. Vervolgens toon De Klerk aan die kyker so 'n gerekonstrueerde skedel. Dit is die reste van iemand wat 'n slagoffer van 'n misdaad was, maar wat nooit geïdentifiseer kon word nie. Die soektog na die identiteit van so 'n skedel is inderwaarheid 'n speurtog. Wanneer 'n mens so met 'n skedel besig is, raak jy egter bewus "van jou eie skedel onder jou eie gesig" (bl 13); dus jou eie sterflikheid.

Al die bogenoemde motiewe speel later in die roman 'n belangrike rol.

Carolien merk met verbystering dat die opgeboude skedel sprekend lyk na 'n man wat sy 15 jaar tevore vlugtig ontmoet het. Sy wil daardie tyd liefs nie onthou nie, vanweë die onrussituasie in Suid-Afrika in die negentigerjare, omdat sy toe in 'n bestaanskrisis was, 'n gespanne verhouding met haar man gehad het én 'n besondere, hoewel kortstondige verhouding met die man wat sy glo sy herken, Jean, gehad het (bl 20). Oor die presiese aard daarvan het sy haar man ook nooit vertel nie en hy het dalk vermoed dat daar "dinge" gebeur het "wat hy nie wil weet nie" (20). Daardie nag droom Carolien opeens weer van die destydse traumatiese gebeure waarin 'n vrou gedood word in 'n mislukte aanslag op Jean se lewe. Nou word die twee ingekeepte vooraftekste waarmee die roman begin ook duideliker: die eerste is die feitelike weergawe van die gebeure wat in die droom afspeel en die tweede is 'n beskrywing van 'n man wat skynbaar as sluipmoordenaar verantwoordelik was vir die aanslag. Aan die einde van die roman is daar weer so 'n gemarkeerde teks wat die geheim van Jean se dood onthul, hoewel die leser dit reeds vroeg vermoed.

Carolien het vir Jean nooit teruggesien nie en die verdere verloop van sy lewe bly vir haar wel verhul. Wanneer die inligting waaroor die leser enersyds en die karakter of verteller andersyds verskil, ontstaan 'n situasie van spanning wat gewoonlik een is van 'n raaisel of 'n dreiging. In die roman word dit dikwels knap hanteer. Dit noop die leser om aan te hou lees ten spyte daarvan dat die speurtog stadig verloop. Weens hierdie raaisel bel Carolien die televisie-omroeper, Amanda Louw, om meer uit te vind oor die skedel en die plek en omstandighede van die vonds. So begin sy met haar eie speurtog na Jean se lotgevalle, maar ook na 'n moontlike verklaring vir aspekte van haar eie verlede.

Om dit nog verder narratologies te kompliseer, verskyn gedeeltes uit Isak Dineson (Karen Blixen) se kortverhaal "The Old Chevalier" (in haar bundel Seven Gothic Tales, 1934) aan die begin van elke hoofstuk. Ek gee hiervan 'n kriptiese opsomming, met eers die hoofstuk en daarna die bladsynommer in die Dinesen-verhaal: 1: 69; 2: 69; 3: 100/101; 4: 71; 5: 71; 6: 76/77; 7: 77; 8: 77; 9: 77; 10: 85: 11: 79: 12: 71; 13: 82: 14: 91; 15: 90; 16: 88; 17: 89; 18: 90; 19: 99; 20: 94/95; 21: 95 en 22: 101. Uit hierdie opname blyk dit dat die aanhalings nie bloot chronologies is nie, maar gekies word as inleidende skakels met, of "stemvurk" vir, dit wat volg. Hoewel die aansluitings soms besonder vernuftig en passend is (bv hoofstuk 18 ) is die hele prosedure ook nie vry te spreek van 'n mate van manipulering nie.

Deur die procedé word wel gesuggereer dat daar raakpunte tussen Du Plooy se roman en die verhaal van Dinesen bestaan. Dit is ook inderdaad die geval. Die duidelikste parallelle is 'n moordaanslag, 'n verdwene geliefde, die representasie van 'n skedel wat by die verteller die gevoel van herkenning wek en die verloop van 15 jaar (in die verhaal tussen die vertelling en die sien van die skedel by 'n vriend). Die belangrikste ooreenkoms lê egter in die vlugtige ontmoeting van twee onbekendes, wat onmeetlike passie en aangetrokkenheid tot gevolg kan hê. Voort is 'n belangrike tema dié van feminisme: volgens die verteller in die Dinesen-verhaal is die werklik interessante vroue hulle wat hulle losmaak van die geykte verwagtinge van die gemeenskap en by implikasie daarteen rebelleer. Vroue, beweer hy, word in wese aangetrek deur die heksesabbat of -ritueel. Soos sal blyk, is daar ook by Carolien 'n opstandigheid en rebelsheid.

Die tweede storievlak is van 15 jaar tevore. Carolien is in haar veertigerjare, gelukkig getroud met ‘n regsgeleerde, Frans, met twee kinders en ‘n vervullende werk as tydelike universiteitsdosent in kunsgeskiedenis. Haar harmoniese bestaan kom skielik tot ‘n einde weens twee verwante traumatiese gebeurtenisse: sy verloor haar werk op onverwagte wyse as slagoffer van rasionalisasie en regstellende aksie én sy raak teen haar wil betrek by die genoemde aanslag op die voormalige anti-apartheid-aktivis, Jean. Nadat sy haar werk verloor het, voel sy ontredderd en ‘n vriendin wat Kaap toe verhuis, leen haar 'n bykans leë woonstel waar sy bedags die hele dag probeer om weer te skilder en iets van haar kreatiewe self te herwin. Haar vaste besluit om in afsondering in 'n gevaarlike deel van die stad alleen te gaan werk stuit op onbegrip én weerstand van haar rasionele man. Ten spyte van sy teenkanting en die toenemende verwydering tussen hulle volhard sy met haar besluit. Daarin toon sy haar as een van die vroue (na wie verwys word in die Blixen-verhaal) wat in opstand kom teen konvensies. Hierdie emansipasie met sterk feministiese trekke berei die pad vir haar (emosionele) ontrouheid.

Op 'n middag klop 'n wildvreemde man by haar woonstel aan op soek na die sleutel van die buurwoonstel waar hy vir 'n tyd sal tuisgaan. Dit is goedgunstiglik aan hom beskikbaar gestel deur 'n ou vriendin, Marion, wat ook by die struggle betrokke was, maar anders as hy aktivis bly en nie ontnugterd oor die uitkoms is nie (kyk ook bl 123). Carolien verwys hom na die woonstelopsigter, wat die woonstel vir hom oopsluit, maar dan sterf deur 'n skoot – 'n valstrik wat kennelik bedoel was vir Jean. Hy besef dadelik dat sy ou vriendin medepligtig was én besef ook dat sy lewe in gevaar is. Daarom neem hy skuiling in Carolien se woonstel. Sy neem hom teen haar sin in beskerming in haar tydelike verblyf en in die loop van enkele dae ontwikkel hulle verhouding in so ‘n mate dat hy haar toestemming gee om hom te teken – selfs sy gesig – en dat daar ook fisieke toenadering plaasvind (111 en 156–8).

Hierdie lewensjaar raak Carolien se “wasteland”, ‘n "droë wit seisoen" van verwydering van haar man en van selfondersoek.

Na die vertrek van Jean en ‘n oorsese besoek word die verhouding met haar man herstel, ook omdat haar eie poging om weer skeppend as skilder te wees – na 'n moeisame verloop – tog eindelik suksesvol is. In die primêre storievlak word sy in haar geborge en tevrede toestand opeens gedwing om haar verlede onder oë te neem en, soos by die klei-rekonstruksie van die skedel, herkonstruerend te “lees”. Sy besef dat haar stilswye oor die gebeure van 15 jaar gelede ‘n vorm van verraad is teenoor haar man en besluit om oop kaarte te speel. Daarom besluit sy om alles wat gebeur het, neer te skrywe in die vorm van ‘n narratief. Wat belangrik is, is dat sy nooit die volle verhaal aan haar man vertel nie (151–4) en dat hy die tekeninge van Jean "gewis nog nooit gesien het nie" (176). Al wat sy van hulle intieme samesyn vertel, is dat die man "daar rondgesit en deur die boeke geblaai [het]” (153). Sy wonder egter "wat hy weet en wat hy vermoed".

Voorts is dit ook belangrik om te onthou dat Du Plooy ‘n studie oor Etienne Leroux se roman 18-44 voltooi het en ook in hierdie roman eksplisiet na die Leroux-roman verwys (89). Soos die knolskrywer, mnr Y, in Etienne Leroux se magistrale roman aan die einde van 18-44 sy rug keer op wat was en 'n nuwe fase van kreatiwiteit betree, vernietig Carolien haar narratief (192) en "begin sy 'n nuwe skildery" waarin sy die essensie van vorm en kleur vasvang. Waarin niks meer verborge is nie. So kom sy in die reine met haar verlede en sy geheime en begin met 'n nuwe lewensfase én 'n nuwe dimensie in haar verhouding met haar man. Sodat sy selfs nou hom ook op die doek kan vaslê.

Hierdie hele proses van konfrontasie met die verlede deur 'n narratief is bekend in die literatuur – ook in die Afrikaanse letterkunde. Een van die bekendste Afrikaanse romans waarin dit gebeur, is die genoemde 18-44. Dit is 'n roman waarin ‘n subtiele metanarratiewe spel gespeel word: mnr Y worstel met sy eie verlede, sy eie verraad, sy roman, én probeer om sin te maak van sy eie persoonlike geskiedenis én dié gewelddadige geskiedenis van sy eie tyd. Selfontleding word, by wyse van spreke, gekaats teen die agtergrond van die aktuele geskiedenis. Baie soos Du Plooy ook die traumatiese geskiedenis van Carolien situeer in 'n traumatiese oorgangstyd in Suid-Afrika waarin prysgawe voorop staan: van werk, sekerhede, veiligheid en geborgenheid (kyk bv ble 117/118). Wanneer die negentigerjare en die moeisame geboorte van die "Nuwe Suid-Afrika" voor die gees geroep word, dink mens veral aan geweld en aan die destydse (nuwe) verskrikking, vigs. In Du Plooy se roman speel beide 'n groot rol: Carolien word deel van 'n moordaanslag (97), haar bure se familie word slagoffers van geweld (62) en emigreer (84), en haar huishulp se dogter sterf aan vigs (185, 187).

Leroux se mnr Y probeer nie net om sy eie verminkte psige te "repareer" deur sy konfrontasie met die verlede nie; hy probeer inderwaarheid om van 'n knolskrywer te ontwikkel in een wat nie meer tweedegraadse vleis as keursnitte probeer verpak nie. Aan die einde van Leroux se aangrypende roman neem mnr Y hom voor om nou 'n roman te skrywe – in feite dit wat die leser pas gelees het. Ook Du Plooy se Carolien skryf 'n narratief ter wille van helderheid (en psigiese heling), maar sy vernietig dit. Tog vorm dit ook deel van die roman wat die leser onder oë kry.

Leroux se roman is al herhaaldelik "metanarratief" genoem, 'n begrip waaroor byvoorbeeld Linda Hutcheon (1984) gesaghebbend geskryf het. 'n Metaroman is 'n roman oor die [skryf van 'n ] roman en bevat dikwels 'n ek-verteller wat al skrywend kommentaar oor die skryfproses lewer. Interessant is die opmerking van Van Gorp (2007:288) dat metanarratiewe kommentaar, "momenten van zelfproblematisering in de roman", veral voorkom in wat genoem word "crisisperiodes", soos die historiese tydperk waarin Du Plooy se roman gesitueer is, beslis is. Ook Du Plooy se roman staan bol van metanarratiewe kommentaar (oa op bl 35: “Hoe vind ‘n mens ‘n beginpunt in die gang van sake […], hoe kry ek 'n lyn of enige soort samehang in al die triviale dinge ..., hoe skryf ‘n mens oor wat jy nie verstaan nie?” (36). "Maar alles begin iewers. Hier begin ek met die eerste woord", 82: "Ek het geweet ... as dit iets wil wees" en "Die uitkoms is selfs minder belangrik as die proses want daar waar die maker aan die werk is, daar gebeur die groei", 171).

Die taal van been is die “bekende literator, digter en kunstenaar” (soos dit op die blakerteks staan), Heilna du Plooy, se debuutroman. Waarskynlik word hierdie feite nie om dowe neute genoem nie: nie net is die hoofpersoon van die roman (ook) ‘n vroulike akademikus en skilder nie, maar die hele kwessie van geskiedskrywing en representasie – kernbegrippe in die heersende akademiese literêre diskoers – staan hier sentraal. Voorts “lees” beide die skilder en die digter dit wat ons werklikheid noem en omskep dit in kleure en klanke. In hierdie roman is een van die belangrikste storiemotiewe ook die “lees” van ‘n skedel; daarom in die titel die woorde “die taal van been”. Want die skedel is in semiotiese terme die teken (of spoor) wat heenwys na ‘n mens wat ontglippend en afwesig is, soos betekenis trouens ook gesien word in die moderne poststrukturalistiese literêre teorie.

NP Van Wyk Louw (1961:126) het oor Etienne Leroux se debuutroman, Die eerste lewe van Colet, opgemerk dat vir ‘n roman wat in die realistiese tradisie wou staan, “die verhaal erg los [is] van elke moontlike ekonomiese groeigrond; dis ‘n soort vry-blywende rykmanswêreld: niemand behalwe die meid en die onderwyseres skyn iets soos werk te hê, of geldelike kommer, of bemoei hom met die stoflike”. Die stelwyse en die meriete daarvan daargelaat; wat Louw as ‘n gebrek sinjaleer, is die feit dat die roman nie ingebed is in ‘n oortuigende “werklikheid” nie; dit funksioneer bloot as dekor.

Dieselfde beswaar sou ook kon geld vir die realistiese kader waarbinne die storie van Du Plooy geplaas word. Die twee kinders is kwalik meer as figurante en die leser sien of hoor hulle nooit nie; hulle word nie oortuigende karakters nie, soos trouens ook nie enige karakter buiten Frans, die verteller se man, en die enigmatiese Jean nie. Amanda Louw, Pieter de Klerk en Marion kom nooit uit die verf as mense van vlees en bloed nie. Ook die taalgebruik van karakters kom nie oor as baie "realisties" nie: al die karakters praat keurige Afrikaans en jy soek verniet na sleurtaal (selfs by die televisie-omroeper, polisieman of voormalige politieke aktivis). Geen enkele karakter gebruik ooit 'n kragwoord nie; selfs nie tydens hoogspanning nie. Selfs die klein seuntjie dreig om die kinders wat sy vriendin afknou, "sommer [te] klap" en hulle sleg te sê (!), en selfs as Frans woedend is, soek jy verniet na 'n "bliksem", om nie eers van die f-woord te praat nie.

Verwant hieraan is die wyse waarop lang gedeeltes van Carolien en Frans se lewe bloot in enkele paragrawe opgesom word. Hoewel hierdie bepaalde "verhaalritme" spruit uit die feit dat op kerngedeeltes gefokus word, het dit tot gevolg dat hierdie opsommende gedeeltes van hulle huwelik, hulle kinders, ens veel eerder "telling" as "showing" is. Op dieselfde wyse "hoor" jy van geweld, maar jy ervaar die benouende negentigerjare op 'n afstand. Ook die verhouding tussen Frans en Carolien word weliswaar beskryf, maar dit geskied opsommend en selfs afstandelik; byna behoedsaam: "Ons het deur al die maande van my werkery in die ateljee normaal liefde bly maak [sic] volgens die patrone waaraan ons gewoond was. Wel miskien meer tegnies as spontaan, maar nogtans." Die leser ervaar nooit werklike emosie – ook seksueel – tussen hulle nie. Een van die kerngedeeltes in die roman is die "verhouding" met Jean, mét aanhalingstekens, want wat presies die aard daarvan was, word ook verhul. Dat daar 'n wedersydse aantrekkingskrag is, word duidelik verwoord en haar toenadering word ook voorberei deurdat die verwydering tussen haar en haar man sorgvuldig beskrywe word. Kyk na die volgende: "Sy kon nie help om te dink hoe 'n aantreklike man dit is nie" (96); "Wat 'n helder mens was haar eerste gedagte ..." (138); en "Maar sy het geweet haar ontwrigte gedagtes was nie by Frans of selfs by haar kinders nie" (146).

Du Plooy is 'n gesoute literator wat al gesaghebbend geskrywe het oor die narratologie en duidelik goed weet om spanning te bewerkstellig deur die gebruik van 'n uitsteltegniek waardeur kernepisodes wat vroeg in die storie plaasvind, na laat in die verhaal of diskoers te skuif. Die belangrikste een is bepaald die romantiese afskeidsaandete (156), voorafgegaan deur die vaslê van Jean (174–6). Of daar ooit seks plaasgevind het, word aan die leser se verbeelding oorgelaat. Hy sit sy hande om haar en wil haar op 'n "spesiale manier [...] dankie sê" (156); sy bring die aand saam met hom deur en nie net was die geur van sy vel en hare in haar neus nie, maar "die tekstuur van sy rug en skouers in haar vingerpunte en sy kon steeds sy skurwe kuit onder haar voet voel" (156). Boonop is hulle "half verleë vir mekaar" (158) – alles aanduidings van seksuele omgang, omdat hulle die vorige keer toe hulle die nag platonies in mekaar se arms deurgebring het (111/112), geen ongemak ervaar het nie. In Dinesen se verhaal waarna reeds verwys is, bring die geliefdes 'n nag van passie deur, waarna die vrou ('n prostituut) die man verlaat en in wese verraad pleeg deur die gesimuleerde passie. In Du Plooy se roman voel die vrou ook dat sy verraad gepleeg het (ook teenoor haar man) en verraai sy ook vir Jean deurdat sy eintlik van hom vergeet. Hierdie "verraad" wreek hom na my gevoel later en verklaar Carolien se bykans obsessiewe poging om die waarheid oor sy lot te wete te kom, maar in werklikheid ook haar eie beweegredes van destyds te begryp.

Terug by die vraag of daar ooit seks plaasgevind het: dit bly derhalwe 'n onopgeloste raaisel in hierdie speurverhaal. 'n Mens sou kon aanvoer dat dit 'n doelbewuste verswyging van die hoofkarakter (uit wie se fokus alles vertel word) is, omdat sy die gebeure as traumaties ervaar. Dit is trouens tekenend van die hoofkarakter (selfs wanneer sy as ek-verteller optree) dat sy uiters rasioneel en eerlik probeer wees, maar tog wegskram van eerlike selfondersoek wat nie "altyd vrolik" was nie: “[W]anneer my greep op myself verslap, het dit vir my gevoel asof die ondergrond van my lewe [...] onstabiel geraak het" (72). Die ek-verteller raak eintlik net wanneer sy die landskap fokaliseer volkome eerlik. Dan gaan dit in feite nie om die landskap as outonome entiteit nie, maar oor die wyse waarop die fokaliseerder alles in terme van die pikturale sien. Kleure oorheers5, soos in die beskrywing op bl 45: "groot bosse en helder kleur ... blink en swart ... swart gepoleerde teëls ... witgeverfde houtstoele met bont kussings ... 'n warm en kleurvolle wêreld"; en ook op bl 180:

Die son was al onder en die hele toneel was in 'n sagte oranje lig gehul. Die misslierte hier en daar oor die water en die blink water self het die oranje gloed opgevang op verskillende maniere     [...] Dat daar in die noordelike lande meer blou en grys in die lig, in die berge en bome is, het my opnuut opgeval. Die son se kleur is daar koeler, asof die geel en rooi skakerings uitgewas is. Vandaar die sagte oranje van die laat son [...] In Afrika is daar altyd geel in die lig, tot in die laaste rooi as die son al weg is. Selfs in die lug en bome is daar altyd tinte van geel en rooi en   bruin. Daarom is die bome roeserig en die lug byna persblou.

Naas kleure word daar ook gefokus op verhoudings, vlakke en lyne wat alles “geskik” word tot woordskilderye. Die volgende paragraaf op bl 45, met sy opeenstapelings van deiktiese aanduidings, is 'n sprekende voorbeeld:

Carolien moes van die tweede oggend af begin oefen. Sy het van die vaal huisie af weggestap met die son op haar skouers en kop en met die musieksak in haar hand – onder die wildevyeboom uit, verby die wynbome [...] en tussen die lemoenboorde deur. Al met die grondpad af, deur die driffie met die spoelsand in dik riwwe oor die pad se loopvlak, verby die swart skool waar die kinders nie toe vakansie gehad het nie en waar hulle haar oor die draad heen nuuskierig aangekyk het.

Kyk bl 180.

Die hele tema van skilderskap neem 'n belangrike rol in die roman in en daar word op talle plekke (oa op ble 88–90) uitvoerig geskryf oor die probleme van teken of skilder. Daar word ook poëtikaal besin oor die funksie van kuns in 'n land vol politieke geweld – kyk die tweegesprek tussen Carolien en Jean op ble 116/117:

Is dit nou so erg om te voel jy moet jou heil op jou eie manier soek? Selfs Antjie Krog het al daaroor geskryf en gevra of dit regverdigbaar is om “woordtresse te koord” of so-iets as die land brand, maar ek meen, sy skryf nog altyd. En mense begryp ander kante van ons werklikheid omdat hulle lees wat sy skryf [...].

‘n Mens kan seker ook jou kunswerke gebruik of foute in die samelewing uit te wys. Daar is tog kunstenaars wat kommentaar lewer, op die gemeenskap of die politiek, of wat ook al? [...]

En waarom skilder jy? Dit is 'n onttrekking, of ontvlugting, of hoe? [...]

Alle vorme van vrugbaarheid is geldig, dink sy. Vir my is dit noodsaaklik. Dit laat nuwe ontstaan, dis groei. Dis beweging. Wat mens ook al doen, jy moet vooruitgang moontlik maak, of dit nou fisies of geestelik is. En soek na vooruitgang. Voortdurend.

Holdheim (1987:36) het van die speurverhaal gesê dat dit in wese epistemologies is: dit is 'n uitgebreide metafoor van die proses van begryp (verstehen), 'n narratiewe weergawe van die hermeneutiese problematiek, die proses van interpretasie en van begryp. En hierdie problematiek staan nie net in die wysbegeerte (van veral die 18de eeu) sentraal nie, maar ook in eietydse literatuurteorieë (kyk ook Van Coller 2009:1–8). Daarmee word ook reeds gesê dat Du Plooy se oënskynlik toeganklike roman, wat duidelik genologies verwant is aan die liefdes- en speurverhaal, onder sy oppervlak dieper lae verberg. Die "oppervlak" is inderdaad 'n metafoor wat op verskeie vlakke werksaam is in die roman. Kyk jy dieper as die skedel, vind jy die mens; ondersoek jy verskynsels soos vigs, regstellende aksie of geweldsmisdade, is daar altyd 'n ondergrond waarteen jy dit as 't ware moet "lees" en begryp, en kyk jy dieper as die oppervlak van hierdie roman, vind jy weggesteekte lae betenisse. Hierdie "historiese rekonstruksie" van Carolien is dus tegelykertyd 'n herkonstruksie van haar eie verlede én van die historiese tydperk waarin die traumatiese gebeure afgespeel het.

Carolien se eie speurtog vind sy pendant in die leser se speurtog én in die soeke na die waarheid oor Mozart se skedel wat as ingebedde storie in die roman funksioneer. Hierdie oënskynlik oop teks is in wese ook postmodernisties weens die doelbewuste "mixing" van "hoë en lae" vorme van kultuur, soos die liefdes- en speurverhaal met die hermeneuties-epistemologiese narratief. Hutcheon (1988:4, 39, 45 en 93) het opgemerk dat die postmodernistiese teks obsessioneel belangstel in die verlede, maar dat dit nooit 'n blote nostalgiese terughunkering is nie. Ook in die geval van Carolien is die konfrontasie met haar eie verlede 'n onthutsende konfrontasie.

Du Plooy se roman is in die geheel geoordeel 'n besonderse debuut: intelligent, wars van mooiskrywery; leesbaar én herkoubaar.

HP van Coller

Universiteit van die Vrystaat 

Bibliografie

Dinesen, Isak, 1934. The Old Chevalier. Seven Gothic Tales. Covent Garden, Londen: Putnam.

Holdheim, W. Wolfgang. 1987. Reflecties over de detective-verhaal. De Vlaamse Gids, 7(1):23–37.

Hutcheon, Linda. 1984 [1980]. Narcissistic narrative. The metafictional paradox. Waterloo, Ontario: Wilfred Laurier University Press.

—. 1988. A poetics of postmodernism. History, theory, fiction. New York: Routledge.

Van Coller, H.P. 2009. Tussenstand. Literêre Opstelle. Pretoria: Van Schaik.

Van Gorp, H, D Delabastita en R Ghesquiere. 2007. Lexicon van literaire termen. Mechelen: Wolters, Plantijn.

The post LitNet Akademies-resensie-essay: Die taal van been deur Heilna du Plooy appeared first on LitNet.