Land van skedels
Nicola Hanekom
Protea Boekhuis
SKU: 9781485302537

Die opvoering van Nicola Hanekom se Land van skedels as ruimtelike opvoerkuns het opslae gemaak by onder andere Clover Aardklop 2013 en KKNK 2014. Rentia Bartlett-Mohl en Emma Kotze lewer skitterende gloeiende kommentaar op die opvoerings self wat beslis die moeite werd is om te lees.

Land van skedels (2015) is pas deur Protea Boekhuis gepubliseer en is ‘n toonbeeld van uitstekende navorsing oor die Anglo-Boereoorlog wat as leesteks ook die Afrikaanse dramakanon eer aandoen. Verskeie boeke en dramas het sedert die herdenking van die Anglo-Boereoorlog verskyn, waarvan heelwat veral oor die afgryslike gebeure in die Britse konsentrasiekampe en die lot van blanke vroue en kinders, asook die destydse ontberings van swart Suid-Afrikaners in kampe handel.

Die vraag is hoe suksesvol die treffende visuele opvoering, wat ook swaar steun op byklanke, sang en musiek as letterkundige publikasie getranskribeer kan word. Vir ʼn teaterpraktisyn om ʼn eksperimentele speelteks na die teater te bring is een ding. Om uit ʼn komplekse teateropvoering, waartydens met van die land se beste akteurs verder geëksperimenteer word, ʼn puik drama as leesdrama te gepubliseer, is ʼn heel ander uitdaging.

Met Land van skedels toon Nicola Hanekom, wat reeds die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se Eugène Marais-prys vir Die pad byster ontvang het, haar staal as een van die opwindendste jong Afrikaanse dramaturge. Hanekom bring veral met haar unieke teatrale styl ʼn nuwe perspektief op hoe die komplekse verhale van Britse, Afrikaanse en swart karakters in ʼn leesdrama gestalte kan vind.

Die leser word inderwaarheid gelei vanaf die redes vir die oorlog en konsentrasiekampe, die afbrand van huise en die wisselende suksesse en verliese van veldslae tot die tragiese afloop van die oorlog vir alle rolspelers op die tragiese pad van die oorlog. Verwysings na oorlogmisdade in onder andere Rwanda, Duitsland en Sirië dra by tot die universele impak van die stuk. Hanekom se manipulering van die teatersemiotiek, en veral haar vernuf om struktuur aan die meesleurende, maar komplekse, gebeure en uiteenlopende karakters te gee, is, om dit eenvoudig te stel, verbluffend. Die grootste uitdaging is die beskrywing van die verskillende tente en hul inwoners wat stelselmatig aan die leser voorgestel word voordat na die werklike verhoog en meer verweefde aksie oorgegaan word. Sy maak ryklik gebruik van visuele beskrywings in die didaskalia wat die leser, soos die toneelganger, op die (lyks)pad van ontdekking en herkenning van die verskrikking wat oorlog aan onskuldiges kan doen, begelei. Foto’s van die produksie en karakters dra veel by tot die leser se visualiseringsproses.

Navorsing uit verskeie akademiese en historiese standaardboeke oor die oorlog, ʼn outentieke kampdagboek en oorvertelde verhale dra by tot die trefkrag van die drama. Bekende frases, politieke uitsprake en perspektiewe klap soos onverskillige geweerskote in die teks. Gedigte deur digters soos Jan FE Cilliers, C Louis Leipoldt en DJ Opperman kom lê weer in karakters se monde en verhoog die poëtiese impak en kleur van die drama. Ook Hanekom se eie manipulering van die woord as poëtiese beelddraer is uiters treffend. Om maar twee voorbeelde te noem: Boetie se verwysings na sy moeder se hande wat troos en berusting bring teenoor sy vader se hand wat leer skiet, is hartroerend sonder om ooit sentimenteel te raak. Hoe koud die Britse vlag vir die dooie (sprekende) Lenie is waarin sy toegedraai en begrawe is, spreek boekdele ...

Stelselmatig ontwikkel karakters soos Tommy, veral in die teenwoordigheid van Emily Hobhouse, nuwe perspektiewe oor die wreedheid van oorlog. Die karakters van Sophia, Boetie, Moeder, Lenie en Alie is volrond geskep. Boer, moontlik Paul Kruger, en Brit, wat as Kitchener gesien kan word, bly hoofsaaklik stereotipes wat nie ʼn aks afwyk van hulle ideologieë nie. Die vrou Bokama (Hoop) word die roepstem tot erkenning vir 4 154 (of straks meer) swart landegenote wat ook gesterf het. Die swart dansers word kundig gebruik as soldate en lykwegdraers vir seker die mees skrikwekkende karakter in die drama – Langkappie – die immer teenwoordige Dood wat soos ʼn swart raaf uit die hel siele kom wegruk uit hulle ellende.

Land van skedels is uiteindelik ʼn ritueel oor die gruwelikheid en verskrikking wat oorlog aan die mens, wat nie meer mens geag word nie, doen. Hierdie drama behoort deur alle nasies in hierdie land gelees te word – hierin kry almal stem.

The post Resensie van Land van skedels deur Nicola Hanekom appeared first on LitNet.

A God in Ruins
Kate Atkinson
Doubleday
ISBN: 9780385618717

Despite her substantial literary success, I did not know Kate Atkinson’s work before A God in Ruins was recommended to me by a friend whose taste I value. It won the Costa Novel Award in the beginning of this month, as did Atkinson’s previous novel, Life After Life (2014). The two are related, but can be read independently. I hope to turn to the sibling soon, as A God in Ruins is one of the most exquisite novels I have ever read, and the idea of Atkinson’s backlist reassures me greatly.

A God in Ruins is many things. It is the story of a British family set against the historical background of the past century. It is a novel about war and its aftershocks. It is a fine inquiry into human nature. But above all, it is a declaration of love for literature, its power and its manifold mysteries. And it is highly ambitious. What astounds about A God in Ruins is that it never falls short of these formidable ambitions. Such novels are rare. They take root in your mind and blossom in your soul. Even ferocious readers encounter a novel like this only once in a while.

The way it captures fiction’s ability to heal, to open up spaces in us we never even knew existed is striking. It is poetic in style as well as in its wisdom. For me, A God in Ruins was a magical key. It opened two doors in my life, two doors connecting the past to my fragile present: one appeared while I was still reading, the other after I’d finished the novel. I stepped through the first, an imaginary one, during one of those serene nights when you are at peace with the world and yourself. It was around midnight. I was lost in the arms of a comfy easy chair; a soft caramel light illuminated the room. When I looked up from the book, I saw something so beautiful that I wanted to hold on to it forever. But I was scared to disturb the scene by searching for my camera, so I turned to the last blank page of A God in Ruins and drew a sketch of what was in front of me: a moment of flickering hope. It is also engraved in my heart.

The second door was real. It is the door to my late husband’s library. There are innumerable books in our house. We have roamed among them with the great pleasure that exploring books can bring only to two readers in love. When I finished A God in Ruins, I was crushed by the inability to share it with André. It was published a few weeks after his death. But I knew, had he been alive, I would have passed the novel to him the second I had finished with it that early Sunday morning, and I would have asked him to read it immediately so that we could discuss it in detail. Instead, I was all alone in an empty bed and all I could do was weep. What I have discovered about grief and loneliness is that it is not the lows which are unbearable, but the emptiness of the highs, when all you want to do is experience them with the person you love and there is no one there to hold you.

But then, still lying in bed, tears seeping into my pillow, I had a thought: If A God in Ruins is Kate Atkinson’s tenth book and she is as brilliant a writer as her latest testifies, then perhaps André knew her work …? The possibility jolted me into action. I ran into André’s study and began the search in the section with English language fiction under “A”. And there was Atkinson’s debut novel, Behind the Scenes at the Museum (1995), for which she won the Whitbread (now Costa) Book of the Year prize. In the margins, André’s notes and appreciative squiggles. Among many others, he loved this sentence on page 12: “Even our ghosts are asleep, curled up in the corners and stretched out along the curtain rails.”

I met a woman recently who reminded me of Nadine Gordimer. Also in her eighties, the new acquaintance not only radiated beauty but spoke lovingly about books. “Your library is your soul,” she said, and lamented the dismantling of hers when she moved from Johannesburg to Cape Town. I remembered the phrase again when thinking of the impact the discovery of Atkinson’s Behind the Scenes at the Museum in André’s study had on me. With trembling fingertips I traced his comments in the novel and then, hugging it to my chest, I looked up and saw the four high walls of the room around me – all covered in bookshelves, thousands and thousands of books, in every one a potential for sharing across time, beyond death. Because I realised in that moment that even if I could not press A God in Ruins into André’s hands, he was pressing another Atkinson title into mine, saying, “I’m still here, my soul is in this library, these books will take care of you.”

And as I write these words through the ebb and flow of tears and smiles, I remember a friend teasing me the other day. “You are still here?” she said, referring to the present political and economic climate in the country. “Of course,” I replied. “I’m a custodian of a very important library.” What I did not say is that Cape Town is my home, that this is where I now belong, and I’m not going to run away from hardship. The endurance of a loss is the acceptance of the value of something which no longer exists. I understand that I was able to recognise the beauty which was hidden behind my first metaphorical door for what it was – a gift one should never say no to – because of the kind of relationship André and I had.

In December I gathered enough emotional resources for the first time since André’s death to clean his study. I put his research papers for Gold Dust (the novel he was working on at the time of his passing) in order, gathered his documents into a folder, reshelved some books, and surrounded his writing space with others which would have brought warm memories to him. I dusted, vacuumed, polished, and … found priceless treasures. The most precious, a diary. Probably the last one. It was among the research material for his novel. I assumed he was looking up something. I opened it at a random page: 5 July 2005; next to the date was my name, and then a quote of something I’d said that day. I knew before that it had made an impression on André back then because he’d used it in one of his novels. But I found out only now that he’d made a note of it in his diary. Like Atkinson’s Behind the Scenes at the Museum it was a revelation. I did not look beyond the entry of 5 July 2005, but the idea of an entire world of André’s thought and insight and feeling and memory waiting there to be explored gives me infinite comfort.

On the last page of Behind the Scenes at the Museum, André had marked this sentence: “In the end, it is my belief, words are the only things that can construct a world that makes sense.”

Death of a loved one shatters your world. I will never forget the day I was walking home from school in Jelenia Góra, Poland, where I was born, and was suddenly struck by the realisation that one day my parents would die. I must have been around eight years old. I came to a complete standstill in the middle of the street, paralysed by the thought, imagining the unimaginable – sheer anguish. I don’t know how long I stood there rooted to the spot, or how I got home. I know that it took me years before I was able to speak about what had been my first serious encounter with death. Like most of us, I have been trying to make sense of it ever since. Thankfully, my parents are still alive, but André is gone, and the world around me is in pieces.

It is difficult to write about A God in Ruins without spoiling the enormousness of the disclosure at the end of the book. It is one of the most profound novels I have read about death, but its most remarkable aspect is that it contains the lives of multitudes. It shows how we survive beyond physical annihilation: in the blood and flesh of our relatives, in the memories of all who knew us, in acts of kindness, in our achievements, and in the spaces artists have created for us. Ultimately, it shows how literature defies death: “When all else has gone, art remains.”

A God in Ruins spans nearly the entire 20th century. The deftness with which Atkinson slides between different time frames and character perspectives is pure elegance. Something that might have been confusing and laborious for the reader is an amazing experience as we follow the lives of Teddy Todd and his family. The opening scene introduces us to Teddy in 1944 as he is watching a farmer’s daughter across the farmlands surrounding the airfield from which he departs on all his flight missions as a war pilot. From there, the novel takes us back to his childhood and his parents: “What had gone into the making of Teddy? Not slugs and snails, it was true, but generation upon generation of Bedfords and Todds, all coming to one singular point in a cold bed in the chill of an autumn night when his father had caught hold of the golden rope of his mother’s hair and hadn’t let go until he had hauled them both to the far shore (they had many euphemisms for the act).” And from the moment of Teddy’s conception we are hurled forward into a distant, uncertain post-war future when Viola, Teddy’s daughter, is coming to terms with the shock of motherhood. In between we witness Teddy’s own struggles with finding a way to live beyond the devastating reality of war. By the end of it, we are told, “there was nothing about men and women that surprised him. Nothing about anything really. The whole edifice of civilization turned out to be constructed from an unstable mix of quicksand and imagination” (my emphasis).

Atkinson’s portrayal of family dynamics is so real and poignant that one cannot help feeling for them all, no matter how unlikable some of the characters might seem: “The family that put the ‘fun’ in dysfunctional”. She investigates what lurks beneath the everyday with subtle ease. Towards the end of the book the reader is so invested in the fate of these people that the awaiting twist is staggering.

“As you got older and time went on, you realized that the distinction between truth and fiction didn’t really matter because eventually everything disappeared into the soupy, amnesiac mess of history. Personal or political, it made no difference.” What remains is the triumph of the imagination, over and over again, as our souls continue to seek refuge in the elusive places of safety which can be found only between the covers of books.

The post "Your library is your soul": Reflecting on Kate Atkinson’s A God in Ruins appeared first on LitNet.

In Our Own Skins: A Political History of the Coloured People
Richard van der Ross
Publisher: Jonathan Ball Publishers, 2015
ISBN: 9781868426676

The author of this book, the indefatigable Richard van der Ross, shows no sign of stopping. A man of many parts, but primarily an educationist, he received a doctorate in the philosophy of education from the University of Cape Town in 1952, the year in which I was born. An elderly historical sage of sorts, he is also very much the product of his milieu. As another from that environment, Franklin Sonn, puts it in his foreword to this volume, Richard van der Ross is a wholly admirable non-racialist, yet at the same time identifies strongly with the South African community designated in both past and present as the “Coloured” people. He is also, incidentally, deliciously Anglophone, kicking off In our own skins with rosy references to the Victorian poet Arthur Hugh Clough, and to Winston Churchill.

Predictably, Van der Ross has no truck with historical theorists and sociological analysts who bang on about “othered”, or “invented”, or “fictive”, or “constructed” ethnic identities; pre-empting his critics in his own foreword, he asserts that he has “no reply” to those who would argue “that the book should not have been written at all, because there are no Coloured people”. In other words, such critical commentators can go and lump it. While agreeing that “individually or in groups, we represent all kinds” (8), Richard van der Ross is unwavering in his standpoint, which might be summarised as: Coloured people are what they are because they are Coloured people.

He is also dismissive of the feather-brained and backward-looking idiocies of the post-apartheid historical period through which this country is passing, in which some people set themselves up as San, Khoi or Khoisan. “This, I believe, is wrong,” he concludes.

His stress is on what he sees as a matter-of-fact picture – the exceptional racial heterogeneity of this community of around five million, composed of strains of everything from Dutch and British to Filipino and Xhosa, which combine to make it a “distinct anthropological” group (22).

That said, and while the opening part of this volume briefly charts the history of the early formation and identity of this tangled South African population, the author’s organising theme is, of course, its politics. Here, Van der Ross’s treatment is good, conventional political history. It tells a complicated story with commendable clarity. It is well written. It is about real and recognisable people, with contradictions, achievements and failures. It strives to be even-handed. There is a keen sense of change and development, and of historical ambiguity – as In our own skins concludes of the “unfinished business” of the present, “after more than a hundred years, we have had our rights as citizens returned to us. On paper.” And, throughout, there is a nice balance between particular detail, such as JBM Hertzog and his “Coloured problem” solution in the 1920s, and the general cultural argument about separatist accommodation or assimilation as “the fate of the Coloured people” (173).

At the same time, the approach taken is not without its shortcomings. In places, it tends to dart about both thematically and chronologically. Apart from a striking number of photographs, the text is also interspersed with a succession of snapshots, a series of historical scenes through documents. While some of these are crisp (and nauseating) like a racial classification table, others are either needlessly lengthy, such as 34 pages of excerpts from the APO newspaper, 1909–1923, or otherwise lumpy, like the Nationalist government’s 1973 Theron Commission into “The Progress of the Coloured Population Group since 1960” and its mostly pie-in-the-sky recommendations. For anyone who cares to remember that episode of the early 1970s, there was something which rose without trace. So, to get the most out of Van der Ross’s story, readers would be advised to pay close attention in order to follow its slightly zigzag structure.

That structure, as well as the contents and tone, reflect – as the author readily admits – a personal intellectual viewpoint rather than anything methodologically fancy. And it is a wide view, as the book covers a lot of ground. Starting with the pre-colonial political orders of the San and the Khoi, Van der Ross’s panorama takes in the achievement of some representation on municipal councils and parliamentary enfranchisement under the multi-racial 1853 Constitution of the British Cape Colony. Moving on into the early 20th century, the volume tackles the fortunes of the conservative petitioning politics of Abdullah Abdurahman and the APO, and the spurning by the Nationalists of the Coloured constituency in the inter-war years. That attitude had enduring and constipated consequences, for when small movements did come, as in the Tricameral Parliament of the 1980s, it was all a damp squib, “too little, too late” (43).

The book takes full account of the pressure-cooker anti-segregationist and anti-apartheid politics of the 1940s and beyond, characterised by a deep division between a principled radical leadership which rejected any sort of co-operation with the government as traitorous collaboration with the ruling class or Herrenvolk, and moderate pragmatists who broke bread with the rulers in the hope of securing amelioration and reform. Although Van der Ross does not find the non-collaborationist camp attractive, pointing to its failure to mobilise a mass following, his judgement is not unfair, as he take pains to emphasise that his work is not saying that it was “without effect, but rather that the anticipated revolution did not materialise” (123).

The author ends with the present, with a contemplative nod towards the future and what it might bring. On that score, like all sensible historical writers, Richard van der Ross reminds us that only time will tell.

No review should conclude without touching on another of this book’s merits. Acutely aware that people do not live by politics alone, the author of In our own skins introduces us to strong yet unspectacular individuals characterised by stamina, resilience, decency, fortitude and endurance. He reminds us of the immense store set by education, and of the marked influence of the professional classes and the intelligentsia. And we are reminded of the wide and deep reach of religious faith, nurtured in “their churches and mosques” (191). Coming at the end of the book, that, in a way, almost takes us back to its beginning.

The post Book review: In Our Own Skins: A Political History of the Coloured People appeared first on LitNet.

Jou Krugerwildtuin-gids met stories: verkyker, grondpad en kaart
Frans Rautenbach
Tafelberg
ISBN: 9780624074311

Ek moet bieg, ek het ’n obsessie oor die Nasionale Krugerwildtuin. In my vormingsjare het my oom en tannie in die Skukuza-personeeldorp gewoon en ons het gereeld daar gaan kuier. Die dorp was, of so het dit vir my gevoel, in die middel van die veld en daar was geen grensdrade nie. Ek onthou goed hoe ek en my neef op die warm teer na die swembad geloop en koedoes, vlakvarke en rooibokke ons vergesel het. Een oggend kon hy nie met die fiets skool toe ry nie, want ’n trop leeus het ’n seekoei op sy roete platgetrek.

Daar is reeds baie boeke oor die wildtuin geskryf: gidsboeke, wetenskaplike boeke, koffietafelboeke, boeke oor die diere en voëls, kaarte wat soos boeke lyk, en boeke met die veldwagters se verhale (my persoonlike gunsteling), maar die nuutste geskrif oor hierdie aardparadys is vanuit ’n heel ander hoek.

Frans Rautenbach het hier, ná sy vyftigtal in besoekjare aan die wildtuin, ’n baie volledige gids vir die groentjiebesoeker saamgestel. Hoewel die boek nie vir die gesoute besoeker geskryf is nie, sal selfs diegene die raak sintuiglike beskrywings van die wildtuin geniet. Soseer dat jy sommer onmiddellik in jou kar wil spring en een van sy aanbevole roetes na die wildtuin toe wil vat.

Vir verskillende mense beteken die Kruger verskillende dinge, maar vir my gaan dit oor net een ding: die atmosfeer. Rautenbach se wildtuin en die een wat ek ken, is soos sy beskrywing van ’n tipiese wildtuinhut: “Net so was dit om by die hut in te loop ’n aanslag op die sintuie.” Hy kry dit reg om die vergete reuke en vroegoggendlig van my sewende verjaarsdag in die Skukuza-personeeldorpie in my gedagtes te herroep.

Rautenbach deel die boek baie slim op in ’n reeks afdelings met praktiese wenke, wat dit vir die beginner-besoeker maklik maak om die beste uit ’n wildtuinvakansie te haal. Hy het ’n plan en verduideliking vir elke voorkeur – willdkyk, natuurskoon, atmosfeer en tyd. Dit gee die besoeker ’n rustige inleiding van wat verwag kan word. Die persoonlike ervarings en foto’s, stories en sintuiglike beskrywings smelt lekker saam met die inligting om die lees op sigself ’n ervaring te maak. Op die ou end is dit mos ’n boek ook.

“Hoe om diere te kyk?” kom eerste aan die beurt en is sekerlik die belangrikste. Dit is een van die groot redes waarom besoekers na die wildtuin stroom. Hy dui die beste wildkykroetes aan – en moenie dink dit is almal in die suide nie: “... die Pafuri-vallei waardeur die Levuburivier loop. Hier is 75% van die biodiversiteit van die wildtuin gekonsentreer.” En: “Noord van Shingwedzi lê die gebied bekend as Vlakteplaas. Volgens statistiek het die gebied die meeste roofdiere en olifante van alle streke in die wildtuin.”

Die tweede afdeling is “Blyplek” en hier beskryf hy die kampe en die kamplewe breedvoerig. “As daar ooit ’n plek is wat klink soos dit lyk dan is dit Satara.” In “Blyplek” vang hy die atmosfeer van die wildtuin baie akkuraat vas en dit is duidelik dat die wildtuin dieselfde uitwerking op almal het – ’n gevoel van terug na die natuur wat met ons afgestompte sintuite lol. “Die Timbavati is een van daardie plekke in die wildtuin wat bevestig jy’s in Afrika se bos.”

Verder vertel hy presies hoe en waar om verblyf in die wildtuin te bespreek en die belangrike “Kos en kosmaak as deel van jou wildtuinroetine”. Indien die leser nie met die wildtuin vertroud is nie, weet hy of sy ná die lees van hierdie afdeling presies wanneer om die kampvuurtjie aan te steek en hoe laat om op te staan om ’n heerlike koppie koffie met beskuit te geniet en steeds betyds te wees vir die leeutrop wat buite die hekke lê en wag. Hy laat niks na nie en beskryf ook al die piekniekplekke. Rautenbach lê selfs ’n paar lekker eenvoudige resepte voor. Ek gaan volgende keer die mielieplaatkoekies êrens langs die Letabarivier vir my trop toeriste maak.

’n Kenmerk van die wildtuin is ’n hoop voertuie wat die pad toestaan nes jy oor ’n bultjie kom. Dan weet jy, hier moet ’n leeu of twee wees. Dalk selfs ’n luiperd. Rautenbach beskryf leeukyk so in die hoofstuk “Lekker dinge”: “Langs ons sit ’n oom en sy vrou in ’n bakkie wat haaks met die pad geparkeer is, kompleet soos ’n boer by ’n dorpsrugbywedstryd.”

Die laaste twee afdelings is verder baie prakties en gee wenke oor wat om in te pak en watter roetes jy kan volg om by een van die wildtuin se nege ingangshekke aan te klop.

Die boek is slapband en pas mooi in ‘n drasak saam met ‘n verkyker, tonteldoos, knipmes en Newman se vervellende voëlboek van 1991.

Rautenbach is duidelik baie bekend met die wildtuin, en hoe verder mens lees, hoe lekkerder raak dit. Hy som die wildtuinervaring perfek op en elke hardebaard-wildtuinganger sal die volgende beaam: “Die helfte van die plesier van die wildtuin is om buite met ’n glasie langs die vuur te sit (...) of in die nanag, wanneer die dou uitsak en jy in jou bed omdraai, ’n naguiltijie se hartseer-soet Good Lord, deliver us …”

The post Boekresensie: Jou Krugerwildtuin-gids met stories: verkyker, grondpad en kaart deur Frans Rautenbach appeared first on LitNet.

Struisvoël
Johan Fourie
NB-Uitgewers
ISBN: 9780624075585

Ek lees toevallig op dieselfde tyd wat ek Johan Fourie se debuutroman, Struisvoël (2015), lees, ook Antjie Krog se 2014-digbundel Mede-wete. Beide die roman en die eerste deel van die bundel ondersoek die maniere waarop wit Suid-Afrikaners se besitlike houding teenoor grond oorspoel tot hulle hantering van ander mense. Die kompleksiteit van die leefwêrelde wat ontstaan uit die verhouding tussen ruimte en mens word nie in een van die tekste vereenvoudig nie. Sien byvoorbeeld Krog se gedig “om soos vroeër”:

om soos vroeër 

om soos vroeër die Kroonstad/Viljoenskroonpad te vat
en nader aan die afdraai te hoor hoe rits my gewrigte los
hoe sidder my vel as ek by die plaaspad-middelmannetjie
oorskakel na tweede rat vir die kyk die kruie tot waar

die werf oopblaai in boord, bees, melk en klip die geflap
van bengels ganse en die spruitwatergeur van wilgers voor
mens die dubbelvoordeur binnestap – hoe gons vrydag-
skoonmaak, politoer en ysterklip as ek sonder klop

die klipgang op die hoor-af loop in julle aan’t vertelle
aan’t lagte aan’t koppies regsit in – ’n vignette aan die
groot eetkamertafel van ’n soort behaaglike akkoord
sonder omhaal skuif ek gewoon in op my plek en die

woord bevoorregting kom nie eens by my op as Ma
my koffie ingooi en my beveel om regop te sit Pa
die groen suikerpot aanskuif die beskuit en ek
sorgloos dieploos bloosloos deel in hierdie liefdesritueel

ag, ek verlang na my pa en my ma soos hulle was
daar aan die bopunt van die tafel     voor in die kar
geselsend in die hoofslaapkamer en die wêreld deur hulle
in stand gehou volkoringheilsaam en onvernietigbaar

so het dit gevoel        ek hardloop julle van agter-af in sit
my arms om julle skouers en loop in die warm wesend-
heid van julle knorrige gewetes loop liedswermend soos
ek eens geloop het as julle kind, julle wit batende kind

oor die uitgestrekde werf van leuens want kyk
’n heerskare was onder ons hak ’n gehaksel
wat bloei: ek dra met julle saam dit wat nou so
skeur uit ’n haag van bloed en bitter wraakgebroei.

Soos die spreker van hierdie gedig is die karakters van Struisvoël lief vir die plaas waarop hulle woon, maar word hulle ook gepynig daardeur en gevul met gevoelens van medepligtigheid.

Die tema van wit besitreg wat lei tot die ontneming van swart regte kom algemeen voor in die Afrikaanse letterkunde – Jan Rabie se “Droogte” is seker een van die beste voorbeelde hiervan.

Ook Struisvoël se ander temas is bekend, soos wat blyk uit ’n opsomming van die roman. As kinders op ’n volstruisplaas in die Klein Karoo in 1880 is Victoria, Marja en Klein-Sarel vriende. Victoria is swart, Marja het al die voorregte van ’n wit meisie ten spyte van haar Maleise bloed, en Klein-Sarel is die wit erfgenaam van die plaas. Soos hulle groot word, word hulle in verskillende verhoudings tot mekaar geplaas: Marja moet met Klein-Sarel trou en Victoria word hulle bediende. Teen die tyd van die troue is Victoria egter reeds swanger met Klein-Sarel se kind. Die roman wissel tussen die perspektiewe van Marja ten tye van die roman se gebeure en dié van Victoria wat op haar doodsbed terugkyk op dieselfde gebeure.

Laasgenoemde aspek – die sterwende vrou wat terugkyk op haar lewe – is ’n algemene troop in die Afrikaanse literatuur (sien byvoorbeeld Hierdie lewe deur Karel Schoeman en Agaat deur Marlene van Niekerk) en veroorsaak die roman se grootste swakpunt, naamlik ’n gebrek aan spanning. Die leser is reeds van die begin af bewus van die meeste van die roman se gebeure.

Daar word egter hiervoor vergoed deur poëtiese taalgebruik en bittersoet humor. Die bekende verhaalgegewens word hierdeur vernuwe, asook deur onverwagte jukstaponerings. Die volstruise wat geslag moet word na die einde van die tweede volstruisveerbloeityd word byvoorbeeld vergelyk met die groot aantal van hulle eie vee wat deur Victoria se Xhosa-voorgeslagte geslag is na aanleiding van die voorspellings van die profetes Nongqawuse. Nongqawuse, wie se verhaal voorheen gefiksionaliseer is deur Zakes Mda in Heart of redness, het voorspel dat die Britse setlaars sodoende terug in die see in gedryf sou word. Deur hierdie situering van die gebeure van tradisionele en postmoderne plaasromans in ’n breër Suid-Afrikaanse konteks bied Struisvoël ’n vars perspektief op Suid-Afrika se verlede en die invloed daarvan op die hede.

The post Boekresensie: Struisvoël deur Johan Fourie appeared first on LitNet.

Titel: Offerlam
Skrywer: Chanette Paul
Uitgewer: LAPA
ISBN: 9780799377118

“Die naglug stink na savannestof en sweet en vrees. Na verraad, gierigheid en magsug. Koloniale Afrika se vrot asem. ’n Asem wat sy goed ken.”

Só begin Chanette Paul se spanningsroman Offerlam. Dis 1961 en Elia, ’n nog onbekende vrou, se groot liefde word grusaam vermoor. Later lees jy dat dié twee se liefde “nie hoereerdery” was nie, maar “liefde in sy suiwerste vorm”.

Maar dis Caz Colijn, ’n hedendaagse vertaler van die Kaap, om wie die verhaal wentel. ’n Oproep van haar suster, Tieneke, vang haar totaal onkant. Hul ma, Josefien, lê in België op sterwe en het belangrike nuus om met Caz te deel, hoor sy. Dit terwyl Josefien en Tieneke haar 31 jaar gelede soos ’n bedelaar van hul voorstoep af gejaag het. Kind op die heup, die kind wat “Lilah” met ’n “h” geword het toe sy ’n internasionale deurbraak as model gemaak het.

Parallel aan dié verhaal loop Ammie Pauwels s’n. Sy’s ’n ouer vrou wat met bloed aan Caz verbind is. Ammie toon tekens van demensie, maar word in Leuven goed deur Lieve Luykens versorg. Die terugblik op haar lewe dui op vele ooreenkomste met Caz s’n. Tog het die ouer vrou ’n “liefdeslewe” gehad wat jou uitasem sal laat. Niemand is eers seker wie Caz se eintlike pa is nie. 

Tieneke se oproep ruk die verlede oop: Caz se kinderjare onder Josefien was kil en liefdeloos. “Ma Fien” is immers betaal om haar groot te maak. Hoewel Caz later trou, stort haar huwelik ineen wanneer die geboorte van haar dogter met ’n groot skok gepaard gaan.

Caz vestig haar jare later in die rustige Overberg, waar ’n inbraak ’n ingrypende effek op haar lewe het. Sy besluit om wel België toe te gaan. Daar probeer sy meer oor haar herkoms uitvind en ook vasstel waar haar dogter se eksotiese voorkoms vandaan kom. 

Mettertyd kom Caz agter dat sy afgeloer en agtervolg word, en wel deur twee Kongolese, Erevu Matari en Njiwa, oftewel Duif. Kan dit wees dat hulle net agter die “nkísi”, ’n beeld en ’n masker, aan is wat jare gelede in ’n kluis toegesluit is? Dié voorwerpe huisves klaarblyklik voorvadergeeste wat magiese krag het. Hulle kan wraak neem of beskerm, word geglo. Erevu reken dat die geeste hom sal kan help om as die argitek van ’n volmaakte Kongo geëer te word. Sy seun, Jela, sal dan sy regterhand wees en sy kleinseun, Njiwa/Duif, sy voetsoldaat. Caz bou ’n vriendskaplike verhouding met Njiwa op. Tog sê haar voorgevoel iets is nie pluis nie. Paul beskryf dié gevoel só: “Hy (Njiwa) laat haar (Caz, die vertaler) dink aan ’n paragraaf wat nie lekker vertaal is nie. Elke woord en sin is presies reg vertaal, maar die geheel dra nie oor wat dit moet nie.”

Die soektog na die nkísi is dringend en wanneer iemand in die Kongolese se pad staan, stuit hulle nie eens vir moord nie. Daarby word die arme Caz die hoofverdagte. Dra sy dan nie juis moordenaarsgene nie? 

Ook professor Luc DeRue, Ammie se stiefseun, kry ’n oproep wat hom uit sy valerige bestaan ruk. ’n Vrou neem hom kwalik oor sy pa se voortydige dood en hy word boonop teen sy sin by Caz se dilemma betrek. Daarby oorheers ’n vrou met ’n sexy stap sy gedagtes ... maar het hy geen benul dat dit Caz is nie. Op haar beurt dink Cas dat Luc (aanvanklik aan haar bekend as Tyl Uilspieël) “die soort man (is) wat mens se lewe op sy kop draai en dan fluitend die gesigseinder tegemoetstap”.     

Offerlam, wat in Suid-Afrika, die destydse Belgiese Kongo (nou die DRK) en België afspeel, werp lig op die beheer wat België oor die Kongo gehad het. Kolonialisme, wat met magsug, hebsug en heerssug gepaard gegaan het, word kundig ondersoek. Die karakters word uitgebuit. Die woord “offerlam” suggereer juis die gebrek aan respek vir ander se lewens.

Die skrywer lewer gebalanseerd kommentaar op die misdaadsituasie in Suid-Afrika. Vir minstens een van die karakters is ons land ook een “wat die bloed deur ’n man se are laat pomp”. Daarby word die uitdagings wat sogenaamde veelrassigheid bied, bekyk en word Sandra Laing, die biologiese bruin kind van wit ouers, se geskiedenis só in herinnering geroep.   

Offerlam word geslaagd uit vier perspektiewe vertel. Die verskillende karakters het almal outentieke stemme. Paul kry dit besonder goed reg om in veral Erevu, die Kongolees, se wese te klim. Nie maklik nie – hy is immers ’n man wat dink dat sy land deur wit diewe van Afrika gesteel is!   

Die roman bied ’n verfrissende blik op die Belgiese kultuur. Dit sluit in die omgewing, die Belge se leefwyse, die verwarrende, maar stiptelike, vervoerstelsels, die gewilde kriekbier en ook “koffie verkeerd” (koffie gemaak met meer melk as koffie). Die besonderhede sorg dat die leser as’t ware saam met die karakters deur België reis. Die geskiedenis van dié land is eweneens interessant, veral dié van die spookdorpie Doel wat herinner aan dit wat hier te lande in Distrik Ses gebeur het.

Daar is nie veel wat pla nie. Dalk net enkele “toevallighede”: Sal iemand wat daagliks die tegnologie inspan, al haar wagwoorde op haar rekenaar stoor, selfs al is sy 53? Die boewe kon dalk eerder kennis van kodering gehad het om só belangrike inligting te kon bekom. Daarby loop Caz reg in Luc vas wanneer albei hulle “toevallig” in dieselfde restaurant in Damme bevind. Wat is die kans? Caz weet ook sommer “ineens” dat dit “verdomp” Luc De Reu is. Nog ’n vraag: Sal ’n vrou uit die misdaadgeteisterde Suid-Afrika in ’n ander land in vreemdes se (“afgeleefde”) motor klim, al is sy hóé desperaat vir ’n rygeleentheid?

Paul se taalgebruik skitter en sy geur die teks gepas met Nederlandse en Vlaamse woorde. Maar daar is een Engels-Afrikaanse woord wat pla: “jean”, pleks van die meer korrekte “jeans”, wat oor en oor deur die verteller gebruik word. En nie as deel van dialoog nie. 

Die lys karakters wat net voor die proloog in Offerlam opgeneem is, is ’n nuttige gids, veral aanvanklik, wanneer jy nogal moet kophou. Die betekenisse van woorde uit Afrikatale en Vlaams/Nederlands word ook gelys. Die leeservaring sou beslis nie so vlot verloop het daarsonder nie.

Offerlam is Paul se 41ste roman. Met die Nederlandse vertaling maak sy haar internasionale debuut. Jy sal die roman nie wil neersit nie. Daar is enkele los drade, daarom kan jy uitsien na die opvolg, Offerande, wat in Oktober sal verskyn. Dis beslis die moeite werd om geld aan dié tweeluik te bestee. Neem byvoorbeeld hierdie paragraaf wat na aanleiding van ’n telefoonoproep geskryf is en aan Ingrid Jonker se “Die kind” herinner: “Die diep sug ruis in haar oor. ’n Sug wat in Gent begin, reis deur België, oor die helfte van Europa, oor die lengte van Noord-Afrika, Sentraal-Afrika, Suider-Afrika tot by die kothuis aan die voet van die Overbergse Kleineberge.”

Chanette Paul stel eenvoudig nie teleur nie.

The post Boekresensie: Offerlam deur Chanette Paul appeared first on LitNet.

The seed thief
Jacqui L'Ange
Umuzi Random House Struik
ISBN: 9781415207567

There are writers and then there are writers. Most of us can only dream of becoming the kind of writer Jacqui L’Ange already is, and the stunning The Seed Thief is only her debut novel. Her prose is luminous. It feels as if her words are caressing the pages they are printed on. Enthralled from the beginning, I was reading with bated breath, afraid that the author could not sustain such excellence through an entire novel, that she would take a false step, get lost along the way, and lose me as a reader. But The Seed Thief is one of those rare books which deliver on all fronts and leave you completely satisfied.

The novel tells the story of Maddy Bellani, a South African botanist with migratory roots. She works for one of the world’s seed banks in Cape Town, specialising in fynbos and dedicated to preserving the floral diversity of our planet for future generations. Brazilian by birth, Maddy is sent on a mission to Salvador, Bahia, to locate and secure the seed of the Newbouldia mundii, an African tree extinct on its continent of origin, but rumoured to have survived in Brazil, where it had been taken to by Africans during the slave trade. The plant is desired not only for preservation, but specifically for its medicinal properties. And some people are prepared to do anything to get their hands on it.

Maddy embarks on the mission after the break-up of her relationship with Nico: “Only now that it was finally ending, could I admit how much I’d wished we could have turned the mutual vulnerabilities that brought us together into something less fragile.” She is haunted by a family tragedy from the past and the relationship with her estranged father who finds out about her visit to their home country and attempts to get in touch: “Just knowing that he knew I was here made my emotional barometer plunge.”

Keen on redefining herself in Brazil, Maddy flies to the other side of the world in pursuit of the elusive Newbouldia mundii. The seed is protected by the practitioners of Candomblé, an Afro-Brazilian religious community worshipping gods and goddesses called orixás. Negotiating their different customs and loyalties is not easy and, as Maddy discovers, sometimes what you get in the end is not exactly what you set out to find.

Seeds are like love, unpredictable in the paths they travel. They take root in the most unlikely places, often against all odds. In order to gain access to the treasure she seeks, Maddy has to gain the trust of the Candomblé terreiro (the house of worship) and Zé, the mysterious man who guards their garden: "The rhythm of our interaction became a gentle ebb and flow. He would open up and play, then retreat and observe. Whenever he retreated, I found myself wanting to follow, to draw him back out and close to me. When he came in too close, I pulled back just enough for him to gather himself like the tide.”

Plants and seeds are as much characters in the novel as humans. L’Ange shows how vital their preservation is for all the inhabitants of the planet and what scary consequences our recklessness with our precious resources might have for the future. The politics behind preservation and the pharmaceutical applications of plants is just as terrifying. In this respect, The Seed Thief is clearly a green novel, but its global themes are carefully interwoven with the plot, so that the book is never preachy.

Moreover, The Seed Thief is laced with illuminating literary and historical references, enriching the texture of the first-person narrative. Its portrayal of Candomblé spirituality, Brazilian landscapes, legends, architecture, culture, cuisine and the people who inhabit it all opens up new worlds to the reader. L’Ange’s descriptions are very sensual. One experiences Maddy’s journey with all the senses, in particular smell, as she has a very fine nose. The characters are subtly drawn; their relationships authentic and fascinating. The tension of the plot is perfectly taut throughout. Stylistically, the novel is flawless.

In Polish, we have tęsknota: a longing which can range from intimate to national proportions. Portuguese has saudades: “That’s what Brazilians call this affliction. Sow – daa – jeez. The stretched middle vowel hangs like a hammock, weighing down the word. A longing for something that may not exist outside of sentimental imagination. The very concept requires a sleight of mind.”

If there is such a thing as a prose of saudades, L’Ange’s lush storytelling is it.

The post Book review: The seed thief by Jacqui L'Ange appeared first on LitNet.

Ek lees Koos Kombuis se Ver in die wêreld, sushi omdat ek nie anders kan nie. Die nostalgie van die 1980’s wil nie blus nie, veral noudat die melancholie in die herfsjare van my en Koos Kombuis se generasie meer as net simptomatiese blyk te wees. Die Nasionale Party het destyds god sy dank die laaste tree na die graf gegee en daar was ‘n musikale en literêre oplewing – Afrikaanse verligting (enlightenment) – wat ons inderhaas en lomp tot “alternatief” gedoop het. Dis asof ons nooit werklik dit waaraan geboorte gegee is, behoorlik kon definieer nie; Suid-Afrika het onkreatief en onbeholpe sommer net “die Nuwe Suid-Afrika” geword. Dit was die tyd van seks, drugs en rock ‘n roll, maar eintlik was die seks skaars, die musiek was Afrikaanse folk en die dagga ‘n party trick. Die Voëlvry-beweging was mosterd na die maal en polities ‘n historiese non-event, in retrospek.

Ten spyte van die sinisme lees ek steeds alles wat Koos Kombuis skryf; wel, omtrent alles. Dit is nie werklik ernstige letterkunde nie en sy musiek is net sporadies briljant. Iewers, een of ander tyd, het kortverhale rubrieke geword. Die Afrikaanse verligting sou altyd aan ‘n gebrek aan literêre wasdom gely het – die Sestigers was steeds die standaard.

Sedert eens het ek ‘n komplekse ambivalensie ervaar jeens Koos Kombuis. Letterkunde en musiek, selfs sosiale protes – indien dit werklik ‘n senuwee in die teikenmark raak boor – word gekonfronteer deur ‘n ontologiese weerstandigheid wat net met kompleksiteit en stroewe erns getroef kan word. JM Coetzee ontstig met betroubare reëlmatigheid; die buitestander wat ironieë, teenstrydighede en tydsgeeskonstruksies van plebejiese selftevredenheid in die gevestigde middelklas ontbloot. Tom Waits maak gewag van die groteske, draal skoorvoetend deur die eksperimentele, verromantiseer die dieper insigte van ‘n vagabond; maar ook met morbiede erns. Bob Dylan verseg om te konformeer tot die hedonisme en clichés waartoe Allen Ginsberg hom wend in die epiese Howl; die buitestander wat op eie terme die teatrale ruimte betree.

Dalk nader aan die Kombuis-fenomeen is die New Yorker se verwysing na Charles Bukowski as “the confessional poet's promise of intimacy with the larger-than-life aplomb of a pulp-fiction hero”.

Dit is waarskynlik nie regverdig, of selfs eerlik, om Koos Kombuis se byna skisofreniese identiteit te soek in verwysing na ander nie, maar dalk laat die ontwykende eenvoud my met minder keuses as wat ek wil erken. ‘n Fenomeen word soms ten beste omskryf in vergelykende verwysing. ‘n Bundel voorheen of elders gepubliseerde artikels frustreer my leesgenot; hoekom sal jy enigiets twee keer lees, kyk of wil ervaar?

Maar as die outeur se obskure, ironiese of soms selfs bisarre waarnemings jou tydig en ontydig met skuldgevoel belas oor jou eie onnadenkendheid, lees jy, onrustig, masochisties, by herhaling, voort. Die idioom is konvensioneel – wit, Afrikaans en manlik – maar die introspeksie en selfkritiek spreek van die soort vervreemding, afstand en verwarring wat kompleksiteit en nuanse bring. ‘n Buitestander is, anders as goedkoop, oosterse filosofie, nie soekend nie, hy is observerend; die insigte en refleksies van ‘n “vreemdeling in sy eie land”. Want, Kombuis kyk nie van buite deur die wasigheid van afstand na die “siel van die aap of die mier” nie; hy kyk besorg en met ongemak om hom heen. Hy konformeer tot die norm, maar kasty ons – ook homself – met ironiese introspeksie, sardoniese humor en selfs oomblikke van emosionele afsydigheid. Hy word nooit ‘n vreemdeling of buitestander soos dié waarna Albert Camus verwys nie. Die moedswillige konklusie van sy waarnemings kom normaalweg in die slotsin; byna altyd ‘n soort konfessie van verlange, vereensaming, steurende normaliteit, ‘n bevestiging van ‘n ewige onvergenoegdheid.

Ek lees Koos Kombuis, want dit laat my dink.

Foto's en boekbekendstellingsvideo: Naomi Bruwer

The post Boekresensie: Ver in die wêreld, sushi deur Koos Kombuis appeared first on LitNet.

Recce - kleinspanoperasies agter vyandelike linies
Koos Stadler
NB Uitgewers
ISBN: 9780624069447

Recce: Kleinspan-operasies agter vyandelike linies (2015, Tafelberg) deur Koos Stadler is die nuutste toevoeging tot die arsenaal van literatuur wat die bosoorlog van 1966 tot 1989 toelig. Recce is ‘n waardige en verfrissende toevoeging. 

Mens sou Stadler se bydrae kon beskryf as ‘n pragtige gedetailleerde bootjie in ‘n bottel – soos in die ou maritieme tradisie. Lewensgetrou en by uitstek die moeite werd om te besit. Maar die leser word altyd ‘n armlengte weggehou van die onstuimige en harde werklikheid van die bloed en sweet wat die replika inspireer het.

Martin van Creveld, professor in geskiedenis aan die Hebrew University in Jerusalem, skryf in sy boeiende boek The Culture of War (2008; Random House): 

Whether many of those who study war in their capacity as faculty or students really understand it is debatable, what is not in doubt is that their contribution in ending war is minuscule, if it exists at all. They flood the world with an avalanche of paper so great that in many cases ten words are printed for every bullet fired. 

Stadler se perspektief op die legendariese Suid-Afrikaanse verkenningskommando’s, of recce’s, se doen en late is egter uniek in die sin dat hy inderdaad self die koeëls afgevuur het waaroor geskiedkundiges net bespiegel. Hy verstaan werklik. Hy verskaf talle lesers – ons “sissies” – plesier deur verskeie kere in die boek “ruiterlik” te erken dat ook recce’s hul “vrese te bowe moes kom”. 

Ten spyte hiervan dra hy tog by tot die internasionaal-erkende status van die elite-eenheid deur “sy vrese in die woestynsand te begrawe”. Hy lig die sluier op die praktiese gegewe van verskeie geheime operasies van hierdie bykans argetipiese beroepsoldate – en omskryf hoe hulle poog om strategiese inligting in te samel of teikens te vernietig. Sy skryfstyl is – soos te verwagte – nugter en onsentimenteel. Die hand van ‘n goeie redigeerder is oral sigbaar; ook in die versigtige kontekstualisering van die tydsgegewe. Dit dien as rigtingwyser vir dié wat vervreemd sou staan van die tydsgees van dié stuk geskiedenis. 

Teen bl 362 is daar by die leser geen twyfel dat die “kaf hier van die koring geskei is” nie. Tydens my onderhoude met ‘n groot gros van die spesialemagte-lede het van die uitdrukkings wat eie is aan hierdie “kleinspanne” my dikwels breed laat grinnik. Soos die term aggressief positief. Want Stadler wys in hoofstukke soos “Operasie Colosseum”, “Operasie Angel” en “Die Vreesfaktor” hoekom hulle “aggressief positief” moes wees om in die bos selfstandig te kon oorleef. In my kunstenaarswêreld sou die ekwivalent van die term seker die uitdrukking Carpe F!*&%% ... Diem wees. 

Ek het na my vier jaar lange dokumentering van die bosoorlog saam met die Kongolese kunstenaar Pitshou Mampa – wat tussen soldate grootgeword het – ‘n paar sketse gemaak oor beelde uit onderhoude wat by my bly spook het. Ons het die recce’s uitgebeeld as individue wat bykans sonder vlerke kan vlieg – en die oomblik vasgevang voor hul valskerms agter “vyandelike linies” oopgaan. In ons illustrasie spring die operateurs soos hul eweknieë van die Tweede Wêreldoorlog in die onbekende in “(to) fight a highly personal war at close quarters – a breed apart” (Behind The Lines – The Oral History of Special Operations in World War II (2003; Pimlico).

Stadler “skets” ter aansluiting by hierdie verhale ook die bomenslike inspanning van Suid-Afrikaanse verkenningskommando’s as hul agter vyandelike linies tussen die vyand inbeweeg het.

"Special Forces"

Stadler verwys in die eerste hoofstukke na die invloed wat die boek van F Spencer Chapman se The Jungle is Neutral (eerste publikasie in 1949) as ‘n “klassieke werk oor ongereelde oorlogvoering” op hom gehad het. Die boek is ook ’n getroue teenwoordigheid op my boekrak. Dis dus maklik om na te speur wat die sterk invloed van dié boek van Spencer ook op Stadler se skryfstyl gehad het.

Chapman se boek omskryf “a soldier’s two-year Jungle escape from the Japanese army”. In sy positiewe voorwoord tot die boek skryf ene Earl Wavell (Junie 1948) oor die skrywer: “He has no ‘literary genius’ or serious ‘introspection’. He does not reveal the innermost thoughts that came to him the many hours he lay alone waiting.” Hy gaan voort deur te sê dat die boek “stands as an example of what toughness the body will find, if the spirit within it is tough”. Dieselfde woorde is net so geldig vir Stadler se Recce. 

Ek sou graag iets wou deel uit nog hoofstukke oor ware introspeksie by Stadler, die “ghost continents” in elke mens waarna die wetenskaplike Loren Eiseley so roerend verwys” 

[E]very man contains within himself a ghost continent – a place circled as warily as Antarctica was circled 200 years ago by Capt James Cook ... he will see strange shapes amidst his interior ice floes and be fearful of exposing to the ridicule of his fellows what he has seen.

Stadler sal byvoorbeeld vlugtig verwys na die diep eensaamheid as enkeling onder die sterrehemel tydens operasies, maar nie uitbrei nie. Of kortliks verwys na ‘n Swapo-kader wat homself om die lewe gebring het en dat die bebloede sakbybeltjie wat hy by die soldaat vind, hom vir die eerste keer diep ontstel – en dit daar laat. 

Maar diegene wat die boek opslurp, sal waarskynlik meer belangstel in die klinkklare besonderhede, soos Stadler se boeiende perspektief in die hoofstuk getiteld “Vegpatrollies in Angola”. Hier vertel hy hoe 31 Bataljon se verkenningsvleuel tydens Operasie Protea en Daisy ingespan is.

Dit word duidelik in die hoofstuk hoe die bosoorlog begin eskaleer het – en die gehalte van die wapentuig ook. Vir operateurs soos Stadler was dit inderdaad ‘n “doodsakker”. ‘n “Sporadiese geskiet” kon in ‘n ommesientjie ontaard in ‘n “volskaalse kontak”. 

In ‘n onderhoud met ‘n Swapo-kader, Alex Kamwe, het hy my vertel hoe hulle tegnieke bly aanpas het en dat gespesialiseerde groepe landmyne in dié tyd geplant het: “We had a group dealing with landmines, we called them engineers, they were experts in their field, while we were experts in our fields, like reconnaissance.” 

Ten spyte van onvoorspelbare landmyne in die arena en latere “tenks en pantserkarre” beskryf Stadler hoe hulle soos “bloedhonde op die spoor” van die chevron-stewelspore van Kamwe en sy makkers gebly het. Die kat-en-muis-speletjie het later ook Mig-vegvliegtuie aan die kant van die vyandalliansie met Fapla ingesluit.

Die leser groei in begrip hoekom Swapo “‘n gesoute guerrillamag” was. Stadler klaar ook uit dat “weghardloop” ‘n taktiek aan beide kante was. Baie van die kroegpraatjies onder minder ervare soldate maak steeds die Swapo-kaders af as lafaards hieroor. In my onderhoude met tientalle kaders was daar egter in reaksie op sekere van my vrae ‘n onbetwisbare yster en vuur in hul blik, onderskryf deur wat soldate van 32 Bataljon en Russiese instrukteurs my eerstehands vertel het van Swapo-kaders se stamina en boskennis.

In een van my en Pitshou se illustrasies getiteld Ongulumbashe – 1966 probeer ons iets vasvang van die taaiheid van gees en liggaam van die eerste Swapo-guerrillavegters. Dit is opgeteken in Paul J Els se boek Ongulumbashe – where the Bush War Began (2007) dat toe die eerste skote van die bosoorlog geklap het, van die kaders onverpoos met ‘n pyl en boog na die Alouette-helikopters wat bo hul gesirkel het, geskiet het. Die lae-intensiteit-oorlog wat die verhoog van Stadler se boek vorm, sou nog lank voortsleep. Eers ses jaar nadat die eerste skote geklap het, beweeg Stadler na sy eerste troepeterrein. 

"Ongulumbashe"

Hy dek in die eerste hoofstukke die tafel en omskryf die Christelik-Nasionale omgewing waarin hy grootgeword het. Sy opvoeding sou vrugbare teelaarde skep vir ‘n wêreldsbeskouing waar hy vir volk en vaderland in die spervuur wou staan. (Terloops, sy pa en naamgenoot was ‘n dominee – en die boek is deels opgedra aan hom – asook sy vrou Karien.) 

Soos Stadler was ook sy opponente bereid om die hoogste prys te betaal vir waarin hulle glo. Die boek verleen ‘n eerstehandse insig in hoekom hulle die gevaarlikste vyand denkbaar was: want “the guerrilla army never repeats the same tactic” en is “pure mobility”. En die gevaarlikste opponent is immers die een wat niks het om te verloor nie (The 33 strategies of War, 2006, Profile Books).

Dit is die wêreld van die “klassieke Kleinspan-operasie” wat Stadler meesterlik in sy boek optower. Met sappige gegewe oor streng keuring en opleiding wat die uitdrukking “ken jou vyand” in die oortreffende trap verken. Tot op die punt dat die operateurs Afro-pruike opsit voor ‘n operasie en wegstap met Russiese Tokarev-pistole. En dan net weer eens die loop van ‘n AK47 in die Angolese bos moet trotseer.

So skryf Stadler in die slothoofstukke van sy boek: “Te veel kere was ek aan die verkeerde kant van ‘n AK47 wat in die stil nag gespan word.” 

"Heart of Darkness"

"AK47"

Stadler se lewensingesteldheid kan opgesom word in wat sy vriend vir hom aan die begin van sy loopbaan sê: “Tough shit – jy wil mos ‘n Recce wees.” 

‘n Vriend van my wat ook die boek gelees het, het droogweg opgemerk dat dit glad nie die “gung ho Sylvester Stallone shit” is wat hy verwag het nie. ‘n Ander vriend merk op: “Jy kan nie glo dat ‘n Recce so ‘n goody two-shoes kan wees nie.”

By tye lees Stadler se boek meer soos ‘n verkenningshandleiding. Die leser verdwyn in ‘n gegewe wat geensins emosioneel veeleisend is nie. Besonderhede wat vaagweg grusaam kan raak, is spreekwoordelik “missing in action”. Moenie Recci koop as jy bloeddorstig is en hoop dit voed die immergroeiende mites rondom die bosoorloggenerasie van beroepsoldate nie. Die boek spreek van kalm beredeneerdheid. Vandag sit ‘n nuwe generasie spesialemagte-operateurs van alle kulture wêreldwyd die tradisie voort . Dis ‘n tradisie wat “vermoëns, uithouvermoë en toewyding” tot die uiterste beproef. Dis maklik om te vergeet dat bloedvergieting inderdaad as subteks tot die boek staan. Dit sou die leser baat om dan en wan terug te staan en te onthou dat konflik vandag nog so werklik soos destyds is – en dat die vaardighede van hedendaagse operateurs nog net so relevant is (afhangende natuurlik van watter “vyand” en perspektief hulle voor ingespan word).

In ‘n 2015-uitgawe van Time (30 November tot 7 Desember) word daar in ‘n hoofopskrif na “World War Isis” verwys. Volgens die artikel “Beating Isis” is een van die eerste stappe wat die Obama-regering op 30 Oktober 2015 aankondig, in teenreaksie is dat hul eie “non-combat Special Ops forces” ontplooi is. 

Tog is een van die interessantste hoofstukke in die boek afgestaan aan ‘n tyd voor Stadler amptelik deel word van die befaamde kleinspanne se wêreldwye broederskap, die elite-“binnekring”. 

Stadler se hoofstuk “Vuurdoop in die bos” beskryf sy werk met 31 Bataljon se verskenningsvleuel saam met Sansoldate wat weens hul spoorsnyvaardighede ingespan is. Dis ook in hoofstukke soos dié dat Stadler ‘n bydrae maak om weinig-opgetekende gegewe oor die eenheid te deel en vir die nageslag te bewaar. In die “drukkende hitte” en stof van noordelike Namibië is daar ook die spreekwoordelike “stof tot nadenke”. Stadler is ‘n fyn waarnemer en die suiwer kwaliteit van die gegewe wys dat Stadler, soos Chapman, uit die staanspoor fyn dagboek moes gehou het. 

Daar is soms ‘n bittere ironie te bespeur in Stadler se fyn waarnemerskap. Hy skryf ‘n paar onvergeetlike paragrawe oor hoe die Sansoldate naby ‘n vyandelike basis skielik ‘n voëltjie begin volg om sy heuningnes van soetigheid te stroop. En dan bedagsaam vir die voëltjies ook van die buit los en “gee”. Maar in die konteks van die boek kon hul spoorsnyfvernuf sekondes later direk lei tot die neem van ‘n mens se lewe.

Tydens ‘n onderhoud met een van hierdie soldate destyds sê ‘n gewese Sansoldaat, Kanna Anton, vir my: “’n Dier se spoor te vat is baie maklik. Maar ‘n mens soos ons se spoor te vat, is baie moeilik.” Dam Gou voeg by: “Dit is vir my moeilik gewees omdat ek vandag lewendig is om ʼn mens te soek om dood te skiet. Dit was vir my bietjie moeilik gewees.” 

In die waterige knip-knip van Dam Gou se kinderlik ronde ogies het dit my weer getref hoe baie die bosoorlog van al sy pionne geëis het. 

Dalk sou die gedig “Bushman” deur ‘n onbekende soldaat, wat opgeneem is in Karen Batley se A secret burden: Memories of the Border War by South African soldiers who fought in it (2007, Jonathan Ball), Stadler se nog ongeskrewe hoofstukke kon toelig:

Your sweat-stained face,
Tracker, primeval Bushman
I hold your tiny hand
to comfort your wound
The Moon God
that you touch
swallows you in wispy clouds.
I hope
you hunt with him
over vast galaxie
to find the Rain Queen
who promised you
the golden doe
that will lead you
to find
your spirit ... 

Soms is daar tog hier en daar ‘n leidraad na Stadler se “spirit”. Dit word vergestalt in vlugtige verwysings soos: “Die ekstase van die oomblik en die fisieke inspanning om die lyke en uitrustings in die hitte bymekaar te maak, het my nie veel geleentheid gegee om daaroor te tob nie. Later ek egter baie gewonder oor die mense wat daardie dag deur ons toedoen dood is.” 

In die militêre idioom van die tyd word mense van vlees en bloed ook in die gebruik van taal gedistansieer – en die “vyand” word bloot “geneutraliseer”. 

Of jy verorber die bykans liniêre gegewe vir wat dit is (per definisie iets wat Chapman beskryf as “the terrific noise of battle”) – en glo my, die waarheid hier is soms onwaarskynliker as “in die flieks”, om Stadler self aan te haal. 

Of jy steek nou en dan vas by ander ironieë wat die boek oproep, en kleur dit met jou eie stories in. Neem byvoorbeeld die herhaaldelike verwysing na “eerste lig” in die boek: by nadere ondersoek lig dit die bykans skisofreniese belewenisse van die bosoorlog-era toe, asook die verskillende wêrelde van dié wat geveg het en dié wat tuisgebly het. Vir die prototipiese beroepsoldaat Jan Breytenbach beteken die term “eerste lig” wat dit vir Stadler in die bosoorlogkonteks beteken, omdat dit “die gevaarlikste tyd is om in ‘n vyandelike basis vas te loop. Soldate is gewoonlik met die koms van die nuwe dag baie oplettend.” 

Breytenbach het die Suid-Afrikaans reccemodel ontwikkel, geskoei op die Britse SAS-opleiding. Hy het deelgeneem aan optrede tydens die Suezkrisis in Egipte. Hy het in 1961 teruggekom na Suid-Afrika, ‘n valskermsoldaat geword en na herhaaldelike vertoë aan topgeneraals in 1972 sy sin gekry om die spesmagte te stig waarvan Stadler later sou deel word.

Vier jaar na die een Breytenbach-broer sy sin kry om die reccemodel te ontwikkel, word sy bloedbroer Breyten Breytenbach tronk toe gestuur vir hoogverraad teen die apartheidsregering. Terwyl hy in die tyd The True Confessions of an Albino Terrorist skryf, vat sy bloedbroer “terroriste” teen “eerste lig” aan. Breyten Breytenbach is ook, ironies genoeg, die skrywer van die liefdesgedig “first light”, wat aangrypende sinsnedes insluit soos: 

first light washes in
froth on a dark crest
the dream still dawdles
with slow wings
your figure next to me asleep. 

Intieme verwysings wat weer eens ligjare verwyder staan van die harde realiteit van sy broer aan die ander kant van die politieke spektrum.

Stadler eien sy keuses en die kompleksiteit van die era onverskonend en onweifelend in sy boek. Mens leer oor die praktiese gesindheid van die beroepsoperateur in sy konteks. So skryf Stadler in een asem oor hoe hulle die topstruktuur van die ANC in Tanzanië teiken in 1987 – en dan kort daarna – soos dit ‘n beroepsoldaat betaam – sy vaardighede ook in ‘n nuwe bedeling in die Spesiale Tegnieke-tak deel. 

Stadler se verhale sluit aan by die oorgelewerde vertellings van die dapperheid van die verkenningskommando’s wat tydens die Anglo-Boereoorlog gestig is. Jan Smuts skryf oor die verkenningskommando’s:

Die goeie verkenner is nie die een wat met die eerste aanblik van die vyand laer toe jaag om dit aan offisiere te rapporteer nie, maar die een wat bereid is om onder groot gevaar so na as moontlik aan die vyand te kom om betroubare inligting in te win ... 

Dus reg in die tradisie van spesiale magte. 

 In 1926 word Jan Smuts se Holism and Evolution gepubliseer. Hy word wêreldwyd erken as die persoon wat sy tyd ver vooruit was en die eerste keer die term holisme gebruik het. Smuts was terselfdertyd gereken as ‘n kenner op die gebied van guerrilla-oorlogvoering. Stadler se boek is egter ‘n sprekende voorbeeld daarvan dat die enigste manier vir beroepsoldate om onaantasbaar te funksioneer is om lynreg in die teenoorgestelde paradigma as holisme te beweeg.

Jy moet kompartementaliseer om te oorleef en nie te weifel nie. Selfs dit wat jy in jou “geestesoog oproep” in nabetragting as skrywer bly dus gekompartementaliseerd.

Recce verwoord in eufemistiese terme hoekom operateurs bykans geblinddoek onmoontlike take kon uitrig ten einde in hul doelwit te kon slaag. Die tema is so oud soos die geskiedenis van oorlogsvoering – en bly eweneens fassinerend.

Recce word sterk aanbeveel – selfs vir lesers wat nog nie boeke oor die bosoorlog verken het nie – oor dit ‘n eerlike perspektief bied op ‘n era wat so baie Suid-Afrikaners se menswees help vorm het. 

Dis ‘n lywige, feitelike boek wat, soos die integriteit van die skrywer, die toets van die tyd gaan deurstaan.

• Die kunswerke is gesamentlik geskep deur Linda de Jager en Pitshou Mampa.

The post Boekresensie: Recce - Kleinspan-operasies agter vyandelike linies deur Koos Stadler appeared first on LitNet.

African wild dogs – On the front line
Brendan Whittington-Jones
Jacana Media
EAN: 9781431421299

African wild dogs aren't the most popular of creatures. The lion, the leopard, the cheetah, the elephant and the rhino all seem to be some way ahead of the wild dog in the race for popularity (although in the case of the rhino, at least, for the wrong reasons). Conservation of this species is, therefore, somewhat of an uphill battle. This book is a great way for many kinds of reader to cut their conservationist teeth and get to grips with the challenges faced on a daily basis by those trying to protect and nurture wild dogs in South Africa.

There are currently around 6 600 wild dogs in Africa, but fewer than 450 in South Africa itself – "South Africa's rarest carnivore". In the Kruger National Park the numbers have dropped from 434 wild dogs in 1996 to a mere 140 in 2009. Concerted conservation efforts have seen those numbers stabilise and, in some cases, grow a little. Brendan Whittington-Jones provides a blow by blow account of how those efforts are carried out, sometimes with gritted teeth.

At times readers may find themselves cringing on behalf of the wild dogs: landowners taking the law into their own hands, bombing the site of a wild dog den, getting away with no consequences because of red tape – leaving an entire pack dead, which is no small blow considering the numbers conservationists are working with. Not only that, but smaller organisations seem to be at odds with the powers that be: Whittington-Jones writes that "upper echelons of government agencies in South Africa are rarely in the hands of passionate, effective conservationists". Several other times the conservationists seem to find themselves in the middle of an endless blame game, with farmers and people in villages neighbouring national parks pointing the finger at wild dogs every time a goat or cow is killed by a predator of any ilk.

"It's bloody tough for animals to exist in the bush," writes Whittington-Jones, and the reader is shown abundant evidence of this: snares placed by poachers are especially dangerous for wild dogs, as are attacks by other predators such as cheetahs and hyenas. Indeed, the entire conservation effort seems to be fraught with obstacles – political, practical and social: "Much of modern conservation seems to be navigating political pitfalls, defusing mini-battles, stroking egos and tolerating ignorance," writes the author.

That is not to say it is all doom and gloom. The wild dogs provide wild entertainment, while conservationists run circles around them in attempts to organise the packs to nurture the best potential outcomes from pregnancies and dispersals (wild dogs leaving their territories). All the packs have names, as do the individual dogs within the packs, and the author and his colleagues seem to develop quite a relationship with the animals as they follow and study them. For example, while chasing a dog called Bambisa, the conservationists are waylaid by red herrings and the wild dog's stratagems. "He provided us with fascinating data, heartburn and plenty of vehicle mileage," writes Whittington-Jones.

Wild dogs are, by their very nature, just that: wild - hunting in packs, with their favoured method of killing their prey being to disembowel it. They are, also, "not renowned for their fastidious housekeeping", and much is written about the pungent odour that follows them everywhere.

Truly, however, the conservationists often find themselves between a rock and a hard place when it comes to "promoting" this species for protection. Sadly, this is the case although it ought never to be so. The author writes, "If it came down to a financial crunch, trophy hunting lions was always a more profitable option when compared to wild dog viewing," and as of yet that is still to be disproved.

African wild dogs – On the front line is a must-read for anyone interested in the future of this country or in the future of this planet. It brings stark realisations that man is still now actively encroaching on the territory and safety of wild animals. It is a story of wild dogs' "desperate battle for relevance". 

The post Book review: African wild dogs – On the front line by Brendan Whittington-Jones appeared first on LitNet.

Letters of stone: From Nazi Germany to South Africa
Steven Robins
Penguin Books, 2016
ISBN: 9781776090242

Reading about the Holocaust is never easy. Facing its terrible truths, especially when your own family is involved, is heroic.

Anthropologist Steven Robins had no inkling of what he would unearth when he embarked on a quest to discover more about the three women in an old photograph that had sat in his childhood home for years. He was born in 1959 in Port Elizabeth. He and his brother Michael grew up oblivious to their Polish and German ancestry and to the fates of their father’s relatives during the Third Reich.

The journey Robins takes in Letters of stone connects “different times and places”. It is a journey that took nearly three decades to complete – between the time Robins interviewed his father in Port Elizabeth in 1989 and the publication of this astounding book. To begin with, Robins had very little to go on. But a series of uncanny coincidences led him further into the labyrinth of the private history of his family, and beyond.

Robins realises that he has been living around silences. That it was high time to broach them. In his attempts to understand his father and his own background, he stumbles upon artefacts and stories which he pieces together into a dramatic saga. Though his story begins in South Africa, it tracks back to Germany of the 1930s and Hitler’s rise to power, and the family he never knew of: his grandparents, aunts, and cousins. During his research he comes across fascinating people and historical links, a haunting exhibition, more photographs, a most unusual book published in South America, and a remarkable correspondence. The letters he finds addressed to his father, over half a century old, break those silences open and the truth tumbles out.

What makes this account so fascinating, and infinitely moving, is the author’s ability to interweave his professional and personal lives to reach a more universal and timeless truth. He shows how drastic socio-political changes can creep up on us unnoticed before it is too late to save oneself. Laws, slogans and attitudes can shift and take over the everyday, stripping away our human rights and dignity. The possibility of the gas chambers must have seemed incredulous to most people in the 1930s, but they were the ultimate consequence of all these greater or lesser waves of change: “It is disturbing what lies beneath these short, disjointed statements tucked in between the ordinary.”

The relevance of this moving family story to contemporary South Africa and other parts of the world cannot be overstated: economic crises, racial tensions, war zones and the resulting worldwide migrations are threats not only to the everyday lives of the people directly affected, but to all of us. It is of the utmost importance to understand such historical shifts, and Letters of stone gives us an incisive insight into their impact on individual lives. We don’t learn from history, as the old adage goes, but the past has a tendency “to leak uncontrollably into” our present and we need to acknowledge its warnings. History repeats itself, traumas linger across generations.

“Bei uns alles beim alten,” it says on the front cover of the book. “Otherwise everything is as usual” (Berlin, 1 December 1938) – it is a phrase from one of the letters family members sent to Robins’s father who had miraculously managed to escape from Germany to South Africa just before the war. He quotes extensively from these delicate personal documents, written in fear of censorship and prosecution. The reassuring message is often repeated, and yet today we know that this is Nazi Germany, the correspondents are Jews, and nothing really is or ever will be “as usual” anymore.

The world is breaking apart, humanity is once again on the verge of committing unspeakable acts of horror. As the dates of the letters approach September 1939 and the outbreak of Second World War, one’s heart sinks. At this stage in the book, we have come to know the protagonists well, we know what the near future has in store for them, and yet we cannot help hoping against hope. It is heart-wrenching to witness. And yet we must; we owe at least this much to the dead.

During the TRC hearings the significance of knowing how and where one’s loved ones had perished, where their bodies lay, was highly prominent. Families needed to find, bury, and commemorate the victims of the brutal regime. In a sense, this is what Robins is doing in Letters of stone. He listens to his ancestors, interrogates history on their behalf, and finally assists in placing so-called Stolpersteine, individual cobblestone-sized memorials with names of Nazi victims, in Berlin to honour his family members who died in the Holocaust.

Letters of stone is a monument to a story which refused to be forgotten. Even if most of the people concerned are dead, their voices have been heard across time and continents to remind us how precariously fragile our ideas of freedom and human rights can be, how every life is a story to be cherished.

The post Book review: Letters of stone by Steven Robins appeared first on LitNet.

Rympies vir pikkies en peuters
Saamgestel deur Riana Scheepers, Suzette Kotzé-Myburgh en Gertie Smit
Tafelberg
ISBN: 9780624074281

Met die verskyning van Rympies vir pikkies en peuters verlede jaar is ‘n waardevolle skat tot die kinderletterkunde in Afrikaans toegevoeg. Hierdie pragtig-geïllustreerde prent-en-klank-boek is gemik op die voorskoolse kind in ‘n baie belangrike en ontvanklike ontwikkelingsfase. Dit is vir voorlees en saamspeel. Vir leer deur die wonderspel van woorde, klanke, ritmes en illustrasies. En met hiérdie lekkerte gaan ‘n groot skoot humor gepaard.

Hoe lyk die kabouters wat hier leer?

Mooiste mensie (15)

Trippel toontjies
Vastrap voetjies
Knokkel knietjies
Blinkvet beentjies
Poeding pensie
Mooiste mensie!
- Theresa van Baalen

Is dit nou nie toonkrullekker nie!

In Die Afrikaanse Skryfgids vra Philip de Vos die vraag: Is kinderverse maar net versies geskrywe deur grootmense wat nie weet hoe om ordentlike gedigte te skryf nie? Dan beantwoord hy sy eie vraag: Jy moet besef dat as jy ‘n versieskrywer wil wees, jou werk tien keer beter moet wees as dié van die grotes (digters), want as jou werk goed genoeg is vir publikasie, gaan kinders jou versies hopelik eendag in die klaskamers of op die plaaslike eisteddfods opsê. En juis hierin lê die waarde van hierdie nuwe bundel opgesluit: in die opvoedkundige krag daarvan.

Na die sukses van Nuwe kinderverseboek (2009), saamgestel deur Riana Scheepers en Suzette Kotzé-Myburgh, pak hierdie wenspan ‘n nuwe projek aan, geïnisieer deur die opvoedkundige en kenner van vroeëkindonderwys, Gertie Smit. Geskoei op die nasionale kurrikulum vir voorskoolse onderwys, is onderwerpvelde geïdentifiseer en riglyne aan skrywers gekommunikeer. Die span was op soek na gediggies, liedjies en aksierympies. Kort genoeg om binne die klein kind se aandagspan te bly en in eenvoudige woorde met baie herhaling en klanknabootsing. Die resultaat is ‘n pragbundel met ‘n keurversameling van versies vir kinders tussen die ouderdomme van 1 en 3 jaar.

Die bundel is ‘n prenteversboek en dus ‘n kombinasie van verbale en visuele tekens wat waardevolle leergeleenthede vir die voorskoolse kind bied. Die temas in die bundel dek die leefwêreld van die kleintjies in eenvoudige, vonkel-Afrikaans. Dit sluit in onderwerpe soos “hier is ek”, “ek speel”, “rondom my”, “ek raak slim” en “in die natuur”. Hierdie laaste tema van omgewingsbewusmaking en die kweek van ‘n deernis met die natuur is ‘n leerarea van al groter belang. Daarom is die versies in hierdie gedeelte van onskatbare waarde binne die vroeëleer-en-ontwikkelingskurrikulum:

Swaardra (174)

Klein slakkie en ou skilpad
dra al twee baie swaar.
Hulle sug so ug-ug-ug
met hul huisies op hul rug.
- Rika Nel

Hoe lyk ‘n ideale kindervers dan?

Volgens Die Afrikaanse Skryfgids moet kinderletterkunde geskryf word vanuit die perspektief van die kind. Dit moet ‘n vinnige pas hê en nie neerbuigend wees nie. Sedepreke en lessies moet vermy word en boodskappe moet slim oorgedra word. Die dialoog moet oortuig en in die geval van kleinkindverse moet dit spesifiek lekker hardop voorgelees kan word.

Die kleinkindvers is bedrieglik eenvoudig. In werklikheid verg dit slim dink, slyp en skaaf totdat “dit uiteindelik nes ‘n klein juweeltjie blink” (Philip de Vos, 2012:133). Die ritmiese en metriese vorm daarvan moet meesleurend wees en die rympatroon moet die kind se geheue stimuleer. Sulke verse ontwikkel ook die kind se taalvaardigheid. Die rymverse in die bundel sluit aan by die ervaringswêreld van die klein kind en sluit elemente soos die herhaling van woorde of klanke, klanknabootsing, bogwoorde, dialoog, vraag-en-antwoord-rympies, aksierympies, lekkersê-uitdrukkings, skote humor, raaisels en illustrasies in ‘n bonte mengelmoes van kleur in.

Met hierdie bundel voorsien die samestellers in ‘n groot behoefte. Daar is ‘n leemte in Afrikaans vir rympies, wat ‘n baie belangrike plek in kleinkindonderwys beklee. Studente, onderwysers, ouers en grootouers is voortdurend op soek na lekker voorlees en na-sê-versies in Afrikaans. En hier is dit nou, vir die heel ou kleintjies, ‘n kostelike boek wat baie harte gaan steel.

Deur die samehang van woorde, klanke, ritme en illustrasies word die klein kind blootgestel aan en meegevoer binne ‘n heerlike leerervaring. Dit bied ‘n wyse van blootstelling en verstaan van alledaagse gebeure, “vrolilkheid en olikheid” uit die leefwêreld van die kind.

Volgens Susan Smith het letterkunde, as bron van woorde, die potensiaal om ‘n kritiese bewussyn te kweek en te kan optree as ‘n etiese en epistemologiese vrymaking. Letterkunde, en spesifiek dan ook kinderletterkunde, beskik dus oor die potensiaal om op te voed. Kinders leer immers deur te speel, en wat is dan lekkerder as om vermaak te word deur ‘n sprankelversie wat jou ore kielie en jou lagspiere laat werk? “Luister” na hierdie ene deur Fanie Viljoen:

Veilig in die huis (37)

Sluit die deur,
bruinoogbeer,
Vensters toe,
kangaroe.
Almal slaap,
lammerskaap!

Dit is ‘n versie oor slaaptyd, maar ook oor veiligheid in die huis. Oor versigtigheid om met oop vensters en deure te slaap, maar dit word op ‘n speelse wyse oorgedra waar die kind humoristies met die realiteit gekonfronteer word.

Hoe vra jy? (137)

As jy skree, sê ek nee.
As jy vra, sê ek ja.
- Samantha van Riet

Rondom die tema van families is daar verskeie versies wat gesinsverhoudinge, gehoorsaamheid, goeie maniere en dies meer aansny, soos wat bostaande versie eenvoudig, maar kragtig uitbeeld.

Wat die illustrasies in die bundel betref, is daar van vyf kunstenaars gebruik gemaak, naamlik Maja Sereda, Adelle van Zyl, Alzette Prins, Susie Appleby en Sam van Riet. Volgens Maria Nikolajeva is ‘n prenteboek ‘n unieke kunsvorm, gebaseer op die kombinasie van twee vlakke van kommunikasie, naamlik die visuele en verbale. Al die illustreerders in hierdie versbundel slaag met hul individuele tegniek daarin om die woorde van die versies op so ‘n wyse aan te vul dat die boodskap speels, kleurvol en emosiebelaai aan die klein kind oorgedra word. Reeds van die omslag van die bundel, waar die blou aardbol met die vrolike bewonertjies teen ‘n gelukkige geel agtergrond voorgestel word, tot die laaste gedeelte wat handel oor die natuurlike omgewing, is die visuele voorstellings aangrypend. ‘n Vrolike, helderbont wêreld van geluk, humor en liefde word uitgestraal.

‘n Baie belangrike gedeelte van hierdie bundel is die gebruikersgids aan die einde (188–195, saamgestel deur Gertie Smit, wat die opvoedkundige waarde van die werk ondersteun. Hiermee gee Smit ‘n uiters bruikbare uiteensetting van hoe die versies in die verskillende leerareas aangewend kan word.

Soos by die prenteboek lê die krag van hierdie bundel in vryheid, kreatiwiteit, verbeelding en speelsheid opgesluit. Met werke soos Rympies vir pikkies en peuters bied Suid-Afrikaanse skrywers en illustreerders ‘n unieke leergeleentheid aan die baie jong kind. Deur die interaksie tussen teks (verse) en illustrasie word belangrike lewensboodskappe op ‘n speelse wyse aan die kleintjies gekommunikeer. Prenteboeke kan kragtige werktuie in die sosialiseringsproses van kinders wees. Die kind kan identifiseer met die karaktertjies, die gebeure, die dialoog en die situasies binne die verse. Sodoende kan hulle ‘n eie opinie oor die self en die wêreld om hulle vorm.

Kinderletterkunde beklee immers ‘n baie belangrike plek in die totale opvoedingsproses van jong kinders.

Elkeen van die samestellers van hierdie pragwerk verdien ‘n pluim in die hoed!

The post Boekresensie: Rympies vir pikkies en peuters, saamgestel deur Riana Scheepers, Suzette Kotzé-Myburgh en Gertie Smit appeared first on LitNet.

Toe Elvis ophou sing
Juanita Aggenbach
Protea Boekhuis, 2015
ISBN: 9781485302711

As kind word Melanie al meer bewus van die immerteenwoordige brandewynbottel in die huis. Sy haat die aande waarop die Elvis-kasset tot vervelens toe gespeel word. Sy kruip snags met haar teddiebeer styf teen haar lyf gedruk in die bed weg, terwyl sy haar asem ophou tot haar pa haar roep om hom geselskap – en sy glas vol – te hou.

Ná die hoeveelste glas drank ontaard hy in ’n aggressiewe, vuurspuwende reus wat alles voor sy voete vertrap, sy vrou mishandel en sy dogters wegdryf. Die man wat die volgende oggend in hul huis ontwaak, is nie die held wat hy eens in haar lewe was nie en sy begin wens dat hy nie haar pa was nie.

Die boek volg Melanie se lewe van klein dogtertjie tot sy uiteindelik 13 jaar later self in ’n verbrokkelde huwelik staan. Dit vertel van die skaamkwaad as haar pa ’n eerste kêrel verskree en van hul huis wegjaag; die versugting wat sy ervaar as sy by haar beste vriendin, Sunette, gaan kuier, waar daar liefde in die huis is. En op die ou einde soek sy die fout vir haar eie mislukte huwelik by haarself, in plaas daarvan dat sy verstaan dat haar grootwordjare haar vir ewig geskend het.

Sy kasty haarself met retoriese vrae soos waar alles só skeefgeloop het. “Sy het haar voorgeneem om nie soos Ma koud en afsydig teenoor haar man te wees nie; om te veg vir haar huwelik. Sy het alles gegee, altyd die vrede probeer bewaar, nooit die appelkar omgegooi nie. Hoekom is dit dan dat sy nie haar man kon hou nie?”

Juanita Aggenbach is ’n kriminologiedosent by Varsity College in die Kaap. Sy was vir agt jaar ’n sielkundige en berader en het begin skryf omdat sy lus was vir ’n nuwe uitdaging. Haar eerste roman, wat in 2012 by Protea gepubliseer is, Dis my geheim, was haar eie verhaal as aangenome kind en is in 2013 herdruk. Hier het jy ’n goeie idee gekry van die verreikende gevolge as een mens se drome deur ’n ander verpletter word; wat verwerping aan die siel doen.

Sy het in 2014 haar tweede boek, Op die horison ver, by Lapa gepubliseer, maar hier het sy haar hand aan ’n roman gewaag onder die uitgewery se druknaam Romanza, wat ligter leesstof verskaf.

Hoewel Aggenbach aan die einde van haar nuutste boek haar vriendin Nicolette bedank dat sy haar kinderjare met haar gedeel en sodoende die karakter Melanie “laat ontwaak het”, getuig die boek tog van ’n skrywer wat die turksvye van die lewe al verskeie male in haar eie lewe moes hanteer – hetsy in ’n spreekkamer as berader, of persoonlik. Daar is ’n intieme begrip van die effek wat teleurstelling op die menslike psige het; die ontnugtering as jou helde voete van klei het en jy voel dat jy verwerp word omdat jy nie is soos mense van jou verwag nie.

Melanie se ma raak ietwat hieraan met ’n harde, nugtere gesprek wat sy met haar dogter voer: “Iewers in jou grootword het jy stagneer, het jy ophou hoop, het jy ophou uitsien na iets groters, het jy ophou bevraagteken. Dit het gebeur omdat jy begin glo het dat jy niks meer is as wat jou pa jou toegesnou het nie. Jy het dit jou eie gemaak ...”

Hierdie woorde is op soveel kinders en lewensmaats van toepassing – selfs diegene wat nie met alkoholiste ’n huis deel nie, maar sonder aanmoediging en hoop moet leef.

Ek kon nie die boek neersit nie. Hoewel ek halfpad besef het dat Melanie pens en pootjies vir die verkeerde man gaan val omdat sy haarself nie beter gun nie, het ek bly hoop dat daar ’n wending sal kom wat dinge vir haar sal verander.

En soos met so baie dinge in die lewe moet jy eers gelouter word voor jy die lig kan sien. En as die heling kom – in haar geval het sy selfs die Elvis-musiek weer probeer luister, en besluit sy hou wel glad nie daarvan nie – weet jy die karakter is sterker en beter toegerus om vir haar kinders ’n beter lewe te help bou.

Toe Elvis ophou sing gee ’n binnekyk in alkoholisme en die uitwerking daarvan op ’n gesin – hoewel Melanie se karakter die sentrale fokus is. Hoewel fiksie, gee dit belangrikte insigte in die afbrekende uitwerking wat een persoon se verslawing aan diegene ná aan hom het. Maar bowenal gee dit die belofte van beter; van hoop. Hoop dat jy nie vir altyd die produk van jou verlede hoef te wees nie, maar eerder gelouter daar kan uitstap en beter kan wees.

Die enigste klippie in my skoen oor hierdie boek is die stofomslag. Vir my doen die niksseggende foto op die voorblad nie die inhoud ’n guns nie. Dit sou my beslis nie oortuig het om die boek te koop waar dit met ander, interessanter voorblaaie in die boekwinkel meeding nie.

Die boek is tegnies goed versorg, die taalgebruik is stimulerend en nie onnodig herhalend nie en hoofstukke vloei moeiteloos inmekaar.

The post Boekresensie: Toe Elvis ophou sing deur Juanita Aggenbach appeared first on LitNet.

Steward van Wyk en Hein Willemse (foto's: Naomi Bruwer)

sodat my nuutgebore stem na woorde smag
om 'n lied vir my land
soos 'n vlag aan die tong te laat sweef
bo die geruislose val van skanse van die vel
(“27 April 1994”, Vincent Oliphant)

Een van die interessantste aspekte van die Afrikaanse literatuur is die onbekendheid daarvan, selfs by Afrikaanslesendes. Nie alleen die werke en literêre besinnings in verskillende tydvakke nie, maar ook die – om dit dit so wyd moontlik te probeer stel – "wêreld van die swart Afrikaanse skrywer”. Swart word hier generies bedoel.

Gedeeltelik is dit begryplik. In die huidige landwye ordekrisis was dit weer eens politieke uitsprake en magsredenasies, hashtag-voorskrifte en selfs akademiese toegifte wat die orde van die dag bepaal het. Selfs die sg betrokke literêre werke speel so te sê geen rol nie. Mag het sy eie logika en magsmisbruik sy eie juigkoor.

As hierdie resensie dus lees soos 'n reklame vir 'n Vlag aan die tong, 'n Gedenkbundel van die derde Swart Afrikaanse Skrywersimposium, saamgestel deur Hein Willemse en Steward van Wyk, is dit ook as gevolg daarvan dat die publikasie laat is (die simposium was al in 2005), en tog – vreemd genoeg – is die verskyning, die huidige omstandighede in ag genome, presies betyds.

Die simposium was die derde van 'n reeks van vier in die "opponerende intellektuele en politieke tradisie" (Willemse) wat gereël is deur die Departement Afrikaans en Nederlands van die Universiteit van Wes-Kaapland. Volledigheidshawe, die eerste, gebundel in Swart Afrikaanse skrywers, en die tweede, Die reis na Paternoster, het in onderskeidelik 1985 en 1995 plaasgevind, die laaste, nog ongebundel, in 2014.

Buite die konteks van hierdie simposiareeks was daar aan die destydse Technikon Skiereiland ook in 1988 'n dag lange bespreking oor Afrikaans en Bevryding, oftewel Alternatiewe Afrikaans (publikasie geredigeer deur Randall van den Heever; dis vandag 'n skaars versamelstuk).

'n Vlag aan die tong bevat nie net die referate nie, maar ook die getranskribeerde paneelbesprekings en die voorskoue, nabetragtings en bylaes.

'n Indringende bespreking van al die referate of artikels kan hier nie tot sy reg kom nie. Ek volstaan dus met Hein Willemse se verhelderende oorsig oor die “oorspronge en konteks” van die simposia, wat eintlik die ontstaansgeskiedenis vertel. Kortliks: dit het in 1985 ontstaan toe “Afrikaans dié hegemoniese uitdrukking van Afrikanernasionalisme en die Afrikaanse letterkunde in hoofsaak 'n uitdrukking van daardie hegemonie” was. Die probleme, die marginalisering, die Afrikaner het sedertdien verander. Ná 1994, en sekerlik teen 2005, was daar “toenemende aanpassings” en het die vraagstukke ook verander na: “Hoe lyk die identiteite van die toekoms (nasionaal, etnies, sosiaal en kultureel)? Hoe maak skrywers, kritici en ander daardie toekoms moontlik?”

Steward van Wyk stel dit ietwat anders in sy netjiese verwelkoming. Hy verwys na die konteks, bv die voorafgaande belangrike gebeurtenisse soos die Sestiger-Somerskool aan die UK in 1973; hiérdie simposia praat egter met 'n besonderse stem: daar's selfs 'n moontlike simboliek daarin dat die eerste twee gehou is in 1985 in die raadsaal van die ou apartheidsruimte vir die Verteenwoordigende Kleurlingraad (VKR) en in 1995 op Paternoster (“'n hanetreetjie van die Bahia da Santa Elena, St. Helenabaai”) waar Vasco da Gama in 1497 voet aan wal gesit het. In albei gevalle is die simposia “besitname van koloniale en neo-koloniale ruimtes”)!

Willemse waarsku dat die stryd om “gelykwaardige deelname van swart Afrikaansprekendes om gelykberegtiging” nog nie afgelope is nie.

Ek wil vir die doel hiervan 'n interessante insig uitlig waarby Ampie Coetzee se netjiese formulering pas in sy beskrywing van die manier waarop in die verlede oor “swart afrikaanse skrywers” gepraat is.

Die hele problematiek kom basies neer op 'n eintlik polities bepaalde teenstelling: aan die een kant “die proses van universialisering van kultuur” (dit wil sê die verskillende estetiese beskouings oor die letterkunde) wat “die verdringing van die opposisionele stem impliseer" (jy ken die gesegde: dis mos politiek, nie letterkunde nie!), met die gevolg dat “miljoene Afrikaanssprekendes se versugtinge nie werklik verwoord word nie."

Hierdie tweespalt word in Rudi Venter se bespreking van die swart fiksieskrywers en die Afrikaanse uitgewerswese verder gevoer in die verwysing na die bekende opmerking van Charles Fryer oor die "sonbesie-poësie" en die voorstanders van betrokke poësie se reaksie daarteen. Wium van Zyl sê tereg die botsing verteenwoordig twee literatuurbeskouings: die tradisie van waarde heg aan estetiese afgerondheid en daarteenoor kuns wat onderhewig is aan die politiek en dus ideologies beoordeel moet word.

Dit is in werklikheid 'n kerntweespalt hierdie en 'n mens sou graag in opvolgsimposia 'n studie wou sien oor die rede waarom party literêre werke tot albei “wêrelde” behoort – sê maar Multatuli se Max Havelaar, maar ook nader tuis Adam Small se Kanna en Elias Nel se “Jan Dos”. Daar is geen maklike antwoorde nie. Ek het net twee Afrikaanse werke genoem; daar is véél meer in elke genre. 'n Mens sou ook van die vroulike skrywers se werk kon betrek én die “Christelike inspirasie” (Luc Renders). Terloops, oor Nel se streektaal verskyn daar in hierdie boek ook 'n uitstekende ontleding deur Frank Hendricks. Op reis deur die boek kry mens die een Afrikaanse vergesig op die ander.

Al bostaande is opsombaar in een sin: Bestel hierdie boek; dis verkrygbaar van jpekeur@uwc.ac.za en dit kos R200, posgeld ingesluit.

The post Boekresensie: 'n Vlag aan die tong saamgestel deur Hein Willemse en Steward van Wyk appeared first on LitNet.

Margit Meyer-Rödenbeck is Levinia, Liewe Heksie, in die produksie Liewe Heksie Flower Power by US Woordfees 2016. Sy resenseer die boek Liewe Heksie - Leesboek 5, deur Verna Vels.

Liewe Heksie - Leesboek 5
Verna Vels
NB-Uitgewers
ISBN: 9780798168984

Om ‘n resensie te skryf oor Liewe Heksie: Leesboek 5 is ‘n vreugdevolle versoek wat Ma en dogter met groot geesdrif aanpak, want ons eet, drink slaap die afgelope jaar en ‘n half: Heksie, Heksie, Heksie.

Verna Vels se Liewe Heksie-stories is vir seker nie net op die kleingoed gerig nie, dis stories wat oud en jonk bekoor. In ‘n moeilike ekonomiese en sosiopolitiese omgewing kom die herdruk en uitgee van die reeks boeke net betyds, op die regte tyd. In Blommeland het die tyd die afgelope 55 jaar stilgestaan sedert Liewe Heksie (in 1961) geskep is. Dink net hoe ver was Verna Vels haar tyd vooruit om volronde humoristiese karakters te skep wat die tyd deurstaan het en volksbesit is.

Verna se wenresep lê in die karakters wat vol “lag” is, maar steeds met groot deernis na die lewe kyk. Die stories is altyd eenvoudig; die leser weet vooraf dat liewe Levinia vanweë haar naïwiteit (ek verkies dit bo die woord “dom”, want eintlik is die heksie baie slim) in die moeilikheid gaan beland en dat die situasie dan met die hulp van haar goeie vriende Blommie, Karel Kat en liewe ou Griet gered word. Teen alle verwagtinge in tree Levinia altyd as wenner uit die stryd.

‘n Goeie voorbeeld hiervan is die derde storie in Liewe Heksie: Leesboek 5: “Heksie gaan skool toe”. Heksie het die Hekse-kompetisie gewen en as prys kies sy om skool toe te gaan, wat natuurlik tot groot konsternasie lei (haai oe, watse groot woord is dit vir ‘n undercover heks …), want sy kan glad nie lees of skryf nie en is boonop nie op haar bek geval nie. So jaag Slimkop, die onderwyser, haar weg en dit lei daartoe dat Heksie op presies die regte tyd op die regte plek is om ‘n gifappeltjie te vang wat die Silwerroos wil steel. Heksie is die heldin in die verhaal, maar eintlik moet Matewis, haar slim babakatjie, baie van die eer kry.

“Liewe Heksie kry ‘n kat” is beslis my sesjarige, Luca Human, se gunstelingstorie in die boek. Dit mag dalk daarmee te make hê dat sy die rol van Matewis in die pantomime Liewe Heksie: Flower Power vertolk. Boonop is sy werklik versot op katte en wie kan dan nou nie saamspin as Karel Kat sy nefie, die babakatjie Matewis, in Heksie se arms neerlê nie. Matewis raak tot ‘n mate Heksie se beskermengel met sy “Miau, miau, miau”.

“Liewe Heksie en die Mini” is my gunsteling van die drie stories in die bundel, as ek dan nou een moet kies. Heksie moet deelneem aan die Hekse-talentkompetisie en moet verkieslik iets toor soos die ander hekse. Sy weet dat toorwoorde nie haar sterkpunt is nie en soos altyd wend sy haar tot haar groot liefde: sang. (Tog jammer dat Verna Vels nooit ‘n storie kon skryf oor Liewe Heksie en The Voice nie – ek glo Levinia sou Bobby van Jaarsveld tot trane kon dryf.) Liewe Heksie sing en hoewel koning Rosekrans glad nie beïndruk is nie, kom die Heks van die Berge tot haar redding en sê dat Heksie moet wen, want sy is die oorspronklikste heks. So tree Levinia as oorwinnaar uit, ten spyte daarvan dat sy weer eens nie by die reëls hou nie. Levinia is ‘n goeie leermeester: jy hoef nie in ‘n boksie te pas nie, maar as jy in jouself glo en met die beste intensie lewe, sal jy die stryd wen.

Voeg by Verna Vels se vertellings Vian Oelofsen se illustrasies wat die komiese besonder knap vasvang. Die kleurryke tekeninge maak dat jy langer op die bladsy talm. Oelofsen slaag daarin om die Liewe Heksie-karakter te moderniseer, sonder om die tydloosheid van die verhale in te boet.

“Haai oe, Blommie. Ek wil nou nie snaaks wees nie, maar ek bly ‘n lewenslange fan. Levinia, you go girl!”

Bespreek vir Liewe Heksie Flower Power:

US Woordfees 2016: Stellenbosch Stadsaal - 5 Maart om 09:00; 12:00, 12 Maart om 09:00; 12:00, 13 Maart om 11:00 - Computicket

Pretoria: Brooklyn Teater- 19 April- 1 Mei - (012) 460 6033 & aanlyn by www.brooklyntheatre.co.za

The post Resensie: Liewe Heksie - Leesboek 5 deur Verna Vels appeared first on LitNet.

A History of South African Literature: Afrikaans Literature 17th–19th centuries
Jerzy Koch (vertaling: Dominika Ferens, uit die Pools)
Pretoria: Van Schaik-uitgewers
360 bladsye. ISBN: 9780627032738

Sien ook: Video en foto's: Bekendstelling van Jerzy Koch se omvattende geskiedenis van Afrikaanse letterkunde

Jerzy Koch se A History of South African Literature: Afrikaans Literature 17th–19th centuries is die eerste volwaardige verkenning in Engels van die voedingsjare van die Afrikaanse letterkunde.

Tot die verskyning van hierdie boek moes diegene wat nie Afrikaans magtig was nie, hulle rondom die opkoms van hierdie letterkunde verlaat op JC Kannemeyer se redelik oppervlakkige en verouderde oorsig daarvan in sy A History of Afrikaans Literature (1993) en in gedeeltes van die tweede afdeling, “Writing of European Settlement: South Africa 1652–1910”, van Michael Chapman se Southern African Literatures (1996).

’n Ander perspektief in Engels moet ondersoekers self vorm uit ’n hoofstuk of twee in die (nog steeds) indrukwekkende The Cambridge History of South African Literature (reds David Attwell en Derek Attridge, 2012).

Maar hierdie publikasie, moontlik gemaak deur ’n subsidie van die Poolse Nasionale Program vir die Ontwikkeling van die Geesteswetenskappe (NPRH), is die eerste van sy soort en skep daarom ook besondere verwagtinge.

Jerzy Koch is die vader van Suid-Afrikaanse studies in Pole en hoof van die Departement Dutch and South African Studies aan die Adam Mickiewicz-universiteit in Poznań. Sy bemoeienis met en belangstelling in die Afrikaanse letterkunde loop reeds in 2004 uit in die publikasie van Historia literatury południowoafrykańskiej, Literatura afrikaans. XVII–XIX wiek (History of South-African Literature. Afrikaans Literature. 17th–19th century), wat in 2013 opgevolg word deur Historia literatury południowoafrykańskiej. Literatura afrikaans. Okres usamodzielnienia 1900–1930 (History of South-African Literature. Afrikaans Literature. Period of Self-Dependence 1900–1930).

Jerzy Koch (foto: Naomi Bruwer)

Uit die titel van die Suid-Afrikaanse boek en die “Preface” is dit duidelik dat dit ’n vertaling is van die eersgenoemde Poolse teks hier bo, wat bevestig word deur die terloopse verwysings na verwante Poolse dinge, die ontstaan en bestaan van die teks, die verwysing na ’n toekomstige publikasie wat reeds verskyn het en opmerkings soos “given the fact that this is the first book to present South African writings in Afrikaans to a Polish audience” (41).        

Die onmiddellike probleem rondom hierdie publikasie is die oorkoepelende titel A History of South African Literature. Die skrywer gee geen aanduiding van hoe hy aan so ’n omvattende en problematiese geskiedenis gaan gestalte gee nie.

Daar is inderdaad ’n eerste indeling, “Afrikaans Literature” en op die titelblad ’n verdere indeling, “Part One: From the 17th to the 19th Century”. Is die tweede deel die ekwivalent van die bestaande Poolse een? Maar, veral: waar en hoe pas die ander Suid-Afrikaanse letterkundes in hierdie literatuurgeskiedenis in?

Hierdie en soortgelyke vrae word nóg in die Preface nóg in die inleidende afdeling, “A History of Afrikaans Literature? Problematising South African Literary Historiography” aangesny of opgelos.

Wat wel welkom is – en perspektiewe open – in hierdie afdeling, is die aandag wat Koch gee aan verskuiwende teoretiese invalshoeke rondom letterkundige geskiedskrywing. Wat is dit, uiteindelik, wat ’n teks “Suid-Afrikaans” en “letterkunde” maak? En, natuurlik, “Afrikaans Literature”?

Koch gee uitgebreide aandag aan Nederlandstalige geskrifte vanuit Suid-Afrika oor twee eeue ná Van Riebeeck se koms in 1652: hy noem dit “protoliteratuur” van Afrikaans (18). Dit word geregverdig omdat die navorser daardeur die vroegste spore en latere voorstellings van die nuwe taal kan uitwys (dus: taalhistories) en omdat die eiesoortigheid van die landskap en sy mense wat ons daarin aantref, ’n inherente deel uitmaak van wat later die Afrikaanse letterkunde sou word. Eweneens kan die groei van ’n maatskaplike en politieke bewustheid hierin aangetoon word.

Teoreties is dit natuurlik kerngesond, want die net van wat “literature” eintlik is, word so wyd soos die Here se genade gespan. Maar nogtans bly dit ’n vraag of die uitgebreide aandag wat gegee word aan die agtergrond en omstandighede van ’n groot aantal Nederlandse tekste, registers, reisverslae, joernale en dagboeke uit die periode voor 1800 – waarin daar maar weinig spore getoon word van die nuwe “plaaslike taal” – werklik gemotiveer en geregverdig is.

Dieselfde probleem kom na vore in die oorsig oor die tweede deel van die afdeling “The Beginning of Letters in South Africa”, waarin daar na dinge in die eerste helfte van die 19de eeu gekyk word. Dit is dan ook ’n tydperk waarin die bestaan van die nuwe taal en taalgemeenskap aan die suidpunt van Afrika sigbaarder word.

Of moet die leser dit aanvaar teen die vooropstelling van wat die skrywer beoog: “the traditional work of explicating, clarifying, ordering, classifying and constructing models for the evaluation of literature”, maar ook “an academic compendium for students of philology, ethnolinguistics or political science who wish to learn about the Afrikaans language, literature and the multicultural history of South Africa”? (41).

’n Belangrike wins van Koch se werk is egter dat hy in die proses weer deeglike navorsing gaan doen (heelwat nuttige skakels word vir ons as lesers verskaf) en, veral, dat hy as buitestander maklik die ideologiese tekortkominge in bestaande (Suid-) Afrikaanse literatuurgeskiedenisse raaksien en uitwys.

Die probleem wat die vertaler gehad het rondom die benoeming van wat met Nederlands (“Dutch”) aan die Kaap gebeur het tussen die 1652 en 1900, word nie bevredigend opgelos nie. Die verandering, die informele herkenning en erkenning, die formele aanpassings en die uiteindelike bestaan van die begrip “Afrikaans” word verken, maar nooit bevredigende etikette in Engels gegee nie.

Dat die begrippe “Afrikaans” en “Afrikaanse” in Pools dubbelduidend is, is geen regverdiging daarvoor om van “Africanised Dutch” en “African” (wat nog van te sê “Africanisms”) te praat as dit nie primêr oor Afrika gaan nie.

Die skrywer moes gewoon heel vroeg in die boek, byvoorbeeld in die eerste hoofstuk, die klompie begrippe uiteengesit en vir die doeleindes van die studie benoem het. Iets soos “indigenised Dutch” of “informal Cape Dutch” totdat die woord “Afrikaans” histories die eerste keer in gebruik kom. En “simplified Dutch” rondom die formele pogings om Nederlands in Suid-Afrika te vereenvoudig.

Hy raak hierdie probleem sporadies aan (sien bv 109–10), maar deur ’n vroeë ingreep sou hy die vertaler en leser baie moeite en ergernis kon gespaar het.

Rondom die identifikasie van die taalgebruikers self sou hy miskien die breë groep aanvanklik kon geïdentifiseer en benoem het as “local speakers”, die ontstaan van “Afrikaanders” uitgewys het en daarna gewoon “Afrikaans-speakers” gebruik het. Behalwe waar die idee van “Afrikaners” belangrik sou gewees het. Op ’n gegewe moment duik die woord “Boer/s” ook op – gegewe die problematiese eietydse inhoud daarvan, sou iets meer daarrondom verduidelik moes word.

Hy sou ook kon bevestig het dat hy die naam “South African” geografies en nie staatkundig gebruik nie, wat in die konteks vanselfsprekend sou gewees het.

Op hierdie manier sou die baie verwarrende en onbevredigende gebruik van “African” en sy variante uitgeskakel kon word. Op stuk van sake is dinge soos “The African Patriot” (Di Afrikaanse Patriot) en “African National Hymn” ( “Di Afrikaanse folkslied” van die GRA-mense) totaal onaanvaarbaar.

Hierdie publikasie onderskei twee chronologiese fases in die ontwikkeling van die letterkunde.

Die formele deel I, “The beginnings of letters in South Africa”, strek vanaf 1652 tot die middel van die 19de eeu en word onderverdeel op grond van die politieke bestel aan die Kaap. Dit beslaan ongeveer 150 bladsye. Die tweede afdeling (ongeveer 120 bladsye) noem hy “Emancipation of Literature: The period of language movements”.

Om hierdie indeling in ’n konteks te plaas, verskaf die skrywer ook ’n gedetailleerde historiese chronologiese tydlyn waarin die belangrikste gebeure wat sou help, aangedui word.

Hier bo het ek reeds my bedenkinge geopper rondom die ruimte wat afgestaan word in ’n literatuurgeskiedenis van Afrikaans aan die fase voor 1800. Die bestaan van ’n korpus tekste waarin die nuwe kontrei gestalte kry, is belangrik, maar dit het uiteindelik weinig te make met ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis.

’n Mens het waardering vir Koch se oortuiging dat literatuur “letters” moet wees, maar in die praktyk gaan dit moeilik haalbaar wees. En natuurlik, as hierdie werklik ’n Suid-Afrikaanse literatuurgeskiedenis wil wees, dan sal hierdie “beginnings of letters” veel ruimer moes geword het en sou hy moes kyk na ook tekste in Engels, Duits, Portugees en Frans wat deel daarvan uitmaak.

Maar waar hy hom dan beperk tot die “Afrikaanse” tradisie, sou ek vermoed dat die nuttigste oplossing sou gewees het om eerder net na daardie tekste te kyk waarin daar spore van die “verbastering” van Nederlands aanwesig of deur reisigers en besoekers opgeteken word. Met ander woorde, “Afrikaanse” aanwesigheid in die vroeë dokumente, en dan met baie meer voorbeelde.

En dan ook bondiger met duidelike toeligting.

Die drie en ‘n kwart bladsye oor Johanna Margaretha Duminy (98–101) illustreer dit goed. Baie agtergrond oor die interessante vrou en haar skryfsels word gegee, maar eers na twee en ‘n half bladsye kom hy by opmerkings oor die taalkundige betekenis van fragmente van die werk uit en besluit: “[T]he journal as a sample of the eighteenth- century language of the colony is even more trustworthy than texts containing Africanisms” (100).

Maar nie ’n enkele voorbeeld daarvan word gegee nie.

Die omvattende belangstelling in Suid-Afrika en die navorsingsnuuskierigheid van Koch beteken dat daar dwarsdeur die publikasie telkens aspekte opduik wat buite verhouding aandag geniet. Dit is dikwels dinge wat die “kompendium”-aanslag bevestig: interessante en boeiende historiese en maatskaplike gebeure en omstandighede, maar wat met die eintlike ontwikkeling van Afrikaans en veral die Afrikaanse letterkunde nie altyd veel te make het nie.

Of altans nie oortuigend daarby betrek word nie.

Dit gebeur ook in die tweede fase van “The beginnings of letters in South Africa”: “The English Period (First Half of the Nineteenth Century)”. Koch skryf oor die verandering wat ingetree het aan die Kaap met die permanente vestiging van Engelse beheer van die Kaap, die eerste drukperse ter lande, talle tydskrifte wat ontstaan en die opkoms van die teater.

Twee belangrike stukke word onder andere in “Theatre in the Cape” aan die orde gestel: Charles Boniface se De Nieuwe Ridderorde of de Temperantisten (waarin die vier tonele in [hier] Afrikaans met die “Hottentot characters”) en natuurlik Andrew Geddes Bain se Kaatje Kekkelbek, or Life among the Hottentots, wat die vooroordeel rondom die taal en sy gebruikers demonstreer. Koch gee ’n deeglike bespreking van veral laasgenoemde: die karakter se gebruik van “Africanised Dutch” is tekenend van die vroeë karikatuuragtige gebruik van die taal rondom mense van kleur en dit sou vir baie lank die norm bly.

Andrew Geddes Baine (foto: Wikipedia)

Hy sal hierna in die studie telkens teruggryp na Kaatje as een van die seminale figure in die Suid-Afrikaanse letterkunde en die naam Kaatje sal self ’n verwysingsfaktor in latere tekste word.

Die skrywer gee baie aandag aan wat in die Christelike kerk- en geesteslewe, asook die onderwys, in die Britse Kaap gebeur. So word die opkoms van die piëtisme goed toegelig, maar die (altyd interessante) aandag waarmee hy na ’n aantal figure kyk, word dan juis nie herlei na Afrikaans of ’n voorspel tot wat in die letterkunde gaan gebeur nie. En dis gewoon te lank.

Maar met die bespreking van die satiriese “Lied ter ere van de Swellendamsche en diverse andere helden” word daar vir die eerste keer deeglik en oortuigend met ’n teks self gewerk: word dinge uitgewys en toegelig wat direk met die mentaliteit en die taal van die Kaapse burgers te doen het.

Rondom twee ander persone, ANE Changuion en Maarten Teenstra, kom die skrywer juis weer tot sy reg. Die agtergrondbeskrywings is redelik kort, terwyl daar op ’n helder wyse gekyk word hoe hulle bygedra het tot ’n beter begrip van wat met Afrikaans aan die gebeur was.

Om een of ander rede het Koch besluit om Thomas Francois Burgers ook hier te betrek, terwyl sy eintlike bydrae eers na 1850 sou kom met sy twee stelle “Schetsen”. Daarom duik hy ook weer 60 bladsye later op.

Koch staan 33 bladsye (’n tiende van die boek) af aan “Voortrekker Writings” en voer aan dat “these texts deserved to be included in the body of literature in Afrikaans” (139) omdat hulle die vorming van “a certain kind of mentality” (110) demonstreer. Die gedeelte is egter veels te lank en tipies van die probleem wat opduik met die kompendiumopset in die agterkop.

Erasmus en Susanna Smit se dagboeke verdien gewoon nie 15 bladsye nie en ook die omstandighede rondom Louis Tregardt en sy dagboek is te veel (7 bladsye). Dit kon waarskynlik maklik die helfte korter gewees het, met dieselfde gevolgtrekking: “The historical and cultural value of the Clat boek is inseparable from its significance as a linguistic source. The linguistic aspect alone makes the diary a rare social document: the terminology, new names, idioms and expressions constitute a tangible testimony” (147).

Die derde afdeling van die boek, “Emancipation of Literature: The period of language movements (Second Half of the Nineteenth Century)”, dek die jare wat tradisioneel altyd met die Genootskap van Regte Afrikaanders verbind word.

Die “Introductory Remarks” gee ’n duidelike uiteensetting van hoe die skrywer ’n veel breër doek gaan skilder om die groei van ’n werklik Afrikaanse letterkunde in hierdie halfeeu aan te toon. Hy wil veral die verskillende taalbewegings (formeel en informeel) wat daarvoor ’n stimulus gebied het, aan die orde stel. Weer eens met ’n ensiklopediese aanslag.

By taalbewegings dink Afrikaanse lesers onvermydelik aan die Genootskap en die program om formele status aan en erkenning van die taal vir sy gebruikers, maar Koch sien dit anders: “The term also covers the conscious use of a given language medium, first and foremost, to achieve political goals” (205), en daarom is wat met die taal op die Oosgrens gebeur, vir hom ’n politieke taalbeweging waarin die gesprek oor die afstigting ook in Afrikaans gevoer is.

Hy plaas ’n hoë premie op Louis Meurant se artikels en briewe in tydskrifte in dié streek en hoe dit die gebruik van geskrewe Afrikaans bevorder het. Hy verwys ook na die feit dat die latere saambring van ’n aantal Meurant-bydraes as Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twijfelaar over het onderwerp van afscheiding tusschen de Oostelijke en Westelijcke Provincie as die eerste Afrikaanse boek beskou kan word.

(Merkwaardig en jammer genoeg is hierdie teks nog nie beskikbaar in die Suid-Afrikaanse afdeling in die Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse letterkunde nie.)

Chronologies loop Koch hom egter vas rondom die Oosgrensbeweging. Hy betrek skrywers soos FW Reitz en Pulvermacher hier, hoewel hulle in die Kaapse tydskrif Het Volksblad gepubliseer het en geensins by die afskeidingsdebat betrokke was nie.

Miskien sou ‘n aparte afdeling oor die teenwoordigheid van Afrikaans buite die bewegings om ’n oplossing gebied het (De Tijd in Bloemfontein sou hier hoort) en sou ook Samuel Zwartman (William Cooper) se belangrike “Boerenbrieven uit Fraserburg” en “Kaapsche Schetsen” binne konteks gelees en verstaan word.

In die afdeling oor taalbewegings plaas Koch die fokus op twee ontwikkelingsfasette van Afrikaans buite die tradisionele “blanke” en/of Christelike gemeenskappe om.

Die herontdekking van die gebruik van Afrikaans in die Moslemgemeenskap word binne die maatskaplike konteks aan die Kaap verduidelik en uiteengesit in wat hy in Afrikaans die Maleier-Afrikaanse Taalbeweging noem – in Engels die “Cape Town Muslims’ Language Movement”.

Die bydrae van Abu Bakr is bekend: hoe godsdiens die sentrale rol rondom sy werk gespeel het. Maar Koch vestig die aandag eintlik op die vroegste manifestasie van moedertaalonderrig in Afrikaans en gee toeligting (met welkome erkenning van die destydse rol van A van Selms) oor hoe die taal lyk wat in die geskrifte in die Arabiese skryfsisteem uitdrukking gekry het.

Maar ook hier is die agtergrondsgegewe te veel: 30 bladsye uit die 300 word hieraan afgestaan.

Die skrywer sit ook 30 bladsye opsy vir die Morawiese sendinggemeenskap se bydrae rondom Afrikaans as gebruikstaal by hulle sendingstasies, veral Genadendal, waar daar ’n drukpers gevestig is. Hy identifiseer dit as ’n eiesoortige ontwikkeling, waarna hy verwys as “Genadendal Dutch”, ’n “dialect combining Dutch and Afrikaans” (251). Voorbeelde ontbreek egter om so ’n taalspesifieke onderskeiding te regverdig.

Fotobron: https://archive.org/details/majorityworldcollection

Sy bespreking van Benigna van Groenekloof of Mamre, wat dikwels as ’n sleutelteks in die Afrikaanse letterkunde bygehaal word, strek oor 15 bladsye. Dit is verreweg die meeste wat aan enige teks in die boek afgestaan word en is buite verhouding. Dit hoort eintlik as ’n selfstandige artikel, boeiend uit eie reg, elders.

Wat hier wel belangrik is, is die gevolgtrekking dat hierdie teks die begin inlui van wat later die etiket “maatskaplik betrokke literatuur” sou dra. Hy waarsku dat dit beslis nie soseer ’n Afrikaanse roman is nie, maar dat dit beskou kan word as “the first South African text whose main characters are Afrikaans-speaking coloureds” (263). Met weer ’n Kaatje as die interessantste.

Hoewel hy die begrip nêrens werklik veranker nie, kyk Koch hierna na die “Afrikaner Language Movement”. Die wins van ’n blik van buite word hier duidelik, omdat hy helder drie fases onderskei: die Bybelvertalingsbeweging, die kortstondige GRA-bydrae en die politieke en nasionale agendas rondom die Afrikanerbond.

Die aandag wat hy aan die Afrikanerbond, en veral Jan Hendrik Hofmeyr, skenk, is dalk ook buite verhouding: hulle houding rondom Afrikaans was nie so positief nie. Di Patriot het wel nuwe lewe gekry en die GRA-ideaal van ’n Afrikaansmedium skool het deur die Bond se optrede werklikheid geword, en die skool sou later deur sy leerlinge ’n groot rol speel in die groei van die Afrikaanse letterkunde in die 20ste eeu.

Koch skep egter vir homself ’n probleem deur ’n laaste aparte hoofstuk oor die “Conscious Formation of Afrikaans Literature: Organising and Standardising” te skep. Hierdeur word die konteks en die proses self kunsmatig geskei, wat verwarrend inwerk.

Vroeër reeds het iets hiervan duidelik geword met die plasing en bespreking van FW Reitz in die sg Oosgrenstaalbeweging, waar hy beslis nie hoort nie. Nou word ’n figuur soos SJ du Toit op twee verskillende plekke bespreek (277–8 en 318–22); CP Hoogenhout (275–7 en 313–6).

Waarskynlik ontstaan hierdie onbevredigende situasie omdat Koch ook besluit om die hele Afrikaanse beweging wat gegroei het uit die oortuiging dat die Bybel vertaal moes word, te onderbreek met ’n lang hoofstuk oor “The Dutch Movement – Reviving Dutch Traditions”. Hy staan 15 bladsye hieraan af, terwyl hy dit wat werklik relevant is (Melt Brink en die bydraes van Ellfers en Van Oordt), maklik in ’n bladsy of drie in ’n ander afdeling kon ingewerk het.

Omdat die proses van die bewuste vorming van die Afrikaanse letterkunde (soos blyk uit die doelstellings van die GRA, Di Afrikaanse Patriot en Ons Klyntji) deurlopend was, sou ’n mens kon verwag het dat die laaste hoofstuk óf teoreties die hoofstuk oor die Afrikaner Language Movement sou inlei óf daarbinne verwerk sou word.

Neem ’n mens in ag die ruimte wat aan ander onderwerpe afgestaan word, is die bladsye oor tekste in Di Afrikaanse Patriot en later ook Ons Klyntji maar skraps: ’n halwe bladsy aan Hoogenhout se Di geskiedenis van Josef, ietsie meer aan Catharina, die dogter van die advokaat (die eerste volwaardige Afrikaanse novelle), ’n bladsy aan Jan Lion Cachet se eerste stukke wat later gebundel sou word as Sewe duiwels en wat hulle gedoen het en amper drie bladsye aan Di koningin van Skeba van SJ du Toit.

Bron: http://klyntji.com/post/134456661178/ons-klyntji-argief

GR von Wielligh se sketse oor Jacob Platje wat aanvanklik in 1896 ook in aflewerings in Ons Klyntji verskyn het, kry drie en ‘n half bladsye; ten slotte twee bladsye oor die miskende bydraes van MH Neser.

Die boek eindig onverklaarbaar stomp. Ek mis ’n hoofstuk waarin die verloop van die taalontwikkeling oor die twee eeue bondig saamgevat word. Maar veral oor wat sou volg. Daar is in gedeeltes vooraf daarna verwys, maar dit is belangrik om in so ’n studie bestek op te neem van hoe presies die einde van die 19de eeu daar uitsien. Die talebestel wat in die suide van Afrika bestaan het, die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog en watter uitwerking dit op die Suid-Afrikaanse samelewing gehad het. Niks sou daarna dieselfde wees nie, ook en veral, Afrikaans.

Die optelsommetjie rondom bladsye hier bo bevestig my grootste bedenking rondom die publikasie van hierdie gedeelte van Koch se "Afrikaans Literature From the 17th to the 19th Century" dat die toebedeling van ruimte aan verskillende dinge nie in verhouding is nie.

Die skrywer kon hom kennelik nie genoegsaam distansieer van stukke spesifieke en belangrike navorsing deur hom om dit rondom die oorspronklike Poolse publikasie realisties te hersien en te verkort nie. Dit is jammer dat hy rondom die vertaling die geleentheid om hierdie aspek – en die ordening van sy materiaal – nuut en objektief te bekyk, by hom laat verbygaan het.

Of die oorkoepelende titel na iets anders verwys, is onduidelik, maar rondom verwagtings oor ’n Suid-Afrikaanse literatuurgeskiedenis stel dit in hierdie formaat erg teleur.

Die vertaling self vind ek voortreflik leesbaar en die vertaler verdien daarvoor meer as net die spreekwoordelike pluimpie! Ek het reeds probleme oor Engelse keuses vir sekere woorde of begrippe genoem; hier en daar is enkele andere mindere foute, waarskynlik misgekyk met die proeflees. (Behalwe darem om “ZAR” te vertaal as “The Republic of South Africa” ...)

A History of South African Literature: Afrikaans Literature 17th–19th centuries is ’n belangrike toevoeging tot die literêre kritiek rondom die Afrikaanse letterkunde. Dit bring ook vir Afrikaanse letterkundiges nuwe inligting en perspektiewe na vore en bevestig, veral, hoe belangrik deeglike navorsing is.

The post LitNet Akademies-resensie-essay: A History of South African Literature deur Jerzy Koch appeared first on LitNet.

Voor-bode
Cas Vos
Proteaboekhuis
ISBN: 9781485305422

Voor-bode is Cas Vos se negende digbundel en bevestig weer eens sy digterskap en plek in die Afrikaanse poësieveld.

Die titel Voor-bode suggereer reeds die belangrikste temas van die bundel: onheil en boodskappe/boodskapper. ’n “Voorbode” is ’n onverklaarbare gevoel van onheil wat dikwels deur mense as ʼn bonatuurlike verskynsel ervaar word. Dit is ook ʼn  voorteken, ʼn voorspelling.  Maar “voor-bode” verwys tweedens na eerste draers van boodskappe of die “voorste” bode wat daar is.

Die bundel bestaan uit 124 gedigte – dalk ’n knap te veel en fyner snywerk kon geslaag het om die hooftemas en ander subtemas beter uit te lig. Die 124 gedigte is in sewe afdelings verdeel, naamlik “Eerste woorde”, “Eerstelinge”, “Bodes”, “Liefdesbodes”, “Voorlopers”, “Pyngesante” en “Volheid”, wat ’n duidelike progressie toon: Dit verwoord die mens se lewensgang van geboorte tot afsterwe of vernietiging. Die titels van elke afdeling koppel voorts aan die belangrike hooftemas van onheil en boodskappe.

In die bundel kom etlike vertalings van werke van die Griekse digters Konstantinos Kavafis en Giorgios Seferis voor. Hierdie vertalings is nie afsonderlik in ’n afdeling opgeneem nie, maar is verweef tussen Vos se eie gedigte – wat ’n ander dimensie van intertekstualiteit en ’n wyer wêreldbeeld aan die gelokaliseerdheid van Vos se gedigte bied. So maak die Afrikaanse leser kennis met hierdie Griekse digters. Verdere kennismaking vind plaas in die aantekeninge wat Vos agter in die digbundel opneem. Sodoende word ’n ander historiese en kulturele wêreld aan die Afrikaanse leser bekendgestel.

Tipies Vos as religieuse digter kom die kenmerkende simboliek en beelde ook in hierdie bundel voor. Daar is onder meer die verwysings na engele soos in byvoorbeeld “Engel van marmer” en “’n Engel se reis na Ysland” en “Engels in die sneeu”; Bybelse figure en plekke soos in “Maria van Nasaret” en “Daniël se vriende” en “Via Dolorosa” en “Getsemane” en ander religieuse motiewe soos “In die begin”, “Kersfees” en “Kerse”.

Geykte beelde en woorde pla tog: “’n Engel se woorde streel vir ‘n oomblik veerlig aan jou oor:”, “ en die sterre lig op die veld gedrup het” en “Ons het oud geword, die water brak. Met geloof, hoop en liefde reis ons oor die rooi- en turfgrond na ‘n nuwe hemel, ‘n nuwe aarde.”

Die intertekstuele gesprek wat Vos voer rondom digkuns (en kreatiwiteit) is verblydend vernuwend. Daar is verwysings na soos Wolfgang Amadeus Mozart en die digters John Keats, Sheila Cussons en William Yeats. Maar dit is veral die gedig “Voor-skrywers” wat  ‘n amperse huldeblyk aan die Afrikaanse digkuns en digters, soos Van Wyk Louw, Peter Blum, IL de Villliers en Marlene van Niekerk gee met as slotstrofe wat Vos se plek in hierdie veld verwoord. Daar is ’n onderliggende satiriese toon in die gedig en ’n goeie spel met woorde.

Vos bly egter nie net in die verlede delf met die vertaling van die Griekse gedigte nie, maar bied ook ’n eietydse perspektief op Suid-Afrika en die wêreld. Hy dig oor “Marikana” met die treffende strofe “Marikana, jou afstammelinge se onthou kleef soos bloed hier in die putte van duisternis.”; oor “ISIS” met as beginstrofe “Nalopers van geloofsgeweld reik na ‘n bruid se hand om vir die jihad aan te meld.”; en oor die afskiet van die vliegtuig in die Oekraïne in “Mespunt”.

Ander belangrike temas is die liefde en die aftakeling van ouderdom en die uiteindelike dood. Afdeling 4 “Liefdesbodes” handel veral oor die liefdestema met sommige gedigte wat byna soos liefdesbriewe lees soos in “Aan Lida, 24 Maart 2013” en “John Keats aan Fanny Browne, 1820”. Weer eens hinderlik met tye is die geykte beelde soos “Broos soos ‘n vlinder sal ek in jou hart fladder” en “Het jy al gesien hoe die son met ‘n sonneblom flankeer?”. Maar dan is daar weer gedigte wat vernuwend en emosioneel na die liefde kyk. Ook die aftakeling van die ouderdom en die naderende dood word met deernis uitgebeeld.

Hierdie bundel met sy treffende voorblad is ʼn moet-lees vir die poësieliefhebber.

The post Resensie: Voor-bode deur Cas Vos appeared first on LitNet.

Mongrel: Essays
by William Dicey
Umuzi, 2016
EAN: 9781415206881

There is nothing quite as satisfying as an excellent personal essay, and William Dicey’s Mongrel contains six gems of the genre. Dicey has been on my literary radar for a while now. In the past decade, whenever I found myself admiring a beautifully designed local book, Dicey’s name would often feature on the copyright page. His first book, Borderline (2004), a travel memoir about canoeing on the Orange River, is one of those titles readers remember fondly whenever mentioned, but apparently, it is out of print. Fortunately, I found a copy in our library. I have been meaning to read it for years, and Mongrel has finally made me realise that I need to succumb to the longing.

The essay collection opens with four epigraphs which already warn us that what lies ahead will not be as clear-cut as one might assume.

Allow me to quote a few snippets:

      - “Fiction, nonfiction – the two are bleeding into each other all the time …” (Geoff Dyer). 

      - “The writer getting in the way of the story is the story, is the best story, is the only story” (David Shields).

And my favourite:

      - “[T]he strays of literature have tended towards the ill-defined plot of the essay” (Hugh Walker).

The tone of the essays ranges from intimate through personal, playful, or analytical, to simply bizarre. The latter becomes immediately obvious when you consider the title of the first piece in the collection, “Miss Meat Festival”, and its first sentence: “Hannes Rheeder, I love you like a fish parcel.”

Dicey and his friend Justin are travelling north to the Hantam Meat Festival in Calvinia, an “annual celebration of mutton and lamb”. On the way, they stop at a padstal where they encounter a group of fascinating characters, among them the shopkeeper Hein, the diamond diver Manie, and Hannes Rheeder of the first sentence, the organiser of a vintage-tractor rally who reminds Dicey of Radovan Karadžić (it is pleasing to note that as the typesetter of the book, Dicey got all those Slavic diacritical marks right, as he does with other names throughout the book). The objects on sale, such as “a pack of violin strings”, are as intriguing as these tractor enthusiasts and their friends.

In Calvinia, the surreal atmosphere and encounters continue. Justin, “a kinetic sculptor” who “will talk Rodin and Trotsky if you let him, but he’d be just as happy getting drunk with a bergie and bedding down in a ditch” is not only the “ideal travelling companion”, but the best commentator: “His mode of seeing is deconstructionist. Where I see a tub full of lamb offcuts awaiting the mincing machine, Justin sees the nexus of carnivorousness.”

Dicey’s remarks are similarly on target. Watching a sausage maker, he observes: “Even as I admire this slick operation, it occurs to me that there’s something recursive – not to say horrific – about killing an animal, chopping it to pieces, mincing it, and then stuffing it back into its own intestines.” (This is not an essay defending animal rights, I need to point out, but eating wors will never be the same after this description.)

The meat festival is in its 24th year when they attend. It is a peculiar amalgamation of cultural activities which include a strong-man competition, Ram’s Head Abattoir Carcass Competition, and the crowning of Miss Meat Festival. The attached photograph of the three winners posing next to sheep carcasses pretty much sums up the events. But Dicey is careful to point out that as outsiders they “need to recalibrate for the platteland, ease the settings on our urban firewalls”. He records his and Justin’s experiences, but does not judge: “It’s about local farmers leaving their wide-open and often lonely spaces to congregate for a weekend, share traditions, eat and drink together, socialise, party, pray.” Or in Justin’s words: “It’s like those antique tractors in the desert. A suicide mission in terms of functionality, but a sheer fucking triumph in terms of poetry.”

In the next piece in the book, “A Story in Which Everyone Looks Bad”, Dicey follows a Sea Point murder case in which a man is shot in his own home in what seems to be a robbery gone bad, involving the man’s gay lover and a Cape Flats gangster. Both are charged. The trial begins only two years later, in 2010. It takes another three years for the sentence to be passed. Two years into the case, Dicey is invited by the victim’s nephew, a friend of his, to sit in on the proceedings. What he witnesses are a series of shocking failures of the justice system and of human empathy. He is told by his friend: “Everyone involved lacks either talent or motivation … and most lack both. There’s no lucidity of thought, no intellectual rigour, no desire to walk the extra mile. Come to think of it, there’s probably nothing for you to write about but stupidity and laziness.”

But then Oscar Pistorius kills Reeva Steenkamp and the comparison between the handling of the two cases truly exposes the tragedy of the typical South African murder story: “a tawdry crime, a perfunctory investigation, a shambolic trial”. The real, everyday story “no one wants told”, however, is the one that desperately needs to be heard and the terrifying societal failures involved have to be addressed, urgently.

“South African Pastoral”, Dicey’s take on another typical South African story, the plaas story, is just as heartbreaking. Dicey owns a pear farm with his brother. It is called Buchuland, a place where their “roots run deep”. He speaks of it as “my” farm: “It’s a small word, but it works hard.” Centuries of colonialisation and decades of apartheid have turned any local farm into a socio-political minefield. Dicey has no illusions about his relationship with the “small, wizened people with whom I’m caught up in a strange patriarchal dance”. He is not afraid of laying his heart bare. Always aware of his position of privilege, he tries to find the right kind of balance between paternalism and independence in his relationship with the people he employs and who, like him, think of Buchuland as theirs. His analysis of the recent farm worker strikes, the predatory nature of companies and loan sharks preying on them and the workers’ active participation in their own exploitation, as well as the question of race involved in all of these considerations are eye-opening.

Dicey also refers to the heartening results in tackling these issues achieved by Mark Solms and the people on the famous wine farm Solms Delta in the Franschhoek Valley. He understands that it is a matter of doing “the right thing, the obvious thing”. Infected with “Solmsian enthusiasm”, Dicey tries to introduce similar changes on Buchuland, and to deal with the responsibilities he inherited with the land along with a feeling of shame.

A good personal essay will make you think, recalibrate your views, occasionally spur you on to action. Dicey’s essays manage to do all this and more. What transpires throughout the entire collection is that apart from being a lapsed mathematician, dedicated farmer, passionate traveller, environmentalist, and fundamentally a writer, Dicey is – not surprisingly, given all else – also a fervid reader. “No Ship Exists” tells the story of his trip to India which was inspired by Derrick Jensen’s Endgame: “It rearranged me more than any book I’ve ever read,” he admits. He takes us on a trip through India and through the part of his library which has shaped his environmental consciousness. The two landscapes become intertwined. Although one of them is the product of civilisation – the natural environment’s greatest enemy – they cannot but co-exist. It is the terms of this coexistence which need to be renegotiated in order for all of us to have a future: “One of the difficulties in thinking about environmental collapse is the sheer scale of the problem. The entire planet is at stake and all you have at your disposal is a fleeting human life. It’s extremely difficult to acknowledge the seriousness of the problem without freaking out about it.”

The last two essays in Mongrel are of a more literary nature. I can just imagine what fun Dicey must have had in the typographical challenges he set himself writing and designing a text like “What Goes on Inside Is Just Too Fast”. “I embarked on an essay in a spirit of exuberance, with no particular objective in mind,” he says. It consists mainly of footnotes, of which some have their own sub-footnotes or side notes – it is text design acrobatics at its finest, or a case of “foot-and-note disease”, as the author calls it. The essay centres on three random books of interest to Dicey: JG Ballard’s War Fever, Charles Willeford’s Cockfighter, and Nicholson Baker’s The Mezzanine. Perhaps some will find the text too much of an indulgence, but any reader or writer who has ever felt the magnetism of the footnote will gladly wallow in Dicey’s exuberance.

Reading the last essay in Mongrel, I was gradually overcome by a feeling of being sent on yet another wild-goose chase, but this time not through the labyrinths of endless footnotes, but through a writer’s ebullient imagination. I won’t spoil the delightful premise of “D’Arcy and I” by disclosing much about it. Let me just say that it made me marvel and chuckle and think about the beauty of Melville’s “ragged edges” and Dicey’s “mongrel forms”.

The essays in Mongrel reminded me of one of my all-time favourite essayists, the American Anne Fadiman, and locally, of Ivan Vladislavić, who gave the book the following shout: “Dicey is what I look for in a writer: he has something to say and he puts it across with skill, intelligence and wit.” I couldn’t agree more. I have nearly finished with Borderline now, and can only hope that he is “getting on with his own work” and we won’t have to wait another dozen years for the next Dicey title.

The post Review: Mongrel - essays by William Dicey appeared first on LitNet.

SJ Naudé, Het Vogelalfabet. Amsterdam: Uitgeverij Podium, 2016, 325 blz

ISBN 9789057597404   (e-book 9789057597572)

Het Vogelalfabet, het debuut van de Zuid-Afrikaanse schrijver SJ Naudé (1970), heeft in korte tijd veel internationale aandacht gekregen. Het boek is oorspronkelijk in het Afrikaans geschreven, door de auteur in het Engels vertaald en onlangs in het Nederlands uitgebracht door Uitgeverij Podium uit Amsterdam. Karina van Santen en Martine Vosmaer hebben het boek uit het Afrikaans vertaald. Hun vertaling slaagt erin om het Afrikaans, dat ons zacht en vloeiend in de oren klinkt, om te vormen tot een puntig en haarscherp Nederlands, dat aan het boek een uitzonderlijke filmische kracht geeft.

Ontworteling, migratie, grenzeloosheid, diaspora, rusteloosheid, beklemming zijn de thema’s die telkens terugkomen in het boek. Het zijn ladingen die de verbeelding prikkelen, de uitzichtloosheid van het leven in de 21^ste eeuw aan de kaak stellen en de lezer murw maken. Het is moeilijk om aan het boek een soortnaam te geven. Het is zeker geen roman. Het is een bundeling van zeven korte verhalen, die ook veel autobiografische elementen bevatten. Het parcours dat de auteur zelf heeft afgelegd zorgt zeker voor deze elementen. Ze verwijzen naar “de intense rouw om de jaren van zelfontkenning, de manieren waarop ik obsessief aan het plattelandse Zuid-Afrika probeerde te ontsnappen”. Daarna opende zich voor Naudé het venster op de meedogenloze globale wereld, in Londen, Parijs, Johannesburg en zovele andere wereldsteden. De korte verhalen staan niet los van elkaar. Sommige personages en plaatsen komen in meerdere verhalen voor en weven een spinnenweb rond het geheel, wat het totaaleffect van het boek nog vergroot en de vervreemding nog grauwer maakt. In zijn standaardwerk uit 1908 noemde Georg Simmel, één van de pioniers van de sociologie, zijn afzonderlijke opstellen excursies. Het bekendste onder hen is Exkurs über den Fremden maar er zijn vele andere. Wat de delen van Het Vogelalfabet ook mogen zijn, ze lijken sterk op de excursies van Simmel, even eigentijds, maar nu een eeuw later, en ook over de problemen die zo nabij en ingrijpend zijn dat normaal functioneren in de samenleving er niet meer bij is voor velen. Dat komt uitgebreid aan bod in elk van de zeven excursies.  

Het busje is de mobiele kliniek waarmee Sandrien zeven dagen per week rondrijdt van de ene naar de andere uithoek van haar district in de Oost-Kaap.

Ze vaccineert, neemt uitstrijkjes, doet bloedtests en strijdt tegen het noodlot met haar aidspatiënten. Alles zit tegen. Het ontbreekt haar aan de meest noodzakelijke middelen om haar werk goed te doen en zelf takelt ze af. De sfeer is drukkend vanaf het begin, wanneer Sandrien een opfriscursus volgt voor plattelandsverpleegsters, maar het wordt gaandeweg nog somberder, zelfs macaber, wanneer een kennis het plan opvat om op zijn erf een begrafenisonderneming uit te bouwen, met alles erop en eraan: kisten, balsemen, bloemen, koelcellen, feesten, de hele handel. Wanneer Kobus, de partner van Sandrien, de vraag stelt “wat voor zin het heeft om alles op te geven om te vechten in een systeem dat jou minacht”, bereikt de beklemming een absoluut hoogtepunt.

Een meester uit Duitsland trekt me in een duizelingwekkende diepte, halsoverkop. Zoveel scènes volgen elkaar op. Zoveel gedachtesprongen worden gemaakt. De verteller en Joschka hangen emotioneel vast aan elkaar. Ze zijn vastgeklonken aan elkaar. In Londen, de Berlijnse underground, een stil Beiers dal en Wagners villa in Bayreuth trekken ze met elkaar op. Hij was de afgelopen acht jaar managementconsultant bij een van de meest prestigieuze multinationals in Londen. Op het einde van het verhaal heeft hij zijn job opgezegd en zit hij aan het sterfbed van zijn moeder in Zuid-Afrika. Joschka is chef patissier in een restaurant aan Regent’s Park. Hij, de donkere prins van het nachtleven, gaat volledig op zijn instinct af. Op het einde van het verhaal woont hij vlak bij zijn zus in een boswachtershuisje in Beieren, heeft hij met bijna iedereen gekapt, neemt geen medicijnen meer en kwijnt weg.

Los is een verhaal van aantrekken en loslaten, van omhelzen en afstoten, van ontmoetingen die onverwacht geluk doen ontluiken en situaties die dit geluk bruusk afbreken. Hij is het slopende beroepsleven in Manhattan beu en keert terug naar Zuid-Afrika. Daar droomt hij dat hij ballet danst met een Japanner aan het Voortrekkermomument. Hij leert Sam kennen, een Indisch joch van na de apartheid. Sam studeert moderne dans en is vol van butoh, een soort bewegingstheater dat wordt geconstrueerd rond het temperament van de dansers. Hij en Sam raken bevriend. Hij voert een rusteloze strijd tegen vastgegroeid raken en stijfheid. Sam danst al het naamloze verdriet van zich af en bijt zich vermetel vast in zijn fysiek theater. Ze rijden met de vespa door de stad, ze slapen hun roes uit. Aan de jacarandatak bengelt het lichaam van een zwerver die zich heeft opgehangen. In het gebouw zonder voordeur, waar nog mensen wonen, laat Sam zijn butoh nog eens zien.

In Oorlog, bloesem (een reisverhaal) wordt de lezer heen en weer geslingerd tussen de verleidelijke, zinnenprikkelende buitenwereld en het schemerlicht van een huis waaruit het leven wegvloeit. Hij, zijn stervende moeder en Hisashi zijn de personages van het verhaal. Hij is teruggekeerd van Londen en verblijft nu in Zuid-Afrika in het huis waar zijn moeder op sterven ligt. Hisashi is een Japanner die hij in Londen heeft leren kennen maar die terug in Tokio woont. Hisashi duikt onverwacht op in Johannesburg en gaat zijn vriend opzoeken in het sterfhuis van diens moeder. Dit is de plot van één verhaallijn, maar deze lijn wordt nog doorkruist door een tweede. Hij en Hisashi reizen naar Azië. Eerst naar Vietnam, waar ze op een boeddhistische feestdag de Parfumpagode bezoeken, daarna naar Hisashi’s thuisbasis, Tokio. Daar belanden ze in een droomwereld waar het kabukitheater, het mystieke dennenbos, traditionele rituelen, maskers, badhuizen, verkleed- en schminkpartijen de grenzen  opschuiven van hoe mensen met elkaar omgaan.

VNLS komt op gang in Bella Gardens, het pension dat mevrouw Nyathi uitbaat in het godverlaten dorpje Vloedspruit. De vluchtigheid van menselijke relaties is tergend aanwezig in alle uithoeken van het verhaal. Ondien en haar twee Zoeloevriendinnen Beauty en Nungi verblijven in het pension. Ze zullen doorreizen naar Lesotho om er op te treden met hun drietjes. Lang geleden toen ze in Parijs hun Victorian Native Ladies’ Society – oorspronkelijk bedoeld als ironische toespeling – hadden opgericht om wereldmuziek te promoten, droomden ze van roem en verre horizonten. Thierry had hen geïntroduceerd in Parijse clubs, waar zij traditionele Zuid-Afrikaanse elementen eclectisch vermengden met invloeden uit Europa, Noord- en West-Afrika. Nadien kwam Kaapstad en nog later de Zuid-Afrikaanse dorpjes. Nu zitten ze in een onooglijk klein gat. De fut raakt eruit. Hun relaties lopen spaak. Het ene ogenblik zijn ze vreemden voor elkaar, een enkele keer nog zusters die elkaar nodig hebben, dan weer vreemden. Er is nog een optreden gepland in Lesotho maar gaandeweg ontaardt de hele situatie. Ondien, als kind een eenvoudig meisje uit de Vrijstaat, vindt nergens nog een houvast. Beauty en Nungi verlaten haar en keren moedeloos terug naar hun geboortestreek.

In Moeders kwartet vernemen we meer over de neerwaartse spiraal die Ondien meetrekt tot er niets meer overblijft van haar eigenwaarde. Om haar leven terug op de sporen te krijgen, gaat ze op bezoek bij haar broer en twee zussen, één na één. Het wordt een wereldreis vol ergernis en vol heimwee naar de vredige, tijdloze bakermat in de Vrijstaat, gesymboliseerd door de Oost-Indische kers die hun moeder in de tuin kweekte. De reis heelt niet, zij mondt integendeel uit in het Niet. Eerst zoekt Ondien haar broer Cornelius op in Londen. Van de gevierde bankier die hij in de City was, van zijn riante leven in Kensington, schiet er niets over. Hij verkloot de ene transactie na de andere. Hij staat op het punt ontslagen te worden. De recessie heeft hem helemaal uitgekleed. Drugs, nachtclubs, seks doen hem afdalen naar de onderwereld, waar stemmingswisselingen, depressie en paranoia de overhand hebben, waar alles zwart is. Daarna komt haar zus Zelda aan de beurt. Zij woont in een voorstad van Phoenix in de V.S. Ze leeft gescheiden van Cayle, een psychopaat en geweldenaar. Ze tracht greep te krijgen op hun doorgedraaid zoontje Stanley. Altijd is zij afgepeigerd. Uitzichtloos is haar situatie. Tenslotte zoekt Ondien haar andere zus, Vera, op in Dubai. Ook Vera’s leven heeft een totaal andere wending gekregen. In plaats van met haar Zuid-Afrikaanse man en kinderen te wonen in een splinternieuwe villa met zwembad en grasveld, heeft ze nu haar intrek genomen in een flat op de 61^ste verdieping van één van de hoogste gebouwen in Dubai. Daar leeft ze samen met Shahin, die ontzettend bezitterig is geworden. Ze heeft haar man verlaten nadat deze is beschuldigd van belastingfraude en een toekomst samen met hem hoogst onzeker is geworden. Na haar rondgang bij haar broer en zussen keert Ondien verbitterd terug naar Zuid-Afrika. Vanuit het tuinhuis dat ze bewoont, dat ze later kraakt, wordt ze “een dief onder de dieven en een deel van het natuurlijke leven in dit land, de instinctieve processen die zich achter glanzende oppervlakten voltrekken”.

In De lawaaimachine ten slotte wordt een surrealistisch decor geschilderd. In Milaan staat tussen opslagloodsen en grijze bedrijfsterreinen een enorme villa uit de jaren dertig. Het contrast tussen de ommuurde villa en de industriële omgeving is buiten alle proportie. In de villa ontvangen de bewoners, Frederika en Tita, hun vrienden. Tot het gezelschap behoren Chris, die indertijd in Londen heeft gestudeerd met Frederika, en Tom, die een jeugdvriend van Chris blijkt te zijn. Toen Chris en Tom opgroeiden in Zuid-Afrika, zaten ze in dezelfde klas maar ze verloren elkaar uit het oog. Nu vele jaren later zien ze elkaar voor het eerst terug. Ze brengen de nacht door in hetzelfde bed en slingeren tussen hun jeugdherinneringen en het naargeestige decor van de villa. Zoals het ook gebeurde in hun schooltijd, laat Tom Chris alleen achter. Na een woelige nacht sluipt Tom weg uit de villa en neemt de Intonarumori, de lawaaimachine die een futuristisch, oorverdovend kabaal produceert, met zich mee.

Het Vogelalfabet gaat over rondtrekkende vogels. Ze zijn overal thuis en ze zijn nergens thuis. Actueler kan het thema niet zijn. Zuid-Afrikanen kiezen het ruime sop nadat ze hun jeugd doorbrachten in het oude, bucolische Zuid-Afrika. Het verlangen om het kosmopolitische leven terug in te ruilen voor de rustige bakermat, schildert Naudé met de fijnste penselen en kleuren. Dit verlangen is een uiterst problematisch gegeven, want het combineert de uitzichtloze kosmopolitische situatie in drie continenten met het nieuwe Zuid-Afrika, waar de anomie groot is, waar de verwachtingen geen gelijke tred houden met de realisaties. Het enige verhaal uit de bundel dat zich uitsluitend afspeelt in Zuid-Afrika is het eerste, Het busje, waar de inspanningen om de aidsepidemie te bestrijden niet meer blijken te zijn dan een druppel op een hete plaat. Het verhaal grijpt je naar de keel. De andere verhalen spelen zich af op breukvlakken, waar het moeilijk is om in evenwicht te blijven. Naudé is een onwaarschijnlijke meester in het doen overhellen van de lezer naar de ene kant van het breukvlak of naar de andere kant. Klassieke muziek steekt geregeld de kop op in het boek maar deze interludia worden brutaal verstoord wanneer de lawaaimachine tevoorschijn komt. Het één vecht met het ander. De schrijfstijl van Naudé (ik baseer me nu op de voortreffelijke Nederlandse vertaling) is enorm beeldrijk en meeslepend. De verhalen laten je niet los. Vaak zijn ze ook ritmisch, bijvoorbeeld wanneer Cornelius in Londen vijf niveaus van ontaarding doorloopt die van kwaad naar erger gaan, of wanneer in de Milanese villa de zes geluidsfamilies aan bod komen. De cadans werkt aanstekelijk. Het thema van de moeder die thuis alleen achterblijft en sterft, werkt Naudé subtiel en intimistisch uit in twee verhalen. De tol die zwervers betalen is hoog. Naudé weet dat als geen ander te verwoorden. In Het Vogelalfabet staat de hybride identiteit van de personages centraal. Het is een inspirerend en fascinerend boek, dat inmiddels al vele literaire prijzen in de wacht heeft gesleept. Ik weet zeker dat elke lezer vol verwachting uitkijkt naar wat Naudé zal uitbrengen na deze voltreffer.  

The post Boekbespreking: Het Vogelalfabet, SJ Naudé appeared first on LitNet.

Donderslag
Wilbur Smith, vertaal deur Zirk van den Berg
NB-Uitgewers
ISBN:  9780795707544

Wilbur Smith het sy Afrikaanse debuut met Witwatersrand (Kwela, 2014) gemaak. Die oorspronklike titel was When the lion feeds (1964), en The sound of thunder (1966), nou vertaal as Donderslag (Adamastor, 2015), het daarop gevolg, met hoofsaaklik dieselfde karakters. Hierdie keer is die Suid-Afrikaanse Oorlog, of Anglo-Boereoorlog, van 1899–1902 deel van die aksie, wat die hoofkarakter Sean Courtney, ‘n amperse karikatuur van die alfa-man-held wat oral waar hy kom die natuur, vyande en beeldskone vroue ewe gemaklik oorwin, oorleef en ‘n vreemde stryd met sy broer, die skynheilige, haatdraende Garry, voortsit. Soos die verhaal ontplooi, kom allerhande vriende en vyande na vore, want Sean is geen diplomaat nie en mense hou van hom of haat hom; skynbaar is daar skaars ‘n middeweg as dit by dié bobaas vegter en minnaar kom. En al sy passievrugte, soos by sy einste broer se vrou én sy beste vriend s’n, skyn eenvoudig deel van die legende van Sean Courtney te wees. Smith slaag daarin om die onwaarskynlike en clichéagtige so aanloklik aan te bied dat die leser dit met sonder eens ‘n skouerophaling aanvaar. En gretig verder lees.

Natuurlik word sy amoreuse eskapades so uitgebeeld dat die leser self wens hy of sy kon daarin deel, eerder as om terug te deins vir die etiese dilemmas wat dit skep, vir Sean self en ook vir diegene wat hy willens en wetens aanraak. So nonchalant as wat hy sy manlike teenstanders in die stof agterlaat, so passievol stof hy sy minnaresse af. Wat ‘n man! wil ‘n mens uitroep, die soort waarop die Britse Empaaier mos gebou is – of op gebou móés gewees het? Ironies lyk dit egter asof die Ryk se vuurvreters eerder dun gesaai was en die slinkse en die immorele, verpersoonlik deur die boelieagtige generaal Buller en sy sikofant Garry Courtney, nogal die draer van die Victoria Cross, eerder die botoon gevoer het. Die leser weet sommer die skurke sal uiteindelik aan die pen ry en geregtigheid sal seëvier – indien nie destyds nie, wel in fiksie, en op Smith se genadelose manier. Soos sy karakters draai hy nie doekies om nie en is sy graaf se naam Gatskop Fieniesenklaar.

Soos in al sy romans, spin Smith nogmaals ‘n web van intrige wat swaar leun op toeval en ‘n tikkie melodrama om ‘n roman uit die ware “bestseller”-gietvorm te skep; dis aksie en romanse, nimmereindigend en in die oortreffende trap, en daar is skaars kans vir die karakters en die leser om asem te skep. Reg van die begin van Smith se loopbaan het hy reeds uitstekende ontspanningromans geskryf en die trefferformule behendig aangewend. Sy familiesages met die Courtneys en Ballantynes herinner sterk aan Louis L’Amour se pioniersavonture waarin verskillende generasies van die Sacketts en Chantrys mens en dier getem en hul fortuine gemaak het. Soos L’Amour is Smith ‘n meesterstorievertellers wat ook heelwat van hulle gekose milieus en geskiedkundige periodes bekendmaak: dis vermaaklik en leersaam, die basiese elemente van ‘n goeie historiese roman.

Tussen When the lion feeds en The sound of thunder het Smith The Dark of the sun (1965) geskryf en toe ‘n paar ander boeke – persoonlike gunstelinge is Eagle in the sky (1974), Eye of the Tiger (1975) en Hungry as the sea (1978) – voordat hy na die Courtneys teruggekeer het met A sparrow falls (1977). Altesaam het hy 13 boeke in die reeks geskryf uit sy meer as 30 romans sover. Daar is ook ‘n reeks van ses oor die Ballantynes wat min van die Courtneys verskil – duidelik versinnebeeld hierdie karakters Smith se ideaal van die koloniale droom, van vreeslose en kreatiewe baanbrekers wat selfs die mense wat hulle onderwerp se bewondering afdwing, in hierdie geval “big bwana” Sean Courtney se eie Tonto, die gedugte Zoeloe Mbejane.

Ek wonder waarom ‘n boek uit Engels in Afrikaans vertaal word – dis tog nie dat Afrikaanssprekendes nie Engels kan verstaan nie. Of het ons te min Afrikaanse historiese romans? Hoop die uitgewer om ‘n nuwe mark te bereik of te skep? Dat die vertaler wel daarin slaag om die oorspronklike teks in Afrikaans om te skakel sonder dat aan die vertellerstem afbreuk gedoen word, is egter waar – ek het The sound of thunder maklik 40 jaar gelede gelees, en geniet Donderslag net soveel. Smith het my weer ingetrek, en hoewel ek deesdae meer krities lees as ’n kwarteeu gelede, en soos Mark Twain glo dat ‘n mens clichés moet vang en doodmaak, is Smith se oorbekende oorlogstonele van stink derms en blink dapperheid steeds kleurvol genoeg om te geniet, en selfs die scenario van die koppige heldin wat daarop aandring om saam te reis na die dal van doodskaduwee en teen die aanvanklike weiering van die deurwinterde held tóg saamgaan en almal se harte met haar onverwagste vaardighede en verruklike skoonheid verower, bied Smith so vernuftig aan dat die meer ervare leser nogmaals stadig en genotlik aan dié ou winddroog bokkompie suie.

Met When the lion feeds / Witwatersrand het Smith ‘n heerlike stel karakters in ‘n redelik bekende omgewing (ons Afrikaanses kan uiteraard daarmee identifiseer) laat liefhê, moor, verneuk en roof en die pad nie net vir The sound of thunder / Donderslag oopgestel nie, maar ook vir ‘n hele gelid van soortgelyke avontuurverhale wat nou ook deur ‘n jonger generasie in Afrikaans geniet kan word. Altans, ‘n mens neem aan daar sal nog ‘n hele paar volg, in Afrikaans.

Ek glo nie ek wil regtig L’Amour se boeke in Afrikaans lees nie, maar ek kan Smith s’n tog aanbeveel, want Zirk van den Berg het dit baie oortuigend vertaal. En die vertalers hoef nie ‘n Afrikaans-vreemde milieu te verafrikaans en terme soos “gunslinger”, “bushwack”, “cowboy” of “sidewinder” te vertaal nie. Nee, inderdaad pas Donderslag heel goed in sy nuwe vel. Geluk aan Adamastor, en sukses toegewens met nog ’n paar pyle uit ou Wille Wilbur se koker. Ons geniet ook die Courtneys, hoewel net iemand soos Cecil John Rhodes regtig op hulle sou kon trots wees. Veral deesdae.

The post Boekresensie: Donderslag deur Wilbur Smith appeared first on LitNet.