Quantcast
Channel: Resensies - LitNet
Viewing all 1800 articles
Browse latest View live

Booksmart: a film review

$
0
0

The story follows Molly and Amy, two academic superstars and best friends who, on the eve of their high school graduation, suddenly realise that they should have worked less and played more. Determined never to fall short of their peers, the girls set out on a mission to cram four years of fun into one night.

Booksmart, a film about high school – the current colosseum where the innocent and not so innocent are fed to lions – is simply not cruel enough to feel authentic, not funny enough to make you cringe at what you are laughing at, and not insane enough to elevate it to mockumentary/spoof status.

As a coming-of-age film it pales in comparison with, let’s say, Lady Bird, which was a complex, derisively funny and yes, utterly mean instalment in the genre. The scenes between Lady Bird and her mom, the magnificent Laurie Metcalf, cut deep, but more importantly, felt incredibly real even though it was exaggerated.

At my age I can barely remember high school. Yet I will wager money on the fact that one or two things remain the same to this day. For example, moving between social groupings is hard work, if not impossible. You’re pretty much a nerd, a jock, a loner or an overachiever throughout your high school career. Yet in Booksmart our two nerdy, uber-judgemental, over-achieving friends easily navigate within a few hours towards the cool kids – they simply needed to realise they have been missing out. In fact, the cool kids have just been waiting for them to realise that and receive them with open arms. They’re not mean or judgemental towards them. There is no real animosity between anyone. All the students are simply, well, misunderstood.

Plus, there are gaping holes in Amy’s and Molly’s backdrop. Where are Molly’s parents? Amy’s parents, even though one-dimensional, have two scenes at the minimum.

Why does Molly live in a fabulously retro-styled, uber-pink apartment building, seemingly on her own? Now that would be a movie I would watch.

Even though Billy Lourd (daughter of Carrie Fisher, granddaughter of Debbie Reynolds) gives it her all as the elusive, yet aggressive, Gigi, you don’t know jack about her character – why is she is so strung out, where does she come from and why is she hanging out with high-schoolers?

And what’s up with the teacher (an underutilised Jessica Williams) sleeping with a high school kid?

There were quite a few bum notes.

Sure, there are striking moments of hilarity (the sex scene), of beauty (underwater in the pool) and of insanity. But they are few and far between, and everything in the in-between is merely cute or amusing. The craziness the trailer promises never arrives.

The post <em>Booksmart</em>: a film review appeared first on LitNet.


Bloed op die duine en ander verhale deur Doc Immelman: ’n resensie

$
0
0

Bloed op die duine en ander verhale
Doc Immelman

Protea Boekwinkel
ISBN: 9781485309048

Daniël Ferdinand (Doc) Immelman is op 23 April 1928 gebore. Hy word 91 jaar oud en sterf op 9 Maart 2013. Hy skryf sy eerste kortverhaal op die ouderdom van 23 terwyl hy in die Kaap in die poskantoor werk. Op 25 werk hy as plaasarbeider op ’n afgeleë plaas in die distrik van Tsumeb in Namibië, waar hy die San-taal leer praat. Hy moes wild skiet vir die San-arbeiders en daarna word die woestyn en jag sy groot liefdes. Doc Immelman het meer as 60 boeke die lig laat sien en vele van sy kortverhale, gedigte en artikels is in tydskrifte gepubliseer. Hy kon agt tale praat.

Hierdie boek bevat nege kortverhale wat tussen 1955 en 1963 in Die Huisgenoot en Die Brandwag verskyn het. Die stories speel af in Namibië, oftewel Suidwes-Afrika soos dit nog in die boek genoem word. Suid-Afrika is “die Unie” en Botswana is nog Betsjoeanaland. Dis nog ‘n wilde weste. Luiperds is volop in die berge en leeus word geskiet omdat hulle die vee vang. Families bly op plase wat van geslag tot geslag oorgedra word en almal ly onder die droogte en brande. Prospekteerders is op soek na minerale en smokkelaars na diamante. Dis die tyd voor die Grensoorlog en die struggle.

As jy iemand is wat van verhale met goeie eindes hou, is dié boek vir jou. By voorbaat kan jy ontspan met die wete dat die spanning wat in sommige van die stories voorkom, soos ’n vee-inspekteur wat op sy maag in die woestynduine van Namibië seil om die veediewe op heterdaad te betrap, jou nie in angs en sweet sal laat uitslaan nie. Jy sal dit saam met die bekruiper oorleef, want op die hotel se stoep wag ’n meisie met lang bene en baie hare. Bygesê, soos al die vrouens in die boek. Die mans is gespierd, hulle sweet onder die warm son, dra kakieklere en is toegerus met groot gewere, en elkeen is ongetwyfeld die hoof van die huis.

Dit is ’n lekkerlees, niks uitdagend nie, met voorspelbare eindes. Ek vind my tog nuuskierig oor die verloop in ’n paar stories, sonder dat dit my spanningsvlakke opjaag. In elke storie is daar ’n menslikheidsfaktor en meelewing met die naaste. Jy hoor die skrywer se liefde en kennis van die natuur: “Dit het al amper ’n bygeloof geword. As jy van die reën praat, dan kom dit nie. Die wind sal wel netnou omswaai na die weste. Of die weer sal verbytrek. En vanmiddag sal dit versengend warm en bedompig wees. En droog.”

“Onweer” kon net sowel hierdie jaar geskryf gewees het, alhoewel die einde van dié verhaal ’n heuglike een is wanneer die reën in seëninge afkom en die brand én droogte verdryf.

In “Vergeet van Renate” word die sentiment net te dik opgedis wanneer die boer te veel aandag aan die bure se dogter gee en nie sy vrou se wense wil gehoorsaam om die huis op te knap nie. Wanneer sy hom van die leeus red, is alles vergete, en die boerdery word tydelik gestaak sodat twee nuwe kamers aangebou word. Een natuurlik vir ’n baba.

“Die tyd van die eland” is ’n aangrypende verhaal wat die kultuur van die San uitbeeld. Jy lees van die mense van die Tyd van die Eland wat elke drie jaar suid trek na die grafte van hul voorouers om rook oor die koppe van hul vaders en moeders te blaas. Gedurende dié tyd is die eland ’n heilige dier en mag nie gejag word nie. Om die wet te oortree het die dood beteken. Dit is die enigste storie in dié boek van gelukkige eindes wat in hartseer afsluit.

Die plaaslewe speel ’n groot rol. Die skiet van wild, sommer van die perd af, almal wat help slag en die maak van biltong. Kinders speel in sand en veekrale. In droogtetye word daar met die vee getrek na groener weivelde, hoër op, noorde toe. ‘n Seun word van jongs af man gemaak ongeag of Ma hom wil klein hou. Pa se woord is wet. Die liefde bly nie agterweë nie, soos in “Die Oujaarsdans”. G’n geknyp in die donker nie. Toeka se liefdestories is nie die hede s’n nie, maar gepas vir die medium waarin hulle verskyn: gesinstydskrifte.

Ek lees met die wete dat die verhale ’n spieël is van toentertyd. Toe ons saans by die verwarmer gesit het rondom die radio en na die nuus, Boekevat en die twintig-oor-sewe-storie geluister het. Ma wat lemoene skil en die skyfies vir elkeen aangegee; Pa wat met sy knipmes wat hy op die sementtrap geslyp het, die biltong sny en in elkeen se hand vier repies neersit. En dan die Huisgenoot-storie wat hardop deur iemand in die gesin voorgelees word – en dikwels een van Doc Immelman. Dit was stadiger tye. Sonder fieterjasies en onnodige vertoon, soos die skrywers se stories daarvan getuig.

The post <em>Bloed op die duine en ander verhale</em> deur Doc Immelman: ’n resensie appeared first on LitNet.

63 days to optimal health by Sally-Ann Creed: a book review

$
0
0

Publisher: Human & Rousseau
ISBN: 9780798177122

This is a book to buy and to keep if you are interested in a holistic, healthy and ethical lifestyle. Sally-Ann Creed will help you with buying your groceries, with cooking and preparing your food, the use of cosmetics and cleaning products, screen time, exercise and even fertility. It is an attempt to obtain “optimal health”.

Creed’s own life changed when a medical doctor, Robbie Simons, guided her towards a holistic health approach; that in turn led her to study nutrition and she has “never looked back”.

If the name Sally-Ann Creed sounds familiar, well, you would have seen it on the red Banting Bible called The real meal revolution. Creed was one of four collaborators on that massive text.

Now she’s written her own.

Is hers different? Yes, it is.

Is it better? It depends, I guess, but is definitely a must for those who are not comfortable with a Banting or keto lifestyle.

Not a keto guide

Some people do well on a diet with very low quantities of carbohydrates.

Armand Aucamp recently sold out two print runs of his (Afrikaans) keto book called Armand kook kaal. Aucamp does well on a ketogenic diet – hence the fact that lots of people want to see him in the nude. His book also received excellent praise from Tim Noakes.

But what if you are not Armand Aucamp?

Creed says that while ketogenic diets “are excellent and have their place, I don’t believe they are sustainable in the long run, so you will find no reference to ketosis here, nor excess amounts of fat”.

She says this book “leans towards a lower-carbohydrate, Paleo way of eating rather than a low-carbohydrate lifestyle”.

63 days to training the brain

The title and the first few chapters of the book refer to the way we can train our brains to rewire. Creed correctly points out that we can create new neuron pathways in our brains and that we can hardwire our thinking away from sugar and refined starches. She says it takes 21 days for our brains to create a pathway successfully and then 42 more to solidify that pathway.

Her book uses various techniques to help us train our brains to think in new ways.

This is not a threatening book that says “Thou shalt not.” It is much more: “Where are you now? May I invite you along?”

Brain research suggests that many people do not do well when confronted with drastic change. Anyone who has had a problematic upbringing, or whose parents were dogmatic in their approach to childrearing with a lot of fear built into “othering” has the tendency to simply get aggressive when confronted with a choice that lies beyond their immediate comprehension. Seeing where South Africa comes from, it is easy to understand why change management takes time here.

Creed invites us to be kind to ourselves.

To those who scoff at pop psychology, I would like to point out that many overweight people already have insulin issues and any medical doctor would tell you how insulin messes with our front-lobe functioning. I know too many people with severe insulin problems who are unable to understand the facts about their own health. They see red, and stomp off to eat a chocolate bar. True.

Creed’s much more gentle approach should therefore be welcomed.

I liked Noakes’s blunt approach. I specifically liked the explanation about my insulin levels and could easily make the switch to keto. So could Armand Aucamp.

Yet, I have shared those same facts with many colleagues who are, however, still eating cup cakes with their coffee in which spoonsful of sugar lurk. The blunt approach simply did not work on them. They would rather inject insulin and take expensive medicines.

Enter Sally-Ann Creed. I would hope that her book will help those who cannot deal with sudden changes, who therefore could not make the switch to Banting, despite being presented with hard facts.

A healthy alternative

Sally-Ann Creed offers a very healthy alternative to those “health diets” which make people obese.

Many authors jumped on the low(er)-carb Bantwagon a few years ago and some publishers responded with bizarre recipe books written by those with no understanding of a healthy lifestyle.

Others responded with some quite excellent books. I asked my wife, a medical doctor, to suggest the really good recipe books on our shelf. Here is her list, which I’ve placed in alphabetical order of authors.

  • Aucamp, Armand. Armand kook kaal (LAPA)
  • Aucamp, Armand. Nude (LAPA)
  • De Beer, Vickie. My low-carb kombuis (Quivertree)
  • Le Roux Forslund, Monique. Low-carb living for families (Struik)
  • Noakes, Tim, Sally-Ann Creed, Jono Proudfoot and David Grier. The real meal revolution (Quivertree)
  • Noakes, Tim, Jono Proudfoot and Bridget Surtees. Raising superheroes (Real meal revolution)
  • Reynierse, Iné. Low carb is lekker (Struik)
  • Reynierse, Iné. Low carb is lekker two (Struik)

My wife has not read Creed’s book yet, but I would certainly place 63 days to optimum health on the list of books that we will frequently consult.

Creed’s book contains yummie recipes, many of which I would be able to knock together. Whisk up her mayonnaise. It is easy, healthy and delicious. And anyone who has had a look at her recipe for vanilla essence will never want to buy the commercial product ever again.

There is much more. Creed takes one on a journey to wholeness. Make your own toothpaste, make your own sunblock, or wear protective clothing. Make your own almond milk. These, and many similar examples, make the book worth buying.

On our shelves is a little booklet, The green home guide, written by Carole Breeze and Jill Ritchie. It was published by Chameleon Press in 1992. We frequently consult it to find healthy, green ways to repel ants, wash dogs, get rid of stains, and such like. Now we have a companion guide to consult.

Here is how Creed deals with a well-known occurrence: “Wine spills: It happens. Uncle Joe leans over to grab a handful of nuts and knocks his red wine all over your carpet. Don’t panic …” (Buy the book for the solution.)

You will find healthy alternatives for cleaning the toilet, removing odours from the fridge, and many more. The list is long. Creed wants you to find green, sustainable alternatives to quick fixes from a plastic bottle. That goes for the food you eat, the stuff you put on your skin and the things you surround yourself and your family with in your living environment.

Ethical eating and whole food

In a country where a day-old road kill may constitute a feast in some communities, it sounds odd to be preaching ethical farming instead of factory-raised animals and GMO food.

Yet the more people become aware of alternatives and the more those with choices are willing to reward ethical farming practices, the more likely we are to find cheaper, fresher food becoming available to a larger part of the community.

I have a healthy scepticism of some types of “organic” farming, and am happy to point out that the “horror products” of large-scale commercial farming have had to be tested and retested, unlike their “organic” counterparts, but at the same time, I do agree with the principle behind ethical farming. Creed and I may differ on some aspects, but she is correct overall: Know the farmers and their methods; buy from those who care for the environment and for the animals they raise.

We try.

There are good-food clubs in many cities; we belong to one. Close to my mother’s house is a weekly fresh-produce market where one can buy from the farm, where the farmer becomes a friend. These are some of the alternatives Creed suggests we use.

I certainly agree with Creed on this. Anyone who has read the works of Yuval Noah Harari will know how dire our inability to connect with our inner being has become. Harari suggests alternatives to the horrors of mass production; so does Creed.

I often find myself among the poorest, and there I eat whatever I get. A sandwich made from a government loaf with margarine and cheap jam is a sacrifice presented to a rich outsider; I eat those in the spirit and with the grace with which they are offered.

Yet, since I am rich, I have choices.

Rich? Madam/Sir, the mere fact that you have had the leisure to read this review most likely shows that you have means far beyond those of the average person in South Africa. In our country you are rich if you can even consider choosing which brands you would like to buy. Deal with it. And be ethical with it. Read Creed. You may disagree with some of her points (I do), but then be aware of how privileged you are to be in a position to have the choice to disagree.

Amylase and critters in our guts

Creed provides a very good overview of the amazingly unique microbial species we have in our guts. What was less clear in her book was how each person’s gut, even the amount of amylase in our spit, will make us more or less able to process carbs. That may have been helpful, for while my wife and I both follow a low-carb lifestyle, I have a lower carb tolerance than she does. It means that her diet is a lot more like the one Creed suggests, while I am a lot more comfortable with a very high intake of fat.

Creed also does not explain how some people’s bodies over-insulate when they eat carbs, while others’ do not. When secreting too much insulin, my body will protect itself by secreting the hunger hormone. Should I still my hunger with more carbs, that vicious circle will be perpetual, which will make me pick up weight.

By cutting carbs and eating lots of fat I do not get hungry.

People with enough amylase in their spit do not have the problem of secreting too much insulin; they therefore do not know of the perpetual hunger that carbs create.

Creed is clearly more intolerant of dairy products than others, and she therefore warns a lot more against cheese than others do.

While I think Creed’s book is rather good, I do find that she writes more from her own gut (pun obviously intended) than she does for my gut.

In the end I found this to be the only shortcoming: She could have said that some people can cope well with a lot of carbs, others with less, and some with very little. Overall, though, I think her message is fabulous and I do recommend her book, but for those who prefer to be in ketosis, and for those who has never experienced carb intolerance, she may miss the mark. But then, neither party may necessarily need her book.

What comes after Banting?

 I often get asked: “Are you still Banting?” Yes, I am.

After I switched to a high-fat diet and actively began limiting my carb intake, I know the benefits.

Yet, while I certainly back Noakes on this, I do understand Creed when she says hers is an alternative. I have lost my weight, have a healthy body and train regularly. That does allow me the freedom to have the odd beer, eat potatoes now and then or, oh heavens, enjoy freshly-baked home-made bread. These are “cheats” or “rewards” and they certainly do not happen often, but they do.

Creed’s alternative lifestyle will work very well for my wife, who is less carb-intolerant than I am. More importantly, it will work for those who have lost their weight due to a strict period of ketogenic eating, but who feel that they cannot maintain such a lifestyle. To them I’d say, buy Creed’s book.

I would definitely suggest that those who are too scared of going low-carb would do well with Creed’s book.

While Noakes is less keen on supplements, Creed provides a detailed analysis of which supplements are good, and when they might be needed.

Creed may well be providing the middle ground that Noakes could not provide. Noakes was (and still is) rather black and white in his approach. It irritated me somewhat back then, but I have learned why it works for me. Yet, I have also learned that it may not work for others.

While I may hold alternative views to Creed’s on some issues, I will most definitely add hers to our list of frequently consulted books; and I will most definitely suggest her as an option to those who need to lower their carb intake, but who cannot see Banting being an option.

The post <em>63 days to optimal health</em> by Sally-Ann Creed: a book review appeared first on LitNet.

An unwitting assassin deur Susie Cazenove: ’n lesersindruk

$
0
0

Lesersindrukke is bydraes van lesers wat uit eie beweging hul indrukke van boeke aan die LitNet-redaksie gestuur het.

Titel: An unwitting assassin
Skrywer: Susie Cazenove
Uitgewer: Rainbird
ISBN: 9781928333128

Die tweede uitgawe van An unwitting assassin het pas verskyn. Susie Cazenove (née Susan Pratt), die dogter van David Pratt wat in 1960 ’n onsuksesvolle sluipmoordpoging op HF Verwoerd uitgevoer het, skryf oor die wel en wee van die Pratt-gesin, veral met die fokus op haar pa se waardes, sienings, houdings, verhoudings en sy uiteindelike aanslag op die lewe van die destydse eerste minister.

Die boek word uitgee deur Rainbird. Dit is ingedeel in 13 hoofstukke en beslaan 216 bladsye. ’n Kort biografie oor Verwoerd word in die vorm van ’n bylae aan die einde verskaf.

Dit is Cazenove se tweede boekpublikasie. Die ander is Legendary safari guides wat in 2005 verskyn het.

Die presiese onderliggende betekenis wat Cazenove met die titel van haar boek wil oordra, bly oop vir interpretasie. Wou sy daarmee sê dat David Pratt op ’n onnadenkende, onbedoelde, onwillekeurige, onbeplande wyse die sluipmoordpoging uitgevoer het? Is dit ’n vorm van versagting of rasionalisering van haar vader se gedrag wat sy in die vertolking van die titel aanvoer? So ’n vertrekpunt neig egter na die konsep van nalatigheid, wat ’n regsargument is. Tydens die Pratt-hofsaak in 1960 was die versari in re illicita-leerstuk (Pienaar 2012) steeds van toepassing. Dié regsreël het bepaal het dat die dader vir alle gevolge van sy onwettige bedrywighede aanspreeklik is, al het hy nie die gevolge van sy dade voorsien nie. Die scenario wat egter deur die hof na hierdie sluipmoordpoging aanvaar is (Wolf 2012), was dat Pratt ontoerekeningsvatbaar was en op die ingewing van die oomblik gehandel het. Dat hy bipolêre versteuring onder lede gehad het en aan ’n psigotiese verlossersindroom gely het.

Dit mag ook wees dat die titel toevallig oorgeneem is van Rick D Cleland se boek wat in 2010 verskyn het, oor die suksevolle sluipmoordaanval op John F Kennedy: The unwitting assassin: The murder of JFK. Kopiereg- en handelsmerkkwessies is gelukkig nie op boektitels van toepassing nie (behalwe in die geval van ’n reeks boeke).

Die boek is keurig versorg; dit is ’n nuttige verwysingsbron, en kan in ’n historiese sin as ’n versamelaarsitem beskou word. Daar is 51 foto’s wat die teks uitstekend illustreer, asook ’n reeks verbatim briewe en oorspronklike koerantberigte oor die sluipmoordaanval. Die Pratt-familiestamboom word op ble 8 en 9 weergee, wat vir die leser ’n nuttige instrument is om die gesinskonteks beter te verstaan. Indien meer geboortedatums en sterfdatums (indien van toepassing) voorsien is, sou dit die dokument se nuttigheidswaarde en volledigheid beslis verbeter het.

Die hoofstukke is logies en sinvol ingedeel. Die boek skop af met ’n beskrywing van die kritieke dag toe die sluipmoordpoging by die Randse Skouterrein uitgevoer is, en die diepgaande emosies en intense angs wat deur die Pratt-gesin ervaar is. Daarna volg hoofstukke oor die vroeë stedelike ontwikkeling van Johannesburg as die wêreldbekende goudstad, en die koloniale leefstyl wat daarmee gepaardgegaan het. David Pratt se kinderjare word geskets, sowel as die alledaagse lewe op sy Magaliesbergse plaas en die interaksie met sy dogter. Daarna volg ’n uiteensetting van die politieke klimaat in Suid-Afrika gedurende die sestigerjare. Die spanningslyn bou op tot die sluipmoord in April 1960, die daaropvolgende hofsaak, die regsuitspraak en die lewe van Pratt in Die Fort, ’n psigiatriese hospitaal in Bloemfontein.

Cazenove het self die voorwoord van haar boek geskryf. Sy sou egter verkies het dat David Rattray dit doen, maar sy bespreek die redes waarom dit onmoontlik was. Herhaling kom wel in die teks voor, soos op ble 66 en 106, waar die vlug van Cazenove se ouma in 1952 met ’n De Havilland Comet (die eerste straalpassasiersvliegtuig in die wêreld) van Londen na Johannesburg beskryf word. Hier en daar kom subjektiwiteit in die teks voor (soos seker verwag kan word wanneer ’n dogter ’n verhaal oor haar pa skryf). Die skrywer is eerlik en erken op ’n paar plekke dat daar ontbrekende inligting in die biografiese verhaal is wat sy nie tot haar beskikking het nie.

Daar word ook verwys na die rol en impak wat ’n psigiater (Werner Leigh) op David Pratt se persepsies en beskouings sou kon gehad het, maar hierdie soort subjektiewe suggesties sou waarskynlik uit ’n regsoogpunt as lekespekulasie afgemaak word.

Samevattend kan gesê word dat ’n baie persoonlike en terapeutiese reis hier beskryf word. Daarvoor het ’n mens respek en begrip. Die Pratt-familie is waarskynlik aan uiterste stres en trauma blootgestel deur die  optrede van David Pratt. Moontlik is ’n lewenslange etiket deur sy optrede om sy dogter se nek gehang.

Cazenove is steeds besig met ’n proses van transendering, maw om uit te styg bo hierdie netelige kwessie in haar lewe. Wat die proses baie waardevol vir die leser maak, is dat daar in die boek nooit sprake is van ’n eksterne lokus van kontrole wat tydens die verwerking van haar trauma na vore kom nie. Haar uitgangspunte is logies, objektief en soms selfs humoristies van aard. Wel gedaan.

 

Bronne

Cazenove, S. 2019. An unwitting assassin. Johannesburg: Rainbird.

Cleland, RD. 2010. The unwitting assassin: The murder of JFK. Victoria, Kanada: Trafford.

Egnew, TR. 2005. The meaning of healing: Transcending suffering. Annals of Family Medicine, 3(3):255–62. Doi: 10.1370/afm.313.

Pienaar, G. 2012. In die hofsaal het dit niks met apartheid te doen gehad nie. LitNet, 25 September.

Wolf, L. 2012. David Beresford Pratt: Die mens agter die sluipmoordpoging. LitNet, 4 Desember.

The post <i>An unwitting assassin</i> deur Susie Cazenove: ’n lesersindruk appeared first on LitNet.

Resensie: Welkom Today

$
0
0

Welkom Today
Ad van Denderen, Margalith Kleijwegt en Lebohang Tlali
Amsterdam: Atlas Contact, 2019
ISBN: 978 90 450 38179
Prijs: € 39,90
Bestel

Het is een prachtig verhaal. Het verhaal van de jonge Lebohang Tlali. Hij komt uit de township Thabong bij het plaatsje Welkom. Naar dit mijnstadje trokken veel mensen na de ontdekking van goud vlak na de Tweede Wereldoorlog.

Lebo's wereld is in Thabong niet groot. Hij leeft vooral thuis en rond huis in de township. Op de middelbare school wijst een docent hem op zijn tekenkwaliteiten. Jij moet naar de kunstacademie. Dat biedt Lebo een unieke kans.

Studeren in Kaapstad

Hij gaat studeren in Kaapstad. Daar in de bibliotheek van zijn opleiding ontdekt hij het fotoboek van Ad van Denderen: Welkom in Suid-Afrika uit 1991. Tot zijn grote verbazing ziet Lebo dat dit het boek van zijn jeugd is. Hij is namelijk een jongen van 12 jaar als Ad van Denderen in Welkom foto's maakt. Hij is niet op de foto gekomen en heeft de fotograaf ook niet aan het werk gezien destijds, maar hij herkent de beelden onmiddellijk. Het is zijn wereld die hij in het boek ziet, maar dan door iemand anders ogen.

De Nederlandse fotograaf Ad van Denderen is in 1991 in Zuid-Afrika. Hij doet verslag van de laatste stuiptrekkingen van de apartheid. Het wordt een indrukwekkende fotoreeks waarin niet alleen de gescheiden werelden hem opvallen. Er heersen ook raciale spanningen onder de bevolkingsgroepen. Een opstand wordt wreed neergeslagen. Allemaal vastgelegd door Ad van Denderen.

Prachtig fotoboek
De foto's komen terecht in het weekblad Vrij Nederland. Samen met de schrijfster die enkele verhalen optekent, brengt hij de foto's en verhalen bij elkaar in het boek Welkom in Suid-Afrika. Een prachtig fotoboek, mooi voor op tafel en om indruk mee te maken.

De fotoserie is voor Ad niet veel meer dan een prachtig project uit het verleden. Andere dingen eisen zijn aandacht. Tot die dag, ruim vier jaar geleden. Op 17 mei 2015 stuurt Lebo een mailtje naar Ad van Denderen. De boodschap is duidelijk. Hij vraagt de fotograaf of hij zijn foto's zou willen teruggeven aan de mensen in Welkom. Zo komen de twee kunstenaars met elkaar in contact. De man die door geluk in Kaapstad is terechtgekomen en hét boek vindt dat de geschiedenis van zijn dorp vertelt. Niemand uit zijn omgeving kent het en uitgerekend Ad van Denderen heeft dit prachtige portret gemaakt.

Inkijkje in zijn wereld
Lebo herkent veel van wat hij op de foto's ziet. Veel schuilt in de herinnering, maar sommige dingen ziet hij nog altijd in zijn geboortedorp. Soms ziet hij zelfs plekken die hij niet kent. De plekken waar hij als kind niet mocht komen vanwege zijn huidskleur. Hij vraagt zich af waarom dit boek hem onbekend is. Het geeft voor hem een inkijkje in zijn dagelijkse beleveningswereld. Tegelijkertijd ziet hij de andere kant. Hij ziet dingen vanuit een ander perspectief en wil daarom graag de foto's teruggeven aan de mensen in Welkom.

Het idee mondt uit in een nieuw project dat de fotografen allebei oppakken. Lebo ontdekt door de ogen van zijn lens een nieuwe wereld. Hij kijkt anders door de lens sinds het fotoboek. Ad kan als geen ander de lijn met het verleden trekken. Maar ook hij heeft zich in de tussenliggende 25 jaar ontwikkeld. Juist hij neemt wat meer afstand en kijkt nu nog meer naar het dagelijks leven in Thabong en Welkom.

Andere tijden
De tijden zijn veranderd. De mijnbouw is niet meer zo winstgevend als in het verleden. De lonen waren vroeger laag en het leverde veel winsten op. Nu is de mijnbouw een verlieslijdende sector geworden. Veel mijnen zijn in de loop van de jaren gesloten.

Ad ziet hoe de samenleving langzaam samenvloeit. Maar het kost tijd. Je ziet bijvoorbeeld geen gemengde stelletjes in Welkom of Thabong. Daar heerst best een taboe op. En het veilige gevoel van weleer is weg. Ad gaat niet meer naar buiten 's avonds. De hoge werkloosheid en corruptie vallen hem op. Dingen die hij in het Zuid-Afrika van vlak na de afschaffing van de apartheid niet zag. De stad verrommelt. De wegen liggen open en het lijkt mensen minder te interesseren.

Het project krijgt op drie scholen in Thabong en Welkom een vervolg. De fotografen geven workshops op de overwegend blanke school Goudveld Hoërschool, waar in het Afrikaans wordt lesgegeven, de zwarte Teto High School en het gemengde Welkom Gimnasium. Bij de eerste school voelt Lebo een lichte schroom om naar binnen te gaan. Dit is de school waar hij in zijn jeugd nooit mocht binnenkomen. Nu geeft hij de leerlingen les. Hij merkt een andere houding in hun fotografie. Veel zonsondergangen, wolken en gebouwen. Het contrast met de donkere school, zijn oude school, is groot. Hier krijg je heel veel foto's te zien van familieleden en de vriendenkring.

Prikkelbosjes
In de expositie krijgt een indringende foto tussen de prikkelbosjes een heel mooie plek in de laatste zaal. “Niemandsland” is de titel van dit zelfportret van Lerato Motsatse, leerling op het Welkom Gimnasium. Voor Lebo is dit de school van de toekomst. De foto demonstreert hoe blank en zwart samen moeten optrekken. De jongeren weten dit als geen ander en het is mooi om te zien hoe ze een openhartig beeld geven van hun leven.

De opbouw van de expositie geeft een schets van deze bijzondere plek in Zuid-Afrika. De kleine geschiedenis vertelt de grote geschiedenis. Het portret van de bewoners van Welkom en Thabong laat het verhaal zien van de apartheid en de problemen waar het hedendaagse Zuid-Afrika mee kampt. Maar ook het milieu bijvoorbeeld. Dat zijn beelden van drones die over het dorp heen vliegen. Ze laten de verlatenheid van de mijnen zien. Het is een film van enorme afvalbergen die de intensieve mijnbouw van weleer achterlaat.

Berg steen en chemisch afval
Onherbergzaam landschap, waar een grote berg steen en chemisch afval ligt. Er lijkt geen leven mogelijk. Deze beelden bepalen voor een groot deel ook hoe Welkom en Thabong zijn ontstaan. Zonder de goudmijnen voor de Tweede Wereldoorlog was het hele dorp niet meer dan een boerderij. Nu zijn dorp en township vele malen groter. Er wonen niet alleen Zuid-Afrikanen. Ook uit de omringende landen zijn veel mensen gekomen om werk te zoeken in de mijnen.

De foto's van Ad en Lebo worden op de tentoonstelling afgewisseld met foto's uit een folder hoe het dorp Welkom werd gepresenteerd in 1969. Je ziet een prachtig zwembad en mooie lege wegen. Het dorp heeft geen enkel kruispunt, alleen rotondes. Een droomdorp. Wat een contrast met de beelden van Ad en Lebo van Welkom in 1991 en hoe het dorp er nu voor staat. Je ziet een totaal ander plaatje. De armoede overheerst, wantrouwen en corruptie zijn groot.

Dan is het prachtig om de foto's van de jongeren op een langgerekt scherm te zien voorbij komen. Zoals het portret van een vrouw, gemaakt door Leigh-Ann Avis, Goudveld Hoërskool, waarbij staat: “Behind every exterior lies a beautiful interior! The smile of this lady says it all: money can't buy happiness.”

Speciale krant
De foto's van de projecten in Welkom en Amsterdam komen samen in een speciale krant die is uitgegeven. De krant met de naam Welcom Today ligt bij de tentoonstelling. De foto's die jongeren hebben gemaakt laten zien dat fotografie tegenwoordig voor iedereen bereikbaar is.

Bij deze tentoonstelling en de krant is er het schitterende fotoboek van Ad en Lebo met dezelfde naam. In het boek Welkom Today zijn de verhalen opgenomen van acht verschillende bewoners van Welkom en Thabong. Ze zijn geschreven door Margalith Kleijwegt. Vanuit verschillende gezichtspunten wordt deze plaats in Zuid-Afrika belicht. Het zijn mooie, indringende portretten van mensen met idealen en dromen, maar ook getekend door het de gebeurtenissen uit het verleden. Het geeft de foto's een extra dimensie.

Verschillende portretten
Margalith Kleijwegt gaat ook langs verschillende mensen die ze eerder sprak bij het project in 1991. De gebeurtenissen van toen staan sommige geportretteerden vers in het geheugen. Daarbij geeft ze de verhalen extra dimensie door het verhaal van nu te laten vertellen door de kinderen en kleinkinderen van de geïnterviewden van toen. Daarmee is het boek vooral een boek van de hoop geworden.

De verschillende portretten uit het boek, waaronder die van Lebo, liggen ook bij de tentoonstelling, maar in het boek komen ze zoveel treffender over. Het is een mooi vormgegeven, kostbaar boek over de tentoonstelling. De acht verhalen van bewoners van Welkom en Thabong nemen je mee naar dit “gewone” dorp in Zuid-Afrika. Je leest de kleine verhalen en daarmee lees en zie je het grote verhaal van Zuid-Afrika. En ik hoop dat dit boek minder de status van koffietafelboek heeft, want het verdient het om vooral gelezen en bekeken te worden.

Kleine geschiedenissen vertellen grote verhaal
Het is namelijk een schitterend boek om te lezen en de foto's te bekijken. De geschiedenissen van deze mensen zijn tekenend. Allemaal nemen ze een stuk historie mee. De jongeren die geïnterviewd worden, willen allemaal dolgraag naar de toekomst kijken. Terwijl ze allemaal getekend worden door de apartheid uit het verleden. Dat maakt de verhalen aangrijpend, maar tekent tegelijk de hoop voor de toekomst die ze allemaal hebben.

Zoals het verhaal van Joyce Mosimane, waarin stilgestaan wordt bij de gewelddadige dood van haar oom Frances in 1990. Voor zijn huis in Thabong door de politie neergeschoten. De indringende fotoserie die Ad van Denderen erbij maakte, maakt het verhaal nog nijpender. Naast Joyce worden ook haar moeder en oma Theresa geïnterviewd. Het verhaal van Joyce die opgroeit met deze familiegeschiedenis, treft je. Ze wil hoe dan ook een goede opleiding hebben en daarbij gaat ze ver. Zelfs als ze haar dure opleiding niet meer kan betalen.

Toch bleef Joyce vastbesloten het geld voor haar studie bij elkaar te verdienen. Vol vertrouwen: “Ik ben heel geschikt voor Human Resource. Ik kan namelijk heel goed bemiddelen als mensen een conflict hebben en ik kom altijd met een oplossing waar iedereen blij van wordt.” (248)

De keuze om veel jongeren te spreken maakt dat het boek heel toekomstgericht is. Veel jongeren blijken ook niet goed op de hoogte te zijn van de bijzondere geschiedenis van Zuid-Afrika. Gelukkig gaan de ogen soms schuin naar achteren.

Dat vraagt wel om te blijven kijken hoe het verleden ingebed kan worden in die toekomst. Zonder wroeging en wraak. Het is moeilijk, maar wat ik terugzie in de tentoonstelling en het boek is de hoop. Een prachtige insteek die je ook heel hoopvol stemt bij het lezen van de verhalen en het lopen door de mooie tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam.

Meer informatie
De tentoonstelling Welkom Today van Ad van Denderen, Lebohang Tlali en Margalith Kleijwegt is te zien in het Stedelijk Museum Amsterdam tot en met 13 oktober 2019.
Bij de tentoonstelling verscheen het bijzondere fotoboek met acht verschillende interviews met jonge Zuid-Afrikanen.
De presentatie van het boek Welkom Today is op woensdag 10 juli in het Zuid-Afrikahuis te Amsterdam en begint om 19.30. Meer informatie

Foto's: verschaffen

The post Resensie: <em>Welkom Today</em> appeared first on LitNet.

Afrikaanse resensies en boekgesprekke in Junie 2019

$
0
0

Hier is PEN Afrikaans se oorsig van Afrikaanse resensies wat in Junie 2019 verskyn het en digitaal beskikbaar is. Daar is ook skakels na boekbesprekings of -gesprekke en voorlesings wat op die radio of TV uitgesaai is.

Boeke24
Die volgende resensies en boekverwante artikels het gedurende Junie in die Afrikaanse dagblaaie verskyn – onder redaksie van Laetitia Pople, die nasionale kuns- en vermaakredakteur, en Jo Prins, nasionale boekeredakteur:

3 Junie
Kunsblad: Week van de Afrikaanse roman bied poësie tot musiek
Berig oor De week van die Afrikaanse roman in Nederland

Boekeblad: ’n Hart-soetra wat leegheid, vorm versoen
Louise Viljoen resenseer Op weg na kû deur Breyten Breytenbach

Boekeblad: Meesleurend oor die rotse
Johanna van Eeden resenseer Strafjaart deur Theo Kemp

Boekevat-rubriek (Jo Prins): Rabie se hartstogtelike Afrikaans-wees
Jo Prins skryf oor Jan Rabie en Afrikaans-wees.

4 Junie
Kunsblad: The President's Keepers besorg internasionale prys aan NB-Uitgewers
Berig oor die Jari Laber International Freedom to Publish Award. 

5 Junie
Kunsblad: Annerkant Vaselinetjie en Essie woel Anoeschka weer
Berig oor Anoeschka von Meck se nuwe roman

10 Junie
Boekeblad: Die mooi én lelik van hemel op die platteland
Sonja van der Westhuizen resenseer Smit Motors deur Réney Warrington

Boekeblad: Boek vir nadink, herbesoek
Joan Hambidge resenseer Die dekonstruksie van Retta Blom deur Zelda Bezuidenhout

11 Junie
Kunsblad: Nuwe boek oor PG "die stoute kabouter" bekend gestel
Nuwe boek oor die ontslape skrywer PG du Plessis is onlangs uitgereik

Kunsblad: Buitelandse kritici loof Anker se Red Dog
Michiel Heyns kry lof uit die buiteland van resensente vir sy vertaling van Willem Anker se roman Buys

13 Junie
Kunsblad: Buys ontvang die WA Hofmeyr-prys
Regter Andries Buys het nog ’n prys met sy roman Die dao van Daan van der Walt opgeraap

14 Junie
Kunsblad: Wie is op die kortlys vir die Ingrid Jonker-prys?
Kortlys vir die Ingrid Jonker-debuutprys bekend

15 Junie
Kunsblad: "Ek probeer niemand anders wees nie"
Onderhoud met Philip de Vos met sy 80ste verjaardag.

16 Junie
Kunsblad: Bloemhof maak Lerina se laaste boek klaar
Die skrywer Lerina Erasmus, wat in 2018 dood, is laaste roman is onalngs uitgereik

18 Junie
Kunsblad: Montagu-boekefees bied bielie van ’n program
Voorafberig oor die Montagu-boekefees

20 Junie
Kunsblad: Grobler se band met ’n heilige wat met diere praat
Die illustreerder Piet Grober praat oor sy nuwe prenteboek

22 Junie
Kunsblad: SA vroueskrywers oor eeue gebundel
Berig oor Annemarié van Niekerk en Pieta van Beek se besonderse pasverskene boek, My Mother’s Mother’s Mother: South African Women’s Writing from 17th-Century Dutch to Contemporary Afrikaans

24 Junie
Nuut op Netwerk24: Opwindende nuus oor luisterboeke
Netwerk24 en NB-Uitgewers bied twee luisterboeke aan

Kunsblad: Skrywer Judith Krantz oorlede
Bekende oorsese skrywer sterf

Boekeblad: Kalmer se voëls g’n ligte fladdering nie
Johan Myburg resenseer In ’n land sonder voëls deur Harry Kalmer

Boekeblad: Fourie se uitgebreide portrettekeninge uit die platteland
Fanie Olivier resenseer Stof en ster deur Pieter Fourie

25 Junie
Leefstyl: Genesing ’n keuse, wys nuwe boek
Amanda de Lange se selfhelpboek, Suurlemoen-seisoen, het onlangs verskyn. Johanna van Eeden het met haar gesels

26 Junie
Kunsblad: Pieter Fourie met spesiale bundel vereer
Christiaan Boonzaier skryf oor Pieter Fourie: Teatermaker

30 Junie
Kunsblad: Hier is die wenner van Ingrid Jonker-prys
Pieter Odendaal is die wenner van die gesogte Ingrid Jonker-debuutprys vir poësie

Die Groot Ontbyt
Leonie van Rensburg het in Junie die volgende boeke op kykNET se ontbyt-TV-program bespreek:
4 Junie

  • Toe ons jonk was deur Karen Kingsbury
  • Helena Huga Omnibus deur Helena Hugo
  • Die In opleiding-reeks deur Cath Ard en Sarah Lawrence (illustreerder). Vertaal deur Linda Roos.

11 Junie

  • ’n Belofte vir Bippie deur Elsa Winckler
  • Doodsengel deur Madelein Rust
  • ’n Kat se kans! Verhale van vurige en kordate katte deur Kimberlie Hamilton (Vertaler: Lydia du Plessis)

18 Junie

  • Sondes van die vaders deur Lerina Erasmus
  • Die dekonstruksie van Retta Blom deur Zelda Bezuidenhout 
  • Moeps die mops deur Aaron Blabey (Vertaler: Philip de Vos) 
  • Moeps die skelm deur Aaron Blabey (Vertaler: Philip de Vos) 
  • Moeps die wenner deur Aaron Blabey (Vertaler: Philip de Vos)
  •  

LitNet
Die volgende Afrikaanse resensies en skrywersonderhoude het in Junie op LitNet verskyn:

Crackerjack deur Peter Church: ’n resensie

Sandveldstories deur Ferdinand Deist: ’n resensie

Anderkant Die Ondenkbare deur Jeanette Morton: ’n lesersindruk

In de chaos schuilt de schoonheid: Wonderboom van Lien Botha

50 Blertse blou deur Blouwillem: ’n resensie

The Wall deur Max Annas: ’n resensie

Green as the sky is blue by Eben Venter: a reader's impression

Sara deur Maretha Maartens: ’n lesersindruk

Van Afrikaans gepraat en Finding Afrikaans deur Christo van Rensburg: ’n lesersindruk

Smit Motors deur Réney Warrington: ’n resensie

Strafjaart deur Theo Kemp: ’n resensie

Vir mans deur Johan Ferreira: ’n resensie

Hier gaat ons! Reise en rampe deur Gerard Scholtz: ’n resensie

Lacuna: an interview with Fiona Snyckers

LitNet is #opdielug!

Donkerwerk: ’n onderhoud met Nini Bennett

Rapport
Die volgende resensies het gedurende Junie in Rapport, onder redaksie van Johan van Zyl, verskyn:

2 Junie
Onderhoud: Elmari Rautenbach gesels met Leon de Kock oor André P. Brink en die spel van liefde

Resensie: Jan-Jan Joubert resenseer An Unwitting Assassin: The Story of my Father’s Attempted Assassination of Prime Minister Hendrik Verwoerd deur Susie Cazenove

Nuut op die rak: Vroue skryf voor in die koor

  • Margaret Busby New Daughters of Africa: An international anthology of writing by women of African descent
  • Hekel en word heel: Hoe hekel my lewe gered het deur Nadia de Kock en Hilda Steyn
  • Melinda Gates se The Moment of Lift: How Empowering Women Changes the World
  • Malala Yousafzai se We Are Displaced: My Journey and Stories from Refugee Girls Around the World
  • The League of Wives: The Untold Story of the Women Who Took On the U.S. Government to Bring Their Husbands Home deur Heath Hardage Lee
  •  

9 Junie
Resensie: Hein Viljoen resenseer Op weg na kû deur Breyten Breytenbach
Resensie: Joan Hambidge resenseer Net mooi fine deur Lanie van Reenen

Nuut op die rak: “Groot sports”

  • Neil Tovey se A Captain’s Journey
  • Luke Alfred en Ian Hawkey se Vuvuzela Dawn: 25 Sport Stories that Shaped a Nation

16 Junie
Resensie: Fanie Olivier resenseer Lacuna deur Fiona Snyckers
Resensie: Hermann Giliomee oor ’n Stukkie van die legkaart deur Rina Venter
Resensie: Stella Malan resenseer Chad le Clos: Road to Glory deur Jeremy Daniel

23 Junie
Resensie: Jean Meiring resenseer In ’n land sonder voëls deur Harry Kalmer
Resensie: Koos Malan resenseer Lawfare: Judging Politics in South Africa deur Michelle le Roux en Dennis David

Nuut op die rak: 3 nuwe digbundels by Naledi

  • Alchemie van my muse deur Pieter Hugo
  • Brisant deur Hein Viljoen
  • Nuwe vrese deur Willem S. van der Merwe
    •  

Resensie: Magdel Vorster resenseer Die groot koelte deur Leon de Villiers met illustrasies deur David Griessel
Nuut op die rak: Skooldae
A Headmasters’s Story: My Life in Education deur Bill Schroder

30 Junie
Resensie: Bill Nasson resenseer Ons onthou 29 September 1969: Aardbewing-herinneringe van Ceres-kontrei se mense saamgestel deur Bertdene Laubscher en Johann Holzapfel
Mening: Jean Meiring daar skort iets ernstig in die plaaslike produksiekettings wat boeke uitspu
Resensie: J.B. Roux resenseer ’n Belofte vir Bippie deur Elsa Winckler
Nuut op die rak: “’n Smorgasbord vir die siel”

  • 70 Vrae oor evolusie deur Christene deur dr. Albert Alberts
  • Rudi Swanepoel se Kom sit aan: Vind vreugde in die alledaagse
  • Kry styl – Jesus s’n deur Stephan Joubert
    •  

Resensie: Zigi Ekron resenseer Die avonture van Kuifie: Bestemming Maan en Verkenners op die Maan deur Hergé en vertaal deur Sonya van Schalkwyk-Barrois

Maroela Media
Die volgende resensies het gedurende Junie op Maroela Media, onder redaksie van Suné van Heerden, verskyn:
7 Junie
Blitsblaaier kinder- en jeugboeke
Maak van jou kinders boekwurms met dié lekkerleesboeke.

11 Junie
Op twee bromponies die vreemde in
Gesoute wêreldreisigers én leunstoelreisigers sal dié uitsonderlike reisboek vanaf die heel eerste bladsy verslind.

 20 Junie
Die reeks wat op elke kind se boekrak hoort
Louise Viljoen skryf: “Ek is gaande oor die Vind uit!-reeks en glo dit hoort sonder twyfel op elke kind se boekrak.”

24 Junie
Toekomsmusiek sonder voëlklanke
Johan Myburgh skryf: “In ʼn land sonder voëls” is ʼn verdoemende ondersoek na die impak van ʼn totalitêre bestel en een man se besinning oor sterflikheid en dít wat ons mense maak.

25 Junie
Christelike fiksie wat jou hart aanraak
Dis aangrypende storieboeke waarin lewensgetroue karakters uitgebeeld word wat op eg menslike wyse deur hulle emosies en omstandighede worstel. Hulle lewenspaaie lei hulle tot vaste geloof in God en ’n verhouding met Hom.

Skrywers en boeke (RSG)
Potgooie van die volgende boekgesprekke, wat gedurende Junie op RSG uitgesaai is, kan afgelaai word by: http://www.rsg.co.za/potgooi-soek.asp?ProgramID=270

Woensdag 5 Junie
Ilse Salzwedel praat met Gerard Scholtz oor sy reisboek Hier gaat ons! Sy praat ook met Tobie Wiese, die samesteller van die bundel essays Wreed én mooi is die dood. In sy bydrae oor die internasionale boekwêreld vertel Johan Myburg onder andere meer oor die Suid-Afrikaanse kosskrywer Prue Leith se gesprek tydens die onlangse Hay-letterkundefees in Brittanje.

Woensdag 12 Junie
Ilse Saltzwedel praat onder andere met Ivan Vladislavic en Chanette Paul, en Johan Myburgh vertel wat in die internasionale boekwêreld gebeur.

Woensdag 19 Junie
Réney Warrington praat oor haar roman Smit Motors; daar is meer inligting oor die Vrystaat Kunstefees se boekeprogram, en die jongste nuus uit die internasionale boekewêreld saam met Johan Myburg.

Woensdag 26 Junie
Die program word gewy aan kinder- en jeugfiksie. Ilse Salzwedel vertel meer oor die jongste Afrikaanse boeke vir peuters, kleuters en ouer kinders, en jy kan ook luister na stukkies van die klankbane van films wat op topverkoper kinderboeke gegrond is.

Vers en klank (RSG)
Potgooie van die poësievoorlesings, wat gedurende Junie op RSG uitgesaai is

Dinsdag 4 Junie
Kom luister na gedigte wat gaan oor die diereryk en die verwondering wat digters noop om oor diere te dig. Amor Tredoux is die voorleser.

Dinsdag 11 Junie
Ons luister na gedigte oor vaders. Martelize Kolver is die voorleser met enkele voorlesings deur Chris van Niekerk en Dean Balie.

Dinsdag 18 Junie
Kom luister na gedigte wat handel oor die jeug. Dean Balie lees gedigte voor van Clinton V. du Plessis, Jeanne Goosen, Ronelda Kamfer, Corlia Fourie, Antjie Krog en Ilse van Staden.

Dinsdag 25 Junie
Jy kan luister na gedigte in die vorm van briewe. Albert Maritz lees gedigte voor van T.T. Cloete, Breyten Breytenbach, Cas Vos, Marlise Joubert, Louis Esterhuizen, J.C. Steyn, Petra Müller, Marius Crous en Sarina Dönges.

Woorde wat weeg
Prof. Joan Hambidge se blog, Woorde wat weeg, is ’n webtuiste waar dié digter-literator sowel gedigte as boekbesprekings, rubrieke en gedagtes rondom die letterkunde versamel en aanbied.

In Junie het sy Die jaar toe Pa... deur Hannes Visser vir Fine Music Radio geresenseer.

Versindaba
Op hierdie webblad wat gewy word aan die Afrikaanse digkuns en gesprek rondom die poësie, vind besoekers al die mees onlangse resensies en onderhoude in die regterkantste kiesbalk. In dié kiesbalk is ook skakels na nuwe gedigte en blogs oor die poësie.

In Junie is die volgende resensies geplaas:

1 Junie
Amanda Lourens bespreek Die jaar toe Pa... deur Hannes Visser

4 Junie
Gisela Ullyat resenseer Verslag deur Clinton V du Plessis

5 Junie
Amanda Lourens resenseer Stof en ster deur Pieter Fourie

Vrouekeur
Willie Burger het gedurende Junie die volgende resensies en rubrieke gelewer: 

1 Junie
Ken jou storie: Muurgedigte

8 Junie
Kies ’n boek: Koshuis saamgestel deur Erns Grundling

15 Junie
Kies ’n boek: Ek wens, ek wens deur Zirk van den Berg

22 Junie
Kies ’n boek: André P Brink en die spel van die liefde deur Leon de Kock

29 Junie
Kies ’n boek: Bloedlelie deur Jeanette Ferreira

 

The post Afrikaanse resensies en boekgesprekke in Junie 2019 appeared first on LitNet.

Reader impression: Lawfare: Judging politics in South Africa by Michelle le Roux and Dennis Davis

$
0
0

I have never heard of a word such as “lawfare” and was surprised to find it in online dictionaries. It is not, at least, difficult to understand this word, being clearly a combination of the words "law" and "warfare", where the two words morph, to form a new but related idea. The legal system is there to serve as a third party arbiter that is independent and hopefully also objective. The role of the courts is to settle civil disputes and make judgements in criminal cases. But lawfare is what happens when the court is used to settle all kinds of disputes normally considered to be outside of the parameters of the court. Otherwise as put by the authors: “The key question, which has been explored in this book, is the extent to which the judiciary is entitled to intervene in controversial social, economic and political disputes” (246).

South Africa had a system parliamentary democracy with limited franchise based on race, before it was replaced by a constitutional democracy with universal franchise in 1994. This means that decisions made by the majority can be overruled by the constitutional court. But even before 1994, the judiciary as an independent arbiter at times, was able to champion rights which were trampled on by the apartheid government. The complexity of this matter arises in the question of what is the exact role of the legislature as opposed to that of the judiciary: “when the judiciary decides cases of fraught, political, economic or social importance, the debate hinges on whether it has overstepped the boundary between its competence and that of the democratically elected legislature” (247). Thus, it is telling that in the same way that the National Party was critical of the judiciary during apartheid, much the same happened after apartheid.

The book explores cases from the apartheid era in four chapters, including that of the Rivonia trial and cases involving detention without trial. It would have perhaps been interesting if the Treason Trial of 1956 was also discussed (there are only references to this trial). The Treason Trial was a classic example of political battles being fought using the judiciary — one in which the government of the day suffered a crushing defeat. It is therefore clear from the onset that Lawfare is not a comprehensive book on the issue. However, comprehensiveness was certainly not the aim. What is most important in this book, is that the cases are presented in a palatable way, devoid of complicated legal jargon, and at the same time properly contextualised for the average reader.

The attention then shifts to seven chapters documenting cases in the post-apartheid South Africa. These include some of the bitterest battles fought since 1994. There is the Treatment Action Campaign and their leader Zackie Achmat, who challenged the government over HIV/AIDS treatments. The controversial stance of former president Thabo Mbeki and health minister Manto Tshabalala Msimang (1940 — 2009), will always remain a tragic chapter in the history of South Africa after apartheid. One short chapter in the book explores the legitimising of gay marriages. The controversial visit of Sudanese president Omar al-Basjir, as well as the security upgrades to former president Jacob Zuma, which was challenged by the Public Protector and resulted in a court case, is also covered.

It should be noted that there has been some strong criticism launched at Lawfare, in particular from one Professor Koos Malan from the department of Public Law at the University of Pretoria. In a review written for the newspaper Rapport in Afrikaans, Professor Malan describes the Constitutional Court as being politically prejudiced towards the ruling African National Congress. He also concludes that the book is not a complete reflection of all the relevant cases and note, amongst others, the case of Renate Barnard and the case surrounding the use of the Afrikaans language at the University of the Free State. [1] Perhaps the book does briefly acknowledge the impartiality of the courts when it notes that “The dominant trajectory [of the court] will depend on the outcome of political and legal contest shaped by the prevailing political discourse, the legal traditions in the country and the available legal materials —being existing legal precedents, the facts of the particular dispute, the quality of the lawyering and the ideology of the judiciary” (302).

Despite the criticism that it received, Lawfare is one of the most interesting and stimulating books that I have read in a long time. It is a book that makes important legal cases from the past accessible in a language easy to understand for the average person. The book provides a wonderful window into the rich history of the judiciary, which forms an indispensable pillar of the South African democracy. The book is also an urgent call for an active citizenry. In the concluding chapter, the authors warn that despite the checks and balances build into the Constitution, these pillars have been weakened, if not destroyed. The courts continue to serve as independent arbiters, but “courts cannot do it alone”. The success of the judiciary to a large part depends on active citizens who must understand constitutional rights and actively participate in building a dignified and free society.

[1] K Malan, “Boeiende ‘hofveldslae’ swyg oor politieke partydigheid” in Rapport Beleef, 23 June 2019, p 13.

The post Reader impression: <em>Lawfare: Judging politics in South Africa</em> by Michelle le Roux and Dennis Davis appeared first on LitNet.

Filmresensie: Kings of Mulberry Street

$
0
0

Kings of Mulberry Street
Draaiboek en regie: Judy Naidoo
Akteurs: Aaqil Hoosen, Shaan Nathoo, Amith Sing, Neville Pillay, Rizelle Januk

Local bly maar lekker. Hierdie maltrapfilm deur Judy Naidoo het my met ’n glimlag uit die teater laat stap.

Die Chetties is ’n brandarm Indiërgesin van Durban: ma hoogswanger, pa in die greep van die buurt se misdaadbaas, ouma ook nog in die beknopte huis. Dis 1989 en die negejarige Ticky (Aaqil Hoosen) leef uit Bollywood-flieks en sy wonderbaarlike verbeelding. Soos ’n ninja hardloop hy oor dakke, voer denkbeeldige swaardgevegte uit en sluit alles af met ’n dansroetine en swierige swaai van sy kuif.

Dan kry die Chetties nuwe bure uit Johannesburg. Meneer Singh (Amith Sing) is ’n ernstige koerantman wie se vrou onlangs oorlede is. Sy seun Harold (Shaan Nathoo) vind meer troos in oliebolle as in meneer Singh se pogings om vir hom ’n hoogstaande opvoeding te gee. Meer verskillend kan die twee seuns en hulle omstandighede nie wees nie, maar hulle vind gemene grond teen die bose Raja (Neville Pillay) wat albei huishoudings bedreig.

Kings of Mulberry Street is kleurryk en oordadig soos net ’n film kan wees wat sy inspirasie uit Bollywood neem. Die tema en situasies is nie nuut nie, maar die eintlike rede om die fliek te gaan kyk, is die pragtige samespel tussen die twee jong akteurs in die hoofrolle.

Sterre: 3

 

The post Filmresensie: <em>Kings of Mulberry Street</em> appeared first on LitNet.


Reader impression: The rise and demise of the Afrikaners by Hermann Giliomee

$
0
0

The rise and demise of the Afrikaners
Hermann Giliomee
NB Publishers
ISBN: 9780624086710

I was fooled into thinking that this latest publication by the academic Hermann Giliomee was a book of fresh research into an intriguing subject. However, The rise and demise of the Afrikaners contains 16 chapters, all of which has been published before, with the exception of one, which is an academic paper that was delivered at a conference. The rest of the chapters were published either in the media or in academic journals. This means that there is very little in this book that can considered to be newly published research.

In addition, I have found the title of the book a bit misleading. It is, perhaps, too broad a title. The book does not cover, for example, the history of the Boer republics of the 19th century. Section one under the title “The making of apartheid” starts in 1910, and the book steadily builds up to the election of 1948, wherein the National Party under Daniel Francois Malan (1874 — 1959) obtained power. Section two is titled “Attempting to share power without losing control”, with a big focus on the presidency of PW Botha. This section also contains a chapter on the Afrikaans poet Breyten Breytenbach, which also reflects on the Dakar conference. The last two chapters covers just around 70 pages of the book and is respectively titled “Losing power” and “An elite abandons its people”, the latter of which contains only two chapters, both of which focuses on the decline of Afrikaans as a language of tuition, in particular the developments at Stellenbosch University.

Make no mistake, “The rise and demise of the Afrikaners” contains wonderful insights, and the book is the result of many years of study. Giliomee’s narrative style is more than palatable to keep one’s attention. His arguments are well constructed and his history is scientifically composed, often supported by statistical evidence. It can be said that this volume is a wonderful collection of articles on the subject at hand. It is not, however, a systematic and comprehensive history of the rise and demise of the Afrikaners.

The argument for the demise of the Afrikaners, is built mainly on the argument that the Afrikaans language is disappearing as a language of tertiary tuition. There are no discussions on the role of Solidarity and Afriforum. The Afrikaner enclave of Orania is mentioned just in the passing, granted that Orania is a very small little town, with just about 1300 inhabitants, however the town does harbor strong symbolic significance. But then, the book also avoids definitions of the identity of Afrikaner. It seems to assume that by “the Afrikaners”, it is referring to white Afrikaans speaking people; however, in the final chapter Giliomee remarks that “The future of Afrikaans is literally in coloured hands, and so is the future of the Afrikaners” (324). Bear in mind that the word ‘coloured’ is also one with enough baggage to make one rather want to avoid the word. And if the future of Afrikaans is in the hands of “coloured” people, does that imply that Afrikaans was in the hands of whites in the past?

The biggest gap in the book for me is left by the fact that there is no concluding chapter. Giliomee does refer to agriculture in the book however, a more detailed discussion would have been fitting, particularly of the issues pertaining to expropriation of land without compensation. South Africa has seen a massive decline in commercial farmers since the dawn of the new democracy in 1994. Hundreds of thousands of jobs have been lost in the process. Although agriculture is not the bedrock of Afrikaner’s livelihood, the decline of agriculture and the mining sector poses a risk not just for one group in the country, but for the country as a whole, as particularly young South Africans are ever sinking into more and more unemployment.

Despite the ambitious title of this book, and the feeling it left of not being detailed enough, The rise and decline of the Afrikaners is still very much worth the read. The value of this book lies in the fact that it brings together sixteen well researched articles relating to the subject at hand. As the decline of the Afrikaners is a matter that is still underway, and not yet completed, this perhaps also impact on the book as the writing of contemporary history poses its own headaches, as the researcher has no hindsight view on which to reflect. For some, Giliomee’s discussions of Hendrik Frensch Verwoerd (1901 — 1966) might stir controversy, as Giliomee takes a much more nuanced view than many others, not only on Verwoerd, but also on PW Botha.

The post Reader impression: <em>The rise and demise of the Afrikaners</em> by Hermann Giliomee appeared first on LitNet.

Book review: Lacuna by Fiona Snyckers

$
0
0

Book title: Lacuna
Author: Fiona Snyckers
Publisher: Picador Africa
ISBN:9781770106406

"You are concerned for my sake, which I appreciate, you think you understand, but finally you don’t. Because you can’t." — Lucy Lurie in JM Coetzee’s Disgrace

Reluctance. That is what I felt approaching Fiona Snyckers’s latest novel, Lacuna. Only after the third attempt did I manage to get beyond the second sentence of the first chapter: “My vagina is a lacuna that my attackers filled with their penises.” I eventually continued when asked to review the novel. And boy, am I glad that I did!

Lacuna is the story of Lucy Lurie, a fictional woman who shares a name with one of the main characters in Disgrace (published exactly two decades ago in 1999). It is a feminist "reply", for want of a better word, to JM Coetzee’s most famous — or infamous (depending on one’s reading) — novel.

Why my reluctance to read Lacuna? It’s complicated. But let me try to explain. Disgrace remains one of the most powerful novels I have ever read. The first two times I read the book, it was as a complete outsider, well versed in South African letters but living in Europe. I felt that I had to reread it now — after fifteen years of living in Cape Town and being intensely engaged in local life and literature — before giving Snyckers’s Lacuna a fair chance.

The rereading of Disgrace confirmed for me why I also balked at this paragraph from Lacuna’s blurb on the back cover of the book: “The Lucy of Coetzee’s fictional imaginings is a passive, peaceful creature, almost entirely lacking in agency. She is the lacuna in Coetzee’s novel — the missing piece of the puzzle.” I still disagree with this particular interpretation, not uncommon, of JM Coetzee’s Lucy Lurie. In my readings of years ago and of the more recently one, Coetzee’s Lucy has been anything but passive. It is precisely her agency in Disgrace that makes it such a powerful novel. For me. But this is not a review of Disgrace.

Another reason why I had to brace myself for Lacuna is what one of JM Coetzee’s characters in Elizabeth Costello once referred to as gold-fish critics: “Flecks of gold circling the dying whale, waiting their chance to dart in and take a quick mouthful.” (In this respect, it would be fascinating to read the references to Moby Dick; or, The Whale in Lacuna alongside Toni Morrison’s interpretation of Melville’s classic in Playing in the Dark: Whiteness and the Literary Imagination, but that is an essay for another day.)

In the last two or three decades, but especially after JM Coetzee won the Nobel Prize in Literature, an entire critical industry has been established around his writing. Countless articles, essays and books have been written about the oeuvre all around the world, offering insight into just as many topics. The author’s reputation for elusiveness and disinclination to participate in the frenzy created around his work and person only adds fuel to the fire. It all can get tiring for even the most passionate fans and critics.

Snyckers creates a fictional John Coetzee. In Lacuna, he is the author of a book called Disgrace, but neither the book nor the man in Snyckers’s novel is meant to be read as real, although they resemble both. In principle, I find this approach problematic. Despite the distortions Snyckers introduces, the existing proximity is disturbing. In this sense, Lacuna can be accused of the same transgressions that the original Disgrace has been. One needs to ask oneself whether Lacuna could have been written without the direct reference: same plot, different names and book titles? I think so. It might have been a more alluring novel, exactly because of its subtle ambiguity.

JM Coetzee, of course, is no stranger to controversy. The wave of negative criticism which hit Disgrace and its author after publication touched on the status of art in South Africa. Despite Coetzee’s insistence that the novel should be read “on its own terms, as a work of fiction, not as a message in disguise”, many local readers were outraged by its content, seeing it as the author’s direct commentary on their lives. The close, politicised relationship between fiction and reality which has existed here for decades has not made the distinction any easier.

I find it fascinating to observe what the mere mention of Disgrace can do to a dinner table conversation or an academic debate anywhere on the planet, from Algiers to Zurich. Usually, the result amounts to anything from sulking silence to outright fury, seldom agreement, never indifference.

Coetzee’s work goes to the core of the experience of what it means to be human. It crawls under your skin; makes you feel, makes you think. And this is the fundamental aspect of its appeal and what makes it so intriguing to so many individual readers and different schools of thought. And to authors, who in their own way attempt to come to terms with the fictional and real predicaments the work presents. Just to name a few fictional responses to Disgrace alone: Ken Barris’s What Kind of Child, André Brink’s The Rights of Desire, or Elleke Boehmer’s short story “Sharmilla”.

Globally, JM Coetzee’s writing removes readers from their comfort zones, a quality I appreciate most in his writing. It will continue making people feel uncomfortable, as any great fiction does, for numerous reasons and wherever it is read. And that is a good thing. Lacuna is one of this process’s many fruitful outcomes.

Once you get beyond the blurb and the first few pages, Lacuna becomes an irresistible meditation on privilege, literature, patriarchy, law, social media, race, and academia, specifically the Coetzee industry referred to above. It might seem like too many weighty topics for one novel to hold, but it does, with aplomb. It is by far the best thing Snyckers has written, and it is highly satisfying to see her writing soar to new heights like this.

At the novel’s centre is Lacuna’s Lucy, an unreliable narrator if there ever was one, but, paradoxically, it is through her unreliability that Snyckers’s creates a credible character of note. This Lucy does not hold back. In the instability of her narrative she is able to articulate things that would otherwise remain unsayable. She allows the reader into her mind, heart and, most crucially, her soul — in all her conflicted complexity. She does not keep silent about her body, pronouncing its hurt. At no point is she afraid to slaughter sacred cows. Snyckers’s Lucy dares to speak what many only dare to think. And she asks one of the most pertinent and difficult questions of all: Who owns a story?

It is her unflinching voice that adds to the page-turning quality of this layered novel that will make you take a deep breath, and a step back, and then engage in ways that will leave their own indelible marks: “My story isn’t beautiful. It is an infected boil I can’t lance because its roots are too deep.”

Reviewing Philip Roth’s The Plot Against America (2004), JM Coetzee wrote about two aspects of writing which most authors will recognise only too well: “The stories we write sometimes begin to write themselves, after which their truth or falsehood is out of our hands and declarations of authorial intent carry no weight. Furthermore, once a book is launched into the world it becomes the property of its readers, who, given half a chance, will twist its meaning in accord with their own preconceptions and desires.”

I don’t want to indulge in that kind of twisting. I can only encourage every reader: Do yourself a favour. Read Lacuna; it is a stunning piece of fiction. And then return to Disgrace with fresh insights, but don’t be blinded and consumed by Lucy’s father. Listen carefully to what the "original" Lucy has to say instead: “You behave as if everything I do is part of a story of your life. You are the main character; I am a minor character who doesn’t make an appearance until halfway through. Well, contrary to what you think, people are not divided into major and minor. I am not minor. I have a life of my own, just as important to me as yours is to you, and in my life I am the one who makes the decisions.”

Lacuna’s Lucy thinks of John Coetzee’s story as “fountain pen on vellum”; and her own as “menstrual blood on toilet paper”, as “female and angry and incoherent and messy and ugly and raw”. It is all of those things. As it should be. And that’s its ultimate strength and beauty.

The post Book review: <em>Lacuna</em> by Fiona Snyckers appeared first on LitNet.

FMR-resensie: Aan die deur van die wis en die onwis deur Pirow Bekker

$
0
0

Titel: Aan die deur van die wis en die onwis
Outeur: Pirow Bekker
Uitgewer: Imprimatur
ISBN: 9780620810890

Hierdie resensie is op 20 Junie 2019 in Boekkeuse o.l.v. Amanda Botha uitgesaai.

Pirow Bekker se bundel kortverhale Aan die deur van die wis en die onwis het verlede jaar by ’n relatief  nuwe uitgewery, Imprimatur,in Pretoria verskyn.

Pirow Bekker het sedert die jare sestig ’n omvangryke bydrae gelewer tot die Afrikaanse letterkunde: drie verhandelings oor letterkunde; vier romans; sewe kortverhaalbundels en 10 digbundels. ’n Uitstekende oorsig oor sy lewe en werk deur Erika Terblanche is op LitNet beskikbaar.

In Aan die deur van die wis en die onwis word tekste versamel wat vantevore  in tydskrifte en ander bloemlesings verskyn het.

Ek begin by die problematiese aangeleenthede en sluit af met lof. 

My eerste klag het te doen met die slot van ’n teks. In sekere tekste vind ek dit moeilik om gou die intrige te snap. Dis of daar nie genoeg sleutels gegee word nie. Maar ander lesers sal weer daarvan hou om te redeneer en sake uit te sorteer. Of ek het waardering vir die inhoud, maar dan is die eindes te duister of  dit raak my nie juis emosioneel nie. Dit is byvoorbeeld die eindes van  “Die liefde bedek alles” (bl. 29), “Die wenduif” (bl. 32), “Die appel” (bl. 35) en “Mossie maar man”(bl. 91). “Die plengoffer” (bl. 36) het juis ’n ongewone  aanloop. Hoe pa Theuns  sy dogter Ester se vryer, Piet Pikster, in die skaapkraal toets of hy haar en die plaas werd is. Pa Theuns reël ’n heel anderse soort ramparty. Maar hoe moet ’n mens die slot interpreteer?

In “Die tyding” (bl 94) gaan dit om die kleinseun wat vir sy ouma ’n ongewone doodstyding moet oordra. Dit verloop boeiend, maar die slot se betekenis resoneer nie en is nie dadelik helder nie.

“Die tas” (bl. 95) bied ’n meevoerende insig in die gemoed van ’n meisietjie, die dogter van ’n huishulp, tydens haar eerste dag by ’n nuwe skool. Wat sy dink en doen tussen die ander rasse. Dis so uitstekend beskryf, maar die slot herinner aan die letterkundige Marius Crous se opmerking in ’n bespreking van  sekere gedigte in ’n Pirow Bekker-bundel. Crous wil aan die einde van ’n gedig vra: “En? Dus ... ?” (Sien LitNet: “Skrywersprofiel”.)

’n Volgende hebbelikheid is ’n drukkunsprobleem wat deesdae nogal dikwels voorkom: oneweredige spasies tussen woorde. Dis asof die spasies uitgerek word en dan weer kleiner of normaal gedruk word. In hierdie bundel kom dit veral bo aan ’n bladsy en dan weer onderaan voor. Soos in “Die liefde bedek alles” (bl. 23); “Die appel” (bl. 39) en “Mossie maar man” (bl. 90). In “Aanbod van die Bose” kom dit vier maal voor (bll. 44, 45, 48, 50) en in “Die rooi rusbank’’ vyf maal (bll. 51, 52, 54, 59, 61).

Foute met leestekens kom voor in “Die muis” (bl. 80) en “Gholf” (bl. 83) en met paragraafbou in “Mossie maar man” (bl.  89).

Ek kom by nog verdienstelikhede. Verskeie gedeeltes is stilisties voortreflik. Ek gee ’n paar voorbeelde: in “Die liefde het nie ’n wysvinger nie” (bl. 12) het die man “ ’n verditste sterk hand nogal, maar trou is nie kneukels kraak nie”. ’n Ent verder: “Trou kom soos ’n raapwind. Voor jy jou kom kry is jy gekardoes. Wat die raapwind kardoes, kan die stormwind konfoes.”

In “Die liefde bedek alles” (bl. 27): “Selfs die verwoestende westerson het op daardie oomblik vriendelik gelyk.”

In “Die Appel” (bl. 33): Op die rugbypawiljoen sit die mense “die eerste  ruk ineengekrimp en wag dat die son die oorhand oor die kil grond kry”.

In “Die rooi rusbank” (bl. 56 ): “sy begin aanstap die geil gannaveld in”. Maar die perspektiefwisselinge bemoeilik dit vir die leser om die intrige te volg.

In “Die Humber-waterkar” (bl.  67): “Hoe meer hulle die skuldgevoel met tiermelk wil verdrink, hoe hoër tier die skuld.” Op bladsy 68 staan: “Sarel wat ’n ou vendusievlieg is ...”

In “Waar ’n mens hoort”  (bl. 74) speel ’n eierkoker ’n vreemde, maar belangrike rol. Hieruit nog iets om aan te haal, iets eintlik humoristies. Dit gaan om  ’n “wisselbeker wat toegeken is aan die beste pluksel volstruisvere doer in die tyd toe die modegie  volstruise hoog laat trap het.” Uit “Die tyding” (bl. 93): “Ouma staan voor die wastafel. Op die wit marmerblad blink poeletjies water of hy vet gesmeer is.”

In  die slotafdeling sonder ek “Die agterryer weet te vertel” uit. Die jeugdige ek-verteller gesels met  oompie Stoffel, die agterryer van generaal  Krisjan  de Wet. Hy wil graag iets gepubliseer kry. Dalk sal hy hierdie keer ’n geslaagde ware verhaal kan voorlê aan die Volksblad . Die agterryer is in hierdie tyd na die Anglo-Boereoorlog ’n  alleenloper wat op Suidoostebank as waterleier werk. Vir die voornemende joernalis/skrywer lê die hele vertelling waterpas. Hy moet net die ou man se storie woord vir woord in sy notaboekie neerpen. Die agterryer se vertelling begin toe sy pa weggeloop het toe hy nog ’n “piekanien” was. Die titel van die verhaal “Die agteryer weet  te vertel” word wonderlik gaandeweg geaktiveer: Dit is ’n uitdrukking “weet te vertel “ waardeur die aanhoorder effens twyfel te kenne gee. Blykbaar weet die spreker waarvan hy praat, maar verswyg of verdraai hy nie ook dinge nie? Ervarings van die Anglo-Boereoorlog word boeiend opgeroep. Vergelyk bv wat generaal De Wet alles met sy wit perd uitgerig kry en wat die agterryer se aandeel is. Hoe was hulle verhouding? Die kortverhaal eindig wonderlik  suggestieryk en evokatief.

Daar is 'n paar verhale met 'n erotiese element, byvoorbeeld in “Die wenduif” (bl. 31). Mynie het iets wat manne se aandag trek: ’n paar goed geplaaste sonsproete. Menige lid van die Duiweboerunie  “sou al sy vlieggeheime wou gee om die spoor van daardie sonsproete verder  te volg”. In “Die appel” kom ons te wete hoe Pratley Polisher iets ongewoon geword het. Manne kan dalk by hom leer. Pratley Polisher is ’n “pawiljoenvryer”.

The post FMR-resensie: <em>Aan die deur van die wis en die onwis</em> deur Pirow Bekker appeared first on LitNet.

Jonglesersindruk: Karre en kroeks deur David Walliams (vertaal deur Kobus Geldenhuys)

$
0
0

“Pa se kar tref die grond weer met ’n harde slag. BAA … en breek in stukke. Nee, Pa, nee, skree Frank, vanwaar hy op die berg wrakke sit. Onder op die resiesbaan is daar ’n groot kettingbotsing, want die karre kan nie betyds uitswenk of stop nie. Bots, boem, dwa! Jy hoor net metaal tref en glas wat breek.”

Hierdie is ’n aanhaling uit Karre en kroeks, 'n vertaling van David Walliams se Bad dad wat ek die vakansie gelees het. Ek het al baie van David Walliams se boeke gelees, in Engels en in Afrikaans. Ek het die meeste van The demon dentist se vertaling, Die tandeterroris gehou. 

Karre en kroeks se storie

Die storie van Karre en kroeks gaan oor Frank se pa wat ’n kampioenstampkarrenjaer was. Hy het bekend gestaan as Gilbert die Grote. Eendag was daar ’n ongeluk. Waar hy voorheen ’n toprenjaer was, is hy nou ’n floprenjaer. Hy het seergekry en kon nie wettige werk kry nie. En toe doen hy die verkeerde ding … Dit het ook Frank se lewe beïnvloed.

Oor die skrywer, David Walliams: het ek hier gaan lees:

Oor David

“As you’re here, taking a peek into The World of David Walliams, chances are you already know what a brilliant author he is. In fact we’re willing to bet that he might even have written one of your most favourite books ever. But did you know that he’s the biggest selling children’s author to have started writing since the year 2000? Not only that, you can also read his books in over fifty-three languages, and he’s sold over twenty-six million worldwide! That’s a whole lot of kids, just like you, laughing their pants off around the world.”

Die vertaler en die vertaling

Ek het Bad dad gelees voordat ek Karre en kroeks gelees het. Die boek is vir my goed vertaal. Hier en daar het ek gedink hoe moeilik  dit is om sekere goed met die regte woorde te vertaal. Frank se pa noem hom byvoorbeeld “mate” en in Afrikaans vertaal Kobus Geldenhuys dit met “mater”. Maar ’n meer gepaste vertaling, dink ek, sou wees “ou pêl” of so iets. Sekere goed wat in die boek gebeur, herinner mens daaraan dat die boek nie in Suid-Afrika afspeel nie. Frank en sy pa gaan eet “pastei en kapokaartappel”, wat mens gewoonlik in Engeland sal eet. Maar dit maak dit amper nog interessanter om dit in Afrikaans te lees. Dis vir my lekker om die boek in Afrikaans te kon lees. Ek het ook ander boeke in tale wat ek nie kan praat nie, soos Die klein kaptein wat in Nederlands geskryf is, in Afrikaans geniet.

  • Johannes Meyer is twaalf jaar oud en in Laerskool Stellenbosch.

The post Jonglesersindruk: <em>Karre en kroeks</em> deur David Walliams (vertaal deur Kobus Geldenhuys) appeared first on LitNet.

Resensie: Jan, Piet, Koos en Jakob deur Loftus Marais

$
0
0

Titel: Jan, Piet, Koos en Jakob 
Outeur: Loftus Marais
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN: 978-07381-7717

Nadat Loftus Marais se debuut (staan in die algemeen nader aan vensters, 2008) ’n dekade gelede met vyf pryse bekroon is en Kry my by die gewone plek aguur in 2012 met die subtitel  “Kaapstadse gedigte” verskyn het, word sy aanhangers in die winter van 2019 met ’n bundel gedigte uit sy Johannesburg-era beloon (bladsye 17, 19, 38, 42, 50, 52, 55, 56). Jan, Piet, Koos en Jakob is ’n boek portrette van Jan en alleman wat die leser uitvang dat ons onsself daarin verwoord en weerspieël sien staan. Die leser is die een wat in die woordspieël kyk, deur die raaisel van idiomatiese en kollokwiale taal sien, en ’n eiening beleef. Die titel speel met die uitdrukking “Jan, Piet (Paul) en Klaas” wat na “elkeen, almal” verwys (Prinsloo 2009). Dit is egter net die begin van Marais se spel met name en vorme, asook idiomatiese en metaforiese verwysingsvelde daarvan, wat hierdie bundel gedigte aanmekaar ryg.

Die keuse van die alledaagse, tipiese name maak dit moontlik om die gedigte stereotipes te ontleed, te benoem en daarop kommentaar te lewer. Die name word metafories gebruik om gebeurtenisse uit die daaglikse lewe (botsings, hande-arbeiders, werkloses, die middelklas, kuns, huismoles, verhoudings, aanlyn banksake, selfoontorings, Skype) met humor en ironie te belig. Sodoende word Marais se derde digbundel ’n boek oor ons samelewing met  portrette van wie ons is, waar ons leef, wat ons doen en tot stand bring, en wat met ons gebeur. Die register is wyd: van padwoede tot parkeerprobleme, van gym as cruising tot SuperSport, van studentikoos tot liefkoos, van Jacobus Hendrik Pierneef tot Piet Mondriaan, van Jacob Zuma tot die ware Jakoba en vader Jakob, van son (Jan Bantam) tot suidooster (Janjie Skuinsdwars). Die idiomatiese gebruik van die vier name in die titel word vernuftig ontgin (Piet Snot, Jan Salie, Piet Verdriet, Jan Balie, Bang Jan dooie Jan, Geldpiet, Bloukoos), soos ook voël- en diername (Piet-my-vrou, Jan Langpoot, Janolus Capensis, Rooikoos) en liedjies ("Vader Jakob", "Jan Pierewiet"), terwyl die onterende geskiedenis van naamgewing as teken van besitterskap in "Wit man" (bl 16) en via die kinderspeletjie in "Jakob-waar’s-die-perde" (bl 60) uitgewys word.

Die tipografiese plasing van die name (insluitend die outeur se naam en van) op die bundel se voorblad, is 'n visuele vooruitwysing na die bemoeienis met lyste en die handeling van inventaris maak. Afsonderlike gedigte word aan laasgenoemde bemoeienis afgestaan, naamlik "Name" (bl 46) en "Lys" (bl 71). Ook die leser word verlei om lysies te maak by die lees van die bundel. Hierdie lysies sluit onder meer lysies name, lysies portrette (woordportrette, selfportrette, landskapskilderye, beeldgedigte), lysies oor die aard en vergestaltings van liefde, en lysies belewenisse in. Die aanvanklik onskuldige handeling van benoeming en lysies maak, en die digterlike procedé waarby die leser betrek word, word in die sterk slotgedig ontmasker. “(E)k wil hê u moet verstaan,” sê Bloukoos (bl 88) nadruklik:

           ’n naam is meestal roep
            en nie soos baie mense dink ’n wens of die geskiedenis
            of selfs ’n portret nie

Alhoewel die proses van inventarisering en optekening deur Bloukoos erken word as ’n vergestalting van die ars poëtikale wanneer hy wys op “die almoëndheid van lýs” (bl 88), betig die spreker in die gedig ook enige moontlike aanname van die leser dat gedigte mag poog om volledige weergawes (illustrasies, portrette) te wees. Waar Marais (2008:40) in sy vroeëre ars poëtikale gedig "Die digter as rockstar" teen NP van Wyk Louw ingeskryf het (“ék het nie ’n beiteltjie nie / ek het ’n fokken lugdrukboor”) reken hy hier met Opperman af. Die kunsteoretiese aanspraak wat gemaak word, is een wat “Kuns is boos!” (Opperman 1954) teenstaan. Die spreker in "Bloukoos" sê dit hard en duidelik: “ek lê nie boosheid vas nie” en kwalifiseer dit wat hy vaslê onmiddellik verder deur daarop te wys dat volledigheid onmoontlik is, dat die gedigte, die lyste, die name slegs “roep” en nie ’n hele lewe voorspel (“’n wens” is nie – vergelyk ook "By Lara se doop," bladsye 86-87) of ’n volledige, finale geskiedenis vertel nie.

Die bundel bevat ’n aantal gedigte waarin die natuurwentenskaplike (“hidrofonika en spektrogramme”, bl 19; “drumpelmeganika”, bl 25; wiskunde, meetkunde – bl 29 oa) op die voorgrond tree, en ook gedigte oor gedateerde tegnologie (vergelyk die “Tegnonostalgie”-gedigte, bladsye 30 en 31 en handelsname van gebruiksitems soos “portapool” en “tupperware,” bl 10). Die woorde uit hierdie terreine wat nie in die eerste plek met wat "poëties" is geassosieer word nie, dra tot die kantige, gespierde aanbod in Marais se verse by. Hierby moet ook die groot aantal min gebruikte woorde uit verskillende sfere genoem word. Die woorde lê gemaklik in die verse waarin dit wel voorkom, maar ook verrassend is woorde soos “aanvangsmarge,” “verbandhouersbelegging,” “verdienstegroeimodel” en “wynplaasoligarg” (bl 39).  Dié onverwagse woorde en neologismis soos “sloofsool” en “ploegskaarkurwe” (p. 48) is 'n plesier om te lees. Min gebruikte of voorlopig verleerde woorde soos “labberlotterig” (p. 78),  “almoëndheid”, (bl 88) en “wiegel”, (bl 57) kom voor, en reëls soos “die / byvoeglike naamwoordagtigheid / van wind” (p. 80), met  “riviere se vrygewigheid” en die soeke na ʼn “silwerte” in water – “ʼn silwer so gesilwer dat dit nie / kan silwerder wees nie maar dit is” (bl 41).

’n Hoogtepunt wat betref Marais se spel met woorde, betekenisvolle name en idiome, en 'n poging om in en deur die gedig te kommunikeer, kom in ‘“Liefkoos”’ (bl 49) voor.  In hierdie gedig word die woorde soos liefdesappels na die geliefde aangedra. Die liefdesverklaring bestaan uit beskrywings van woorde – nie lemmas nie, maar assosiasies wat op verbluffende wyse sensories reëel beskryf word, asof die digter hier 'n alchemis is. Die beskrywings van die “ouderwetse woorde,” (“hartstog”, “aanvly”, “kafoefel”, “vlerksleep” en “skattebol”) weef die liefdesgedig aanmekaar, liefkoos die geliefde – en laat die leser asemloos, veral voor ’n slot wat saamspeel óf onbegrip kan suggereer:

            “Liefkoos”

            ek bring vir jou die ouderwetse woorde
            op my palm, een vir een: hier is “hartstog” –
            dis ’n punterige ligpers knol en smaak medisinaal
            as jy dit lek, en “aanvly” is ’n warm lintjie
            breed en glad en möbiusrig en goud,
            ek bring “kafoefel” na jou neus toe
            en die hopie gitswart poeier ruik na gras
            en die kristal van “vlerksleep” vryf jy tussen
            vingertoppe, sê dit gee ’n statiese, elektriese
            soort lading af, ek lag, ek lig die skulpding
            “skattebol” – so klein – op na jou oog,
            jy inspekteer patrone wat die buitekant bespat
            en vra my, is daar dalk iets binne-in?

Marais se bundel staan in die tradisie waarin gay manlikheid ondersoek en verwoord word, en sy verse is ferm en robuus – ook die teer liefdesverse. Daar is geen tekort aan mooi en goeie voorbeelde van laasgenoemde nie, vergelyk "Hakskeen" (bl 48),  "Piet X" (bl 19) en "Jan Bantam" (bl 44):

                ... die son is mansmens: kyk ...
                sy kenteken ’n bantam soos die franse
                rugbyspan; verkenning in die uur
                van aflaailorries, en merk op
                sy mars: die kortgatkraaier, dis ’n les
                (indirekte realisme vir beginners) maar
                ons dank die jirre vir astrantheid soos hy
                dinge tot hulself inroep: glas en dakteels,
                blaar en damblak, hoofweg, heuwel;
                ...            

Vergelyk ook die insig en beskrywing in die beeldgedig "Die wasvrouens, Peter Clarke" (bl 57): 

     landskap is ’n ding wat enigeen kan ophang
     maar net sommiges mag aantrek. hierso kantel
     waarheid uit, die lug sny strata, hoek en ongemak
     in rang / dit is ’n simonstadse dokwerker se kuns dié
     en ook nie, ten spyte van die seilspanspanning
     en die kabbels in die linkerland, ken peter diens
     te goed, die diep posture, vroue heup en elmboog
      oor heuwel, land in beige en blou en swart gekopdoek
     want dis weersin én ’n moeër toegewing,
     [...]
            

Dieselfde kwaliteit is reeds in die openingsgedig "Jakob Engelstoeier" (p. 9, my beklemtoning) merkbaar:

                die engel het nie tepels of ’n naeltjie nie
               sy vel is harder as wat mens verwag
               die spiere voel na appel, koue weiering van meegee
                en sy sweet wat ruik na houtsaagsels en room

                [...]

      maar nee wag ek wou hier praat oor my tegniek
      1. sit jouself voort as ritmiese teenwerpery
      2. dink been, nie vleis nie, dink essensie as jy  
     hemelmannetjies wil omdop
     maar ek’t te veel heup gedink, toe seergekry
     3. dis nie dans of seks nie, dis ’n opbou tussen vel- en
     sweetgrense, as dit dalk sin maak
     nag van rou kniekoppe, veerpenne geknak
     die enigste gereedskap wat ek het is lyf
     en ná die inspan, met g’n wenner nie, eers dan
     die liggaam se vermetelste voortbrengsel, stem:
     ek vra die vreemdheid wat’s sy naam

Die bundel is nie in afdelings, volgens name of temas of via enige ander moontlike indelings, georganiseer nie. Die openings- en slotgedigte lees wel soos teenhangers van mekaar en span só ’n raam vir die 82 gedigte in die bundel. In "Jakob Engelstoeier" (bl 9) word daar “eers” aan die einde van ’n nag se fisiese inspanning en nuttelose geveg (vgl “g’n wenner nie”) navraag gedoen oor aard, identiteit en hoe om te benoem. Die slotreël  lui: “ek vra die vreemdheid wat’s sy naam”. Ná ’n hele bundel gedigte oor name en benoeming, is dit eweneens die laaste reël van die slotgedig, "Bloukoos" (bl 88), wat naatloos hierby voeg. Die eiening vind eers aan die einde plaas: “aaa hier u naam”. En dan sluit die bundel met ’n kopknik aan TS Elliot af: “en nou kan ons begin”.

Jan, Piet, Koos en Jakob bied gedigte oor mense, skilderye, herinneringe, plante, diere, en fenomene. Dit stereotipeer, ontmasker en parodieer. Marais se skerp waarnemings word met vernuf verwoord. Die spel met die idiomatiese en die kollokwiale, die spieël vir die samelewing, die liefdesgedigte, en hoe ons dinge benoem, bied vir die leser ’n padkaart deur die gedigte. Lees gerus hierdie bundel. Jy sal dit weer wil lees.

Bronnelys
Marais, L 2008. "Die digter as rockstar." In: Staan in die algemeen nader aan vensters. Kaapstad: Human & Rousseau. bl 40.
Opperman, DJ 1953. "Kuns is boos! Die kunsbelydenis van 'n digter". Standpunte 8(2): 43-54. Desember.
Prinsloo, AF 2009. Spreekwoorde en waar hulle vandaan kom. Kaapstad: Pharos.

The post Resensie: <em>Jan, Piet, Koos en Jakob</em> deur Loftus Marais appeared first on LitNet.

Boekresensie: Verslag deur Clinton V du Plessis

$
0
0

Titel: Verslag
Outeur: Clinton V du Plessis
Uitgewer: Roepman Uitgewers
ISBN: 9780620835404

Op 24 Maart 2019 skryf die digter Clinton V du Plessis op sy Facebookblad: “Tien was genoeg, tot hiertoe, en nie 'n bundel verder nie”. Volgens die digter is Verslag sy laaste gepubliseerde digbundel. Dit is gevolglik gepas dat Du Plessis se laatwerk Verslag heet, aangesien die digter met (volgens hom) die  laaste digbundel bestekopname van ’n lewe neem, waarvan die eindproduk dié driedelige “verslag” beslaan.

Eerstens moet ek kommentaar lewer op die esteties geslaagde wyse waarop die bundel uitgegee is. Ek was besonder beïndruk met die hoë kwaliteit van dié selfpublikasie. Die keurige taalversorging asook die insiggewende kunswerke deur Liezél Els komplimenteer die gedigte. Die pragtige voorblad is ryk aan simboliek en skep die illusie van ’n kyker wat deur ’n sleutelgat loer. Die simboliek word verder gevoer met die sleutel wat op die agterblad verskyn. Laasgenoemde suggereer dat die gedigte – dus die bundel as geheel – die sleutel tot die spreker se lewe bied en sodoende die intieme wêreld van die spreker vir die leser ontsluit. Deur die sleutelgat bespied die leser die spreekwoordelike kronkelende lewenspad, die amper uitgebrande kers, die spoorlyn, die doringdraad en gebreekte glasbottel. Laasgenoemde beelde sinspeel op belangrike tematiek wat deur die bundel as geheel strek. Daarteenoor simboliseer die verskietende ster ook die meer positiewe en vreugdevolle momente van die spreker se lewe. Die leser hou by stek van sake ’n spreker se lewensverslag in sy/haar hand.

Die bundel is in drie afdelings verdeel naamlik “lewe”, “werk” en “dood”. Die bundel toon duidelike elemente van ’n sikliese lewensgang. So word dit dan ook in Liezél Els se sketse simbolies verbeeld: die fetus met ’n naelstring verbind aan die kruis, wat die verganklikheid van die mens simboliseer. Onder die titel “werk” verskyn mynhope, visnette en ’n moeder met haar baba op haar rug vasgebind. Hierdie afdeling fokus op die produktiewe fase van die spreker se lewensiklus terwyl die afdeling getiteld “dood” op gepaste wyse die laaste fase van die spreker se lewensiklus saamvat deur die gebruik van simbole soos ’n trein (wat vertrek op weg na ’n eindbestemming) en die woord “vertrek” tesame met die gepaste lewenslyn op die hartmonitor wat enige oomblik uitgedoof kan word. Die sikliese gang en menslike verganklikheid kom dus sterk aan bod.   

Du Plessis haal John Mellencamp in die motto aan: “And I’m glad to say I’ve enjoyed every day / Of the full catastrophe of life”. Laasgenoemde aanhaling uit The full catastrophe versinnebeeld op humoristiese wyse die meerderheid mense se lewensiklus, maar kan veral op die spreker van toepassing gemaak word aangesien die toon van die bundel as geheel beide die hoogte- sowel as laagtepunte in die spreker se lewe verwoord.  Die bundel open heel gepas met ’n gedig oor die geboorte van ’n kind in “Oh, boy!”:

Kleinding
jy beur vorentoe
tydsaam, geduldig
jy haas jou langsaam
dan …

pienkerig, nuuskierig
kop eerste, soos dit hoort
bars jy die onbekende ruimte binne
vreemd is die lig en die geluide en die gesigte
en die hande wat jou wil vashou en kyk of
jy voltallig mens is:
skaamteloos kaalgat word jy bekyk
dán skaal toe
die maat van die slag van jou hart
jou asemhaling
het jy al jou tone en al jou vingers?
Reageer jy op aanraking?

En die wagtende familie
wat net gretig wil weet
na wie trek jy?
fraai-klein is jy, vroetelend toe-oog
die hande gebal, gevuis, mond toe,
ma toe, moeder toe, hoeder toe.

Want kyk, ’n kind is gebore, ’n seun is ons gegee.

Wel, welkom
in hierdie lewe, in hierdie wêreld
mag jy verwonderd bly
soos nou
mag die onskuld en opwinding
van die eerste hoepel om die vaatjie
wees, vir jou ouers vreugde verskaf.

[…]

Maar, bowenal, wortel diep, anker jou
groei op ons elkeen, rank vas in almal in
sodat jy eendag koelte mag maak
vir vele.

Ook die reismotief kom in die eerste afdeling voor in gedigte soos “Karretjie” (waarin Du Plessis oor die Karretjiemense dig) en “Reisjoernaal”. Die digter ondersoek ook deur middel van die spreker die mens se soeke na sin in die lewe. Sosio-ekonomiese aspekte van die Suid-Afrikaanse samelewing tree sterk na vore in gedigte soos “Bossies”, “Dop” en “Things fall apart” wat intertekstueel met Chinua Achebe se gelyknamige roman in gesprek tree. In die liriese gedig “Gebed” verlang die spreker terug na die eenvoud van sy jeug op die platteland:

[…]

Gee my weer ’n kersfees
op ’n dorp op die platteland,
met slegs ’n kers se lig
wat dapper teen die dood se donkerte
bly brand,
nie al flouer sal flakker nie.

In “Outsider” verleen die spreker die leser ’n blik op sy mees intieme binneste:

Buite,
op die kant, grensmens:
die tafel in die hoek
die aangebore vloek,
sku vir aandag,   afsku
vir glans en lens.

Die suiwer stilte is syne.

Hy pluis die los drade
van sy binneste,
alleen uit.

Randfigure en die onderdrukte werkersklas se wekroep word in gedigte soos “Joe Hill” (die Sweeds-Amerikaanse vakbond- en werkersaktivis), “Sela”, “O, aarde”, “One-armed bandits”, “Sleur”, en “Matesis” (om enkelens te noem) belig. Du Plessis verwoord op juiste wyse die noodlot van die werkersklas en die stryd wat miljoene Suid-Afrikaners daagliks voer om te oorleef. Sy gedigte spreek tot die hart van die leser en slaag daarin om sonder enige soetsappigheid of blote soeke na empatie die spreekwoordelike skille van die leser se oë te verwyder. Die digter ontbloot die sosio-ekonomiese realiteit van Suid-Afrika op eerlike wyse deur die toeganklikheid van sy gedigte – sonder opgesmukte soeke na sensasie. So vertel die digter die verhale van Thandisizwe, die rotsbooroperateur asook “Lola, from Atlantis” wat haar liggaam vir oorlewing te koop moet aanbied.

Binne

Sel, slot en sleutel.

Dié lewe is ’n horlosie
wat hakkel-hakkel die minute aftel
hier is die dae veel korter
word die nagte een lang folterende hel
hier is brokkies son, wolk en hemel
vir ’n uur per dag, ’n luukse. […]

Die slotafdeling fokus hoofsaaklik op die dood hetsy deur misdaad of natuurlike oorsake. Hulde word ook deur middel van lykdigte aan bekende figure soos Dulcie September, Ryk Hattingh, Tom Gouws, Lionel Snyders, Faith Snyders en Charlton Alexander gebring. Een van die treffende gedigte in die afdeling lui soos volg:

Interlude

Vanaand wil ek niks verder skryf nie,
swyg, die woorde vir ’n wyle laat gaan

want kyk, reeds het Neruda sy hartseerste reëls gepen
die leë barre landskap van verdwene, verlore, vergete liefde pynlik
verken

ek hoop egter om nog ’n keer, soos ’n swaksiende met sy vingers,
verse op jou vel te voel, jou omgee-teks te lees
sonder haas, glo dat alles wat eens was,
miskien weer sal wees

op hierdie aand wil ek elke helder ster uit die hemelruim
oes, sodat daar altyd in ons duister kelders lig sal skyn
as die volgende winter koud en driftig verskyn

vanaand bid ons die horlosies moet om middernag gaan staan
sodat ons tyd uit mag koop,
om terug op ons twee se spoor te loop
en al die los drade weer versigtig vas te knoop

sodat ons, sonder onderbreking,
na die simfonie van ons saamwees mag luister

 

Die bundel word afgesluit met “Aard” – sekerlik een van die mooiste verse in die bundel.

[…]

Maar, as die reën se eerste druppels
plof in die stof
en die aarde stadig opstaan en oopgaan
wens ek ek kan God
verwelkom met ’n koue een
met Hom op die groot stoep sit
en die druppels fyn op ons wange voel.
Net hiér, net hiér, by dier
en veld en twyfel en worstel
en pol wat groen deur die roesbruin kors bars,

net hiér
moet jy my kom inspit
sodat ek in die aarde vas kan groei.

Verslag is ’n weldeurdagte bundel en sluit tematies sterk by Du Plessis se Aantekeninge teen die skemeruur aan . Du Plessis is myns insiens een van Afrikaans se mees onderskatte digters wat gedurende sy skryfloopbaan (tot op hede) nie die nodige erkenning ontvang het wat hom toekom nie. Dit sal ’n jammerte wees indien dit wel Du Plessis se laaste gepubliseerde digbundel is. Met Verslag demonstreer Du Plessis sy fyn aanvoeling vir die menslike psige. Hy is een van die min Afrikaanssprekende digters wat die lot van die gewone man en vrou op toeganklike dog deurnisvolle wyse verwoord. Sodoende word ’n spreekwoordelike stem aan die stemloses en randfigure in ons samelewing gegee. Verslag is ’n geslaagde bundel wat ’n digterlike oeuvre wat dekades strek (indien dit die laaste een is) op gepaste wyse afsluit. Die digterlike siklus word hiermee voltooi.

 

The post Boekresensie: <em>Verslag</em> deur Clinton V du Plessis appeared first on LitNet.

Resensie: Wit Wolf deur Stefaans Coetzee & Alita Steenkamp

$
0
0

Titel: Wit Wolf 
Outeurs: Stefaans Coetzee en Alita Steenkamp
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 978-0-624-08826-4

"Leef liefde”: Dit is die eenvoudige maar positiewe boodskap wat Stefaans Coetzee, "’n haatdraende en verregse rassis en terroris" (sy woorde), in sy boek, Wit Wolf – Die Worcester-bomplanter se storie van bevryding, oordra.

Stefaans is tot moordenaar veroordeel en effektief tot 40 jaar tronkstraf gevonnis, nadat hy op Oukersdag in 1996 saam met twee ander verregses bomme by die Shoprite-winkel in Worcester geplant het. Sy drie mede-beskuldigdes het lewenslank tronkstraf gekry. Dié verwoestende ontploffings het gelei tot die dood van vier mense (waar onder drie kinders is). 67 mense is beseer. 

Die boek se onheilspellende swart, wit en grys voorblad, waarop die voormalige bomplanter se stroewe gesig agter tronktralies uitgebeeld word, is treffend. Hier is die gesegde: “Don’t judge a book by it’s cover” allesbehalwe waar. Die boek is op eerlike wyse en sonder omhaal van woorde of onnodige melodrama in samewerking met die ervare joernalis, Alita Steenkamp, geskryf. Dit is egter nie nodig vir aangeplakte beskrywings nie, want die feite spreek vanself.

Daar is nooit verskonings vir geweldsmisdade nie, maar mens vra jou tog af wat aanleiding tot hierdie grusame terreurdaad gegee het. Die antwoorde word duidelik in die boek uitgestippel.

Stefaans toon geen tekens van bravade of selfbejammering nie, slegs diep berou. Hy praat oor ervarings van verwerping en drankmisbruik in sy ouerhuis, en sy tydelike verblyf in 'n kinderhuis saam met sy drie sibbe nadat sy ma die pad gevat het. Hy vaar ten volle verantwoordelikheid vir sy dade, maar wonder nogtans hoe sy lewe sou uitdraai as sy ma nie weggeloop het nie. Mens besef egter dat daar talle getraumatiseerde, ouerlose kinders is wat nie by geweldsmisdaad betrokke raak nie. 

Ek sou meer te wete wou kom oor die ambivalente verhouding tussen Stefaans en sy ma. Wat is háár storie en agtergrond? Sy het hom gereeld besoek en soms selfs vir hom kos gebring. Toe bly sy weer vir ses jaar lank weg. Hy het op 'n later stadium haar voete gewas en albei het gehuil. Dit blyk dat sy nie iemand is wat met haar hart op haar mou loop nie, en mens vra jou af of sy werklik so min vir Stefaans omgegee het. Vir sy pa Fielies, wat ’n ernstige drankprobleem gehad het, het Stefaans veel meer tyd gehad. Dit laat 'n mens wonder wat 'n kind meer skaad: emosionele afwesigheid of drankmisbruik? 'n Sielkundige sou dalk lig op dié onderwerp kon werp. 

Ek sou ook graag meer oor Stefaans se jare in die kinderhuis wou lees. Hoekom het dit hom so getraumatiseer en hoekom was dit vir hom amper erger as die 20 jaar agter tralies? Ons lees wel dat dit hoofsaaklik met sy gevoel van verwerping te make het, maar gevangenis word ook dikwels verwerp (binne en buite die tronk). Hoekom is die kinders belieg en om die bos gelei met stories van ’n plaas en perde waar hulle sou woon terwyl hulle op pad na die Winburg Kinderhuis toe is? Mag maatskaplike werkers so lieg?

Die rede hoekom Stefaans se pad met die verregse Israelvisie-aanhanger, Jan Voetbol, gekruis het, word duideliker uiteengesit. Stefaans was immers op soek na ’n vaderfiguur, selfs al was dit ’n verwronge beeld van die gewone vaderfiguur. Namate die verhouding tussen die twee mans ontwikkel het, het Stefaans Jan se politieke sienings begin aanhang en ’n fanatiese "super-rassis" geword. Hy vertel dat hy ter wille van Jan se aanvaarding ’n moordenaar geword het.

Hy skryf ook oor die 13 verskillende gevangenisse waar hy aangehou is, en hoe sy pad met wit en swart bewaarders, bendelede en mede-gevangenes gekruis het. Hy het selfs hegte vriendskappe met figure soos Eugene de Kock (ook bekend as Prime Evil) gesmee. De Kock het vir hom ’n voorbeeldige vaderfiguur agter tralies geword. 

Inligting oor die nommerbendes is veral interessant, maar die vertellings oor die toiletgeriewe en hoe sekere gevangenes rotte mak gemaak het, is afskuwelik. Dié beskrywings is seker van die beste afskrikmiddels vir tronkstraf en sal daartoe lei dat mens nie eers ’n parkeeroortreding sal begaan nie.

Dis ook insiggewend hoe hy met gevangenes van ander rasse bevriend geraak het en dat Barend Strydom hom gereeld besoek het. Strydom is die einste man vir wie Stefaans, namate sy politieke sienings verander het, gevra het om  eerder van hom af weg te bly, 

Talle gevangenes sensasionaliseer hul misdade –  waarskynlik om heldestatus in die tronk te kry, terwyl ander dit  afwater en voorgee dat hulle eintlik min of meer engele is wat net verkeerd verstaan word. Dit is glad nie die geval met Stefaans nie.

Wit Wolf is reeds deur verskeie bekendes wat op die agterblad aangehaal word geloof. Dié aanhalings is 'n slim bemarkingstrategie. Die opsomming op die agterblad is immers een van die redes waarom lesers 'n sekere boek tussen duisende ander uitkies. 'n Mens kan dus vir die uitgewer 'n klop op die skouer gee. 

Dana Snyman beskryf dit as ’n “roerende, eg Suid-Afrikaanse storie wat jou diep raak en met ander oë laat kyk na elke mens in hierdie land wat jou pad kruis”. Prof Jonathan Jansen verwys na die boek as “ysingwekkend en bemoedigend. ’n Treffende en hoopvolle herinnering dat bevryding en die vooruitsig op versoening in elkeen van ons opgesluit lê.” Bouwer Bosch beskryf die boek as “’n aangrypende verhaal van hartseer, hoop en liefde. Dit wys die reuse-impak wat liefde in die wêreld kan hê en herinner ons om meer vrygewig te wees met vergifnis en genade vir mekaar.” Dié woorde deur gerespekteerde meningsvormers dra geweldige gewig. 

Ek sal hierdie boek beslis aanbeveel. Dit lees maklik, die taalgebruik is netjies en dit werp lig op die psige van die misdadiger – hetsy gerehabiliteer of nie.

Verdien hy ’n tweede kans en sal Stefaans na deser as ’n versoener, eerder as ’n terroris onthou word? Ek dink so. Hy is al jare uit op parool en het nog nooit weer ’n voet verkeerd gesit nie. Hy was die heel eerste gevangene wat Restorative Justice-kursusse in die tronk aangebied het. En die inkomste van sy deel van die boek se tantieme word aan die bomslagoffers geskenk.

Bowenal moet mens ingedagte hou dat 50 slagoffers in Januarie 2013, 17 jaar na die bomontploffing, met die vredestrein vanaf Worcester na Pretoria toe gery het om Stefaans te vergewe. Hy weet tot vandag nie hoekom nie. Dit bly vir hom ’n wonderwerk. Dit is ook ’n pluimpie in die hoed vir die Departement van Korrektiewe Dienste wat 'n groot aandeel in dié gebeurtenis gehad het. 

Stefaans het ’n unieke lewensverhaal wat vertel móés word. Sy storie beskik, in sy eie woorde, oor die potensiaal om Suid-Afrika om te keer. Dit is ’n verhaal oor haat en geweld, maar ook met ’n onverdunde boodskap van hoop, liefde en inspirasie. Wat mens die meeste tref is Stefaans se fisieke én geestelike bevryding. En dit alles as gevolg van die krag van geloof en vergifnis.

 

The post Resensie: <em>Wit Wolf</em> deur Stefaans Coetzee & Alita Steenkamp appeared first on LitNet.


Reader impression: A captain's journey by Neil Tovey

$
0
0

A captain's journey
Neil Tovey and Ernest Landheer

Penguin
ISBN: 9781776094035

Growing up in a typical Afrikaans school, I was never really much exposed to soccer, or as it is also known, football. There was only one sport for boys and men, and that was rugby. Most people played rugby. Only later on did soccer start to be played, perhaps one or two matches a year, and unlike rugby, there was no tournament or league in which to compete. It was just the school kids playing against each other. My knowledge of soccer therefore was and remains very limited. I try and follow the results of the South African Premier League, but even this proves a challenge, as one is consumed with so many other things. In addition, I am not very fond of biographies and autobiographies. These books tend to be nothing else but a hero-worshipping of the person under discussion. So what stirred my interest in a book about Neil Tovey?

South African soccer is steeped in history. I remember a certain day in February 1996, when I was 10 years old. Around 8 months earlier, the Springboks became the world champions, beating the All Blacks 15-12 in extra time in the final at Ellis Park. And now it was the African Cup of Nations and our very own South African national side was crowned the champions of Africa. And the captain of this team was of course, one Neil Robert Tovey. This event clearly left a big impression on me.

But there is much more to the career of Neil Tovey that being captain of the team winning the African Cup of Nations. I expected as much, and with every chapter that I read, my satisfaction at deciding to read this volume grew. Tovey relates his years as a youth in Durban. As is often the case with great sportspeople, Tovey from a very young age excelled in all sorts of codes of sport, for example cricket and hockey.  But it was to be soccer in which Tovey would eventually settle, first making name for himself at a club called Durban City. His career began during the early 1980’s, at a time when the country was still facing isolation due to the oppressive apartheid regime. At the time, Tovey’s greatest ambition was to play for Kaizer Chiefs – a goal he set his eyes firmly on. But he would go on to achieve much more than this.

From Durban City Tovey moved on to represent Amazulu, which he credits for honing his skills as a soccer player, before eventually joining Kaizer Chiefs. The Kaizer Chiefs football club is of course the most famous South African soccer brand, having been established by Kaizer Motaung in 1970. With the release of Nelson Mandela and other prisoners and the unbanning of the African National Congress and other political groups in February of 1990, South Africa in time became eligible to compete internationally again. The very first side to be selected to represent South Africa after isolation featured Tovey as captain of the side, playing against Cameroon in Durban on July the 7th 1992, a match that South Africa won thanks to a goal by the legendary Doctor Khumalo.

Although Tovey was a gifted player, he had to work hard to achieve success. He stresses the importance of hard work in the book and bemoans the amount of talented South African players who do not step up and become world-class players. Tovey was 34 at the time of winning the African Cup of Nations, and was starting to near the end of his career. He continued playing football for South Africa, but made his last appearance in 1997, helping the side to qualify for the 1998 FIFA World Cup. Unfortunately, he was not selected to play in the world cup. After retiring from playing professional football, Tovey became involved in coaching, to which he also dedicates a number of chapters in the book. He was appointed as the South African Football Association’s (SAFA) Technical Director in 2015, and in the second last chapter, he outlines the plans that SAFA has for the development of football in South Africa. The organization has a mammoth task in ensuring that talented players are developed and given a platform to develop and showcase their skills.

A captain’s journey also details a lot of information about Tovey’s personal life. It is in particular two issues that stand out and is grippingly narrated in the book. There is the accident that happened to Tovey’s son Sheldon, which was a challenging time for the family, as well as Tovey’s two heart attacks, one resulting in his death and being resuscitated, and having to live with the damage to his organs ever since. The near-death experience had a profound outlook on life for the football star: “I knew that I needed a different approach to life. I had to slow down and stop trying to do everything on my own”. (194).

In addition to numerous photographic material, “A captain’s journey” is provided with two forewords, the one by Clive Baker, coach of the winning team of 1996 of which Tovey was captain, as well as one by Kaizer Motaung, founder of the Kaizer Chiefs Football Club. There is also an “afterword” by Michelle Tovey, the spouse of Neil Tovey. A captain’s journey details a fascinating time in the history of South African soccer, with the sport making the shift from semi-professional to professional. South African football today faces many challenges which SAFA is trying to address, but the sport has a strong foundation and I would like to believe a very bright future, as is evident in this book. 

The post Reader impression: <em>A captain's journey</em> by Neil Tovey appeared first on LitNet.

Betsie, meneer Tier en die blou maan deur Sally Gardner: ’n lesersindruk

$
0
0

Titel: Betsie, Meneer Tier en die Blou Maan
Outeur: Sally Gardner
Uitgewer: Lapa
ISBN:9780799391121

’n Verhaal geskryf vir jong lesers van omtrent ses tot tien jaar wat handel oor ’n jong meisiekind, Betsie Glorie, wat saam met ’n tier op ’n avontuur gaan. Saam vaar hulle in Meneer Tier se sirkus-skip om ’n padda terug na ’n prinses te verander. Jonger kinders wat nog nie kan lees nie sal die verbeeldingryke storie kan geniet as iemand dit vir hulle voorlees, om nie eens te praat van Nick Maland se gedetailleerde illustrasies nie.

Die verhaal speel af in ’n wêreld wat nêrens op die wêreldkaart gevind kan word nie. Daar bly Betsie saam met haar pa, Alfonso Glorie, in hulle roomyskafee. Betsie en haar pa gaan saam met Meneer Tier op ’n avontuur om prinses Aldi terug in ’n prinseste toor. Die enigste manier waarop dit gedoen kan word, is om roomys van ’n wens-skenkende plant, genaamd Goebelopsbessies, onder die strale van ’n blou maan te maak. Vir hierdie avontuur moet hulle na die Goebelopseiland vaar waar die reus, Iwan die Versigtige, prinses Aldi se nare half suster, Olga, en miniatuur sirkusakrobate (Goebelgopsers) woon.

Alhoewel die storielyn redelik lig en speels is met oplossings wat soms uit ’n hoed uitgetrek word, is daar swaar onderwerpe en lewenslesse wat aangespreek word. Een so ’n voorbeeld is Betsie se familiedinamika. Betsie en haar pa bly in ’n roomyskafee, terwyl haar ma, Mila, wat ’n meermin is, in die see bly. Die idee word geskep dat Betsie se ouers geskei is, maar dat hulle wel ’n goeie verhouding vir Betsie se onthalwe het.

Hierdie afleiding kan vanuit die volgende uittreksel afgelei word;

Haar ma, Mila, was ’n meermin. Sy het ongelukkig nie goed gevaar op grond nie...Betsie se pa, Alfonso Glorie, het sy bes gedoen om sy meerminbruid gelukkig te hou. Maar daar is so ’n groot verskil tussen die see en sypaadjies...dat Betsie se pa en Betsie se ma besluit het dit is beter as die branders hulle skei (6).

Die idee is dat Mnr Glorie ouerskap oor Betsie het en dat Mila vir Betsie kom kuier:

Haar ma kom gereeld by haar kuier en op warm dae gaan swem hulle saam in die see...Op Woensdae kom kuier Betsie se ma...So sit hulle totdat pappa vir mamma kom optel en haar terug kafee toe dra (7,9—10).

Hierdie situasie word ook vanuit Betsie se perspektief uitgebeeld deur met die leser te praat oor hoe Betsie oor haar ouers se egskeiding voel:

...dit is nogal hartseer dat Betsie se ma nie by hulle kan bly nie. Maar dit is regtig ook nie so vreeslik hartseer dat Betsie ongelukkig voel nie, of dat sy voel niemand het haar lief nie (8).

Dit is ’n oulike manier waarop die skrywer die onderwerp van egskeiding aan die jong lesers bekendstel. Dit word sensitief benader en die emosies wat kinders kan voel in hierdie tipe familiedinamika word mooi verduidelik. Dat sy wat Betsie is dalk hartseer kan voel, omdat sy haar ma mis. Maar dit word duidelik gestel dat beide haar ouers haar wel lief het. Dit is ook goed vir jong lesers wat se ouers nie geskei is nie. Dit kan hulle bewus maak van verskillende familiedinamikas en help begrip gee vir ’n persoon in so situasie.

Ander lewenslesse wat in die jeugroman aangespreek word, is mededeelsaamheid. Dit word weerspieël in die verhaal van prinses Aldi wat deur haar halfsuster Olga in ’n padda verander is, omdat sy nie die koninkryk wou deel nie. Prinses Aldi verduidelik dit aan Betsie as die “te veel ja’s” probleem (79—80). Sy vertel vir Betsie dat Olga altyd gekry het wat sy wou hê en dus bederf is. Daar word ook verder aan Betsie en die jong lesers verduidelik wat die doel is van die antwoord, nee. Byvoorbeeld; “al die ja’s in die wêreld maak niemand gelukkig nie. Nie eens ’n prinses nie. Die woord ‘nee’ maak die woord ‘ja’ soveel meer spesiaal. Want sonder ’n ‘nee’, besef jy nooit hoe gelukkig jy eintlik is nie” (80).

Weereens word daar op ’n eenvoudige manier met die jong lesers gekommunikeer om waardevolle insig met hulle te deel en te verduidelik. Saam met hierdie lewenslesse is daar ook heelwat onrealistiese aspekte. Soms is dit heel kreatief, maar ander kere wonder ’n mens of die skrywer nie aan  ’n meer komplekse klimaks of ontknoping kon gedink het nie. Daar word ook dikwels nie heeltemal verduidelik hoe dinge gebeur nie. Dit mag dalk wees omdat dit wel vir ’n jonger leserskring geskryf is, maar dan waag ’n mens die kans dat jy die intelligensie van ons jong leseres onderskat.

Die taalgebruik is redelik eenvoudig en verstaanbaar, met hier en daar ’n woord wat die jong lesers sal uitdaag. Woorde soos "pluiskeil", "kajuit", "towerspreuk", "vlymskerp" en "kleedrepetisie" is voorbeelde.

Nuutskeppings vorm ook deel van die roman se verbeeldingryke storielyn en illustrasies. Dit dra by tot die speelsheid van die verhaal en skep ook die gevoel van ’n lewendige taal wat altyd aan die verander is. Mense soek altyd nuwe maniere om hulself uit te druk.

Ten slotte word daar ook gebruik gemaak van verwysings na die buiteruim en hoe dit werk. Die maan wat opkom en al "kleiner" word soos dit hoër in die lug opklim en die son wat vaak raak wanneer dit sak (98, 108). Daar word selfs ’n prettige grappie gemaak oor Neil Armstrong, die eerste man op die maan, wat die maan gesteek het met sy vlag:

Los net die vlag uit,’ sê die maan. ‘Dit het behoort aan die laaste kêrel wat hier was. Hy is nie ’n baie vriendelike vent nie. Hy het ’n groot ruimtepak gedra en nooit eens gevra of hy ’n skerp vlag in my mag druk nie (110).

 

The post <em>Betsie, meneer Tier en die blou maan</em> deur Sally Gardner: ’n lesersindruk appeared first on LitNet.

Leon de Kock se André P Brink en die spel van liefde: ’n LitNet Akademies-resensie-essay

$
0
0

André P Brink en die spel van die liefde
Leon de Kock
Publisher: Jonathan Ball
ISBN: 9781868427925

Oor André P Brink en die spel van liefde is in die kort tyd sedert publikasie al heelwat geskryf – deurdagte resensies, minder deurdagte resensies, meningstukke, moraliserende asook sensasiesoekende kommentaar. Weinig diepgaande stukke het al verskyn. Brink is ’n sleutelfiguur in die Afrikaanse letterkunde en hierdie biografie is ’n omvattende werk gebaseer op ’n tot dusver nog ontoeganklike persoonlike argief van enorme afmetings – dit verdien ’n objektiewe en indringende beoordeling. Hierdie artikel is ’n poging tot die basislegging van so ’n beoordeling. Ter vermyding van herhaling gaan ek nie breedvoerig in op die inhoud van die biografie nie (hieroor is al op allerlei maniere geskryf), en ook nie op wat alles rondom die verskyning van hierdie biografie plaasgevind het nie, maar benader die werk vanuit ’n nog onbeligte hoek, nl ’n bepaling van die waarde daarvan as wetenskaplike en literêre biografie. Wetenskaplike biografie verwys hier na ’n biografie wat voldoen aan internasionale akademiese en wetenskaplike voorskrifte en literêre biografie verwys na ’n biografie wat aan literêr-estetiese standaarde voldoen.[i] Hoofsaaklik is my fokus op die wetenskaplike aard van De Kock se biografie, wat ek dus gebruik as ’n kasus in ’n algemene bespreking oor die vereistes vir hierdie hibriede genre.

 

Lewensbeskrywing as genre

Die Griekse oorsprong van die woord biografie laat geen twyfel oor die betekenis daarvan nie: bios is “lewe” en graphein “om te skryf”. Letterlik dus: lewensbeskrywing. Dit klink eenvoudig en voor die hand liggend, maar tog is die biografie ’n veel gedebatteerde genre, veral betreffende aspekte soos aard, terrein, afmetings (insluiting en uitsluiting), struktuur, kritiese houding, styl, etiek, omgang met bronne en informante, om ’n paar te noem. Soms kom die vraag op of dit hoegenaamd haalbaar is om ’n menselewe op hierdie wyse toereikend en bevredigend saam te vat. En is iets soos ’n “definitive biography” moontlik? DF Bond[ii] is pragmaties in sy nugter beskouing van ’n biografie as “a narrative which seeks, consciously and artistically, to record the actions and recreate the personality of an individual life”, met die belangrike onderskeiding: “Unlike history it deals with the individual; unlike fiction it records a life that has been actually lived. At the same time, the biographer shares with the historian a concern for truth to fact, and he shares with the novelist the ambition to create a work of art.”

Bond sien die groot biografieë van die wêreld as werke “which have presented their subjects as they were but which have gone beyond the mere collecting of facts to the creation of a living portrait”. Die blywende waarde van ’n goeie biografie het volgens hom nie net daarmee te make of dit oor ’n bekende, belangrike of interessante persoonlikheid gaan nie, “but more importantly [whether] its subject matter is human nature. Hence biography as an art may legitimately deal with any individual life, provided it is made the vehicle for a penetrating analysis of human passions and human motives”. Hiermee stem Samuel Johnson grootliks saam; volgens hom is die soort biografie wat die meeste waarde het, ’n werk “which tells not how any man became great, but how he was made happy; not how he lost the favour of his prince, but how he became discontented with himself”.[iii]

Aansluitend by die tweeledigheid (histories en esteties) waarna Bond verwys, voer ook De Sola Pinto[iv] aan: “As history biography should be the product of critical intelligence, detached curiosity, and the careful sifting and analysis of records. As literature it should have organic unity, and should satisfy standards of aesthetic judgment by its style and structure.”

Mark Twain was meer skepties oor en bewus van die beperkinge van hierdie genre: “Biographies are but the clothes and buttons of the man – the biography of the man himself cannot be written.” In ’n sekere sin is dit waar, want elke biograaf sal sy subjek in ’n ander gewaad uitdos; die een sal knope vasmaak, en die ander sal hulle losmaak.

Die Afrikaanse biografie

In Suid-Afrika staan hierdie genre vandag betreklik sterk. Maar dit het ’n wyle geduur om hierdie status te bereik. Aanvanklik het die paar biografieë wat wel die lig gesien het, oor historiese of staatkundige subjekte gegaan. Totius se biografie oor sy vader, getitel Ds SJ du Toit in weg en werk (1917), was die eerste Afrikaanse biografie wat oor ’n literêre subjek gegaan het. Daarna was, afgesien van MPO Burgers se Die mens Langenhoven (1939) en sy latere CL Leipoldt: ’n studie in stof-keuse, -verwerking en -ontwikkeling (1960), biografieë of biografieverwante werke oor skrywers dun gesaai. Dit was eers in die middel-sewentigerjare dat daar ’n merkbare verandering ingetree het.

Behalwe dat baie van die vroeër skrywers nie genoegsame argiefmateriaal agtergelaat het vir deeglike biografiese navorsing nie, het die naoorlogse invloed van literatuurteoretici juis ’n belangstelling in die skrywer, die ontstaan van die kunswerk en die rol van die leser ontmoedig.[v] Die Amerikaanse New Critics se teorieë en hul waarskuwings teen “biographical fallacy” het ook hier ter plaatse ’n sterk invloed uitgeoefen.

Hierdie skepsis jeens biografiese aspekte van en in tekste is in die Afrikaanse letterkunde verder aangeblaas deur NP Van Wyk Louw se reeks artikels “Die ‘mens’ agter die boek” (1952, 1956, wat in 1959  in boekvorm verskyn het). Volgens Van Wyk Louw kan “’n kunswerk nie ‘verklaar’ word uit enigiets behalwe sy eie struktuur nie” en “(kan) die biografiese feit (...)  nooit ’n rol speel by die eerste groot taak van die literatuurbeskouing nie: die begryp van die werk as estetiese geheel”.[vi] Hierdeur is die idee van die outonome teks nog verder gevoed. Letterkundiges het al hoe skuwer geword om te veel aandag te skenk aan ’n kunstenaar of skrywer se persoonlike lewe of wêreld, veral as iets in daardie lewe die literêre aansien van die skrywer sou kon aantas. Goeie skrywers moes slegs “goeie skrywers” wees en nie mense met menslike swakhede nie. Die genre van die biografie het vanselfsprekend hieronder gely. Kannemeyer[vii] meen selfs dat hierdie artikels van Van Wyk Louw daarvoor verantwoordelik gehou kan word dat daar in die vyftiger- en sestigerjare weinig biografieë in Afrikaans verskyn het.

Met die verskyning van Leon Rousseau se Die groot verlange: die verhaal van Eugène N Marais (1974) is ’n nuwe era betreffende biografie as genre in die Afrikaanse letterkunde ingelui. Oor hierdie biografie lewer André Brink[viii] die volgende kommentaar: “Leon Rousseau se lewensbeskrywing van Eugène Marais […] [verdien] besondere aandag vanweë die poging om ’n kunstenaarslewe as ’t ware kreatief weer te gee.” Ten spyte van sy lof het Brink ook kritiek: “Selfs al is dit erg deur psigologisme aangeslaan, met oordrewe klem op die digter se verslaafdheid aan doofmiddels, is dit ’n werk wat sowel deur sy deeglikheid as sy verbeeldingrykheid beïndruk; en in die ‘plasing’ van die figuur binne die konteks van sy tyd is dit iets merkwaardigs in Afrikaans.” Dit is interessant dat Brink hier ’n aspek aanraak wat die Brink-biografie ook vanuit sommige oorde kwalik geneem word, nl die ontmaskering van iets wat as “skandalig” beskou kan word of afbreuk aan die beeld van ’n kunstenaar kan doen. By Marais is dit sy verslawing aan sg doofmiddels; by Brink is dit sy voortdurende affaires en sy beheptheid met seks, wat in sommige bronne as ’n verslawing of “erotomanie” beskou word – sy vriend Christie Roode stel byvoorbeeld sy “verslaafdheid aan vroue” gelyk aan alkoholisme. (149).

Pelser[ix] reageer as volg op Brink se bostaande kommentaar: “Neem ’n mens egter die Boswelliaanse metodes en dié van Strachey[x] in ag, wil dit my voorkom asof Brink se kritiek teen ‘psigologisme’ en die ‘oordrewe klem op die digter se verslaafdheid aan doofmiddels’ ietwat misplaas is. Latere biografieë in die Afrikaanse letterkunde, veral dié deur JC Kannemeyer en JC Steyn, sou inteendeel die konsep van die ‘mens agter die boek’ en sy ‘swakhede’ of ‘ondeugde’, soos begin deur Plutarchus en uitgebou deur Boswell, Strachey en andere, in toenemende mate ontgin en telkens die bakens verskuif.” My persoonlike mening? As een of ander verslawing of onblusbare behoefte ’n groot rol in die gebiografeerde se lewe speel, beskou ek dit as die biograaf se verantwoordelikheid om dit deeglik ter sprake te bring. Daarom sou daar ook destyds in Kannemeyer se Opperman-biografie meer aandag gegee kon gewees het aan Opperman se alkoholisme, wat ’n groot rol in sy doen en late gespeel het en ook ’n inhoudelike invloed op sy poësie gehad het. Om so ’n aspek te verswyg of te bagatelliseer gee ’n verwronge beeld van die betrokke subjek en verskraal die interpretasiemoontlikhede van sy werk en begrip vir die mens.

Sedert die negentigerjare kom daar ’n merkbare oplewing in die produksie van biografieë of biografies-geïnspireerde tekste oor Afrikaanse skrywers. Hieronder tel Dit is Totius (1993) van VE d’Assonville; Afstand en verbintenis: Elisabeth Eybers in Amsterdam (1996) van Ena Jansen; Van Wyk Louw: ’n lewensverhaal (1998) van JC Steyn; Koos Prinsloo, die skrywer en sy geskryfdes (1998) van Riana Scheepers, gebaseer op haar doktorale proefskrif; en SJ du Toit van die Paarl (1847–1911) van D’Assonville.[xi]

Die belangrikste en mees onmisbare bydraes is egter gelewer deur die deurwinterde biograwe Karel Schoeman en JC Kannemeyer, albei literatuurkenners, en elk begaafd met eienskappe deurslaggewend vir die literêre biograaf: ’n sterk estetiese én historiese bewussyn, en boonop ’n besielde en vaardige pen. Voorbeelde uit Kannemeyer se pen is DJ Opperman: ’n biografie (1986); Wat het geword van Peter Blum? (1993); JC Langenhoven: ’n lewe (1995); Leipoldt: ’n lewensverhaal (1999); Die goue seun (2003) oor Uys Krige; Leroux: ’n lewe (2008) oor Etienne Leroux; en sy laaste biografie, JM Coetzee: ’n geskryfde lewe (2012).

Van Schoeman is die volgende titels gepubliseer: Olive Schreiner: ’n lewe in Suid-Afrika, 1855–1881 (1989); Irma Stern: the early years, 1894–1933 (1994); Die kort sendingloopbaan van Sophia Burgmann, 1805–1812 (1994); A thorn bush that grows in the path: The missionary career of Ann Hamilton, 1815–1823 (1995); Die wêreld van Susanna Smit, 1799–1863 (1995); Dogter van Sion: Machtelt Smit en die 18de-eeuse samelewing aan die Kaap, 1749–1799 (1997), ens. Alhoewel nie almal skrywers was nie, het die meeste wel belangrike geskrifte nagelaat. Wat opval van Schoeman se keuses, is dat die meerderheid van sy subjekte vroulik is, terwyl biografieë tradisioneel meestal oor “groot manne” gaan.

Dit is opvallend dat weinig Afrikaanse vroulike skrywers aktief is binne hierdie genre. Van die 21 titels hier bo genoem is slegs drie deur vroue geskryf. Daar is wel enkele biografieë gepubliseer deur vroulike skrywers oor vrouens wat nie self skrywers was nie, oa Tibbie – Rachel Isabella Steyn 1865–1955 (1997) deur Elbie Truter en die meer onlangse Emily Hobhouse: geliefde verraaier (2016) deur Elsabé Brits.

Ontwikkeling van ’n onafhanklike genre

Die biografie is so deel van die hedendaagse literêre toneel dat dit byna ondenkbaar is dat dit as onafhanklike genre eers betreklik onlangs – aan die einde van die 18de eeu – in Brittanje tot stand gekom het in. Die groot baanbrekerswerk is verrig deur die Skot James Boswell, wat in 1791 ’n biografie oor die leksikograaf en “man-of-letters” Samuel Johnson gepubliseer het. Hierdie werk, The life of Samuel Johnson,[xii] word as die eerste moderne biografie beskou. Dit was nie net ’n vernuwende werk nie, maar ook invloedryk in die verdere ontwikkeling van dié genre. Selfs nou nog word dit geag as een van die grootste Engelse biografieë van alle tye, en voldoen dit aan die kernvereistes wat ons vandag aan ’n goeie biografie stel, naamlik deeglike navorsing (argiefstudie, maar ook getuieverslae en onderhoude), ’n kragtige en stilisties goedgeskrewe narratief, en ’n eerlike voorstelling van alle belangrike aspekte van die gebiografeerde se lewe.

’n Halfeeu later het daar in Europa ’n groot revolusie binne die uitgewersbedryf plaasgevind wat dit moontlik gemaak het om boeke heelwat goedkoper te publiseer. Ook die leserspubliek, wat nou makliker boeke kon bekostig, het begin groei. Hierdie faktore het bygedra tot ’n toename in die skryf en lees van boeke, insluitende biografieë – ’n kwantitatiewe groei wat teen die draai van die 20ste eeu ook gepaard gegaan het met inhoudelike ontwikkeling. Laasgenoemde het te make gehad met die opkoms van sielkunde en sosiologie as vakgebiede. Die sg groot man het nie meer net in sy grootsheid voorop gestaan nie, daar het nou ook aandag gekom vir menslike aspekte, byvoorbeeld hoe ’n subjek se lewe deur psigiese en sosiale faktore beïnvloed is. Biograwe het ook meer aandag begin gee aan persoonlikheidsaspekte. Hierdeur het die aard van biografieë vanselfsprekend begin verander. Produktiwiteit in hierdie genre het veral in die 1920’s begin toeneem en spesifiek in 1929 ’n enorme opbloei beleef toe daar in die VSA 667 nuwe biografieë in een enkele jaar gepubliseer is.[xiii]

Intussen het die biografie ook in die gedaante van die wetenskaplike teks begin verskyn. Voorbeelde hiervan in die negentigerjare in Nederland is Hans Goedkoop se biografie oor Herman Heijermans (1996), Elsbeth Etty s’n oor Henriëtte Roland Holst (1996) en Jan Fontijn s’n in twee dele oor Frederik van Eeden (1990, 1996).[xiv] Die biografie is as akademiese dissipline erken. So het die Rijksuniversiteit Groningen byvoorbeeld ’n hoogleraar aangestel binne die vakgebied geskiedenis en teorie van die biografie. Ten spyte daarvan dat daar in sommige oorde nog ’n mate van weerstand teen die geldigheid hiervan bestaan, word die genre van die biografie wel as aanvaarde PhD-studie binne die literatuur beskou. Die mees onlangse (en opspraakwekkende) voorbeeld is Onno Blom wat in 2018 aan die Universiteit van Leiden gepromoveer het op ’n biografie oor Jan Wolkers. Ek keer later na hierdie geval terug.

Dat die status van die biografie internasionaal styg, is verder te sien aan die instelling van gesogte biografiepryse, onder andere die Prix Goncourt de la Biographie in Frankryk, die Whitbread Prize for Best Biography in Groot-Brittanje en die Pulitzer Prize for Biography or Autobiography in die VSA, om maar ’n paar te noem.

Van “dangerous mongrel” tot wetenskaplike genre

Dat die biografie deur die dekades heen ’n soort probleemgeval, of soos Holmes[xv] dit stel, ’n “disreputable” genre, gebly het kan nie ontken word nie: “It was relished and attacked during its first popular flowering in the eighteenth-century, just as it is relished and attacked today. It has always had the doubtful status of a maverick or mongrel art, […] dangerous for all concerned: writers, subjects, readers, and […] critics […].” Dit het die publikasie van André P Brink en die spel van liefde nogmaals bewys. Dat daar aan alle kante sg slagoffers geval het, is nie uniek nie. Die reputasie van die biografie kan omgekeer word as daar groter duidelikheid kan ontstaan oor wat die vereistes vir ’n geslaagde literêre of wetenskaplike biografie is.

Hierdie kwessie het met Onno Blom se genoemde Wolkers-biografie, Het litteken van de dood, weer ter sprake gekom, en tereg ook. Die biografie is tydens die eerste eksaminering afgekeur omdat dit nie as wetenskaplik geskik beskou is vir die toekenning van ’n PhD-kwalifikasie nie, maar is vervolgens, na enkele verwerkings, met ’n tweede eksaminering tog goedgekeur. Hierdeur het debatte in akademiese kringe en ook in die media vlamgevat. Hieraan het onder andere Marita Mathijsen, hoog aangeskrewe emeritus hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde (ook biograaf van Jacob van Lennep), deelgeneem. Mathijsen beklemtoon die feit dat ’n wetenskaplike biografie eerstens gaan om ’n akademiese benadering tov die gebiografeerde. Alhoewel sg publieksbiografieë (vir die massamark) ook op wetenskaplike navorsing gebaseer kan wees, sal die biograaf dan “op een vrijere, losser interpreterende manier” daarmee omgaan.[xvi] Dit is egter nie onmoontlik vir een en dieselfde skrywer om goed in staat te wees om ’n publieksbiografie én ’n wetenskaplike biografie te skryf nie. So ’n voorbeeld (in Nederland) is Annejet van der Zijl wat in 2010 met die biografie Bernhard, een verborgen geschiedenis haar PhD verwerf het, en vier jaar later die biografie van Gerard Heineken voltooi het met die “gewone” publiek as leserdoelgroep – beide biografieë op hul eie gebiede suksesvol.

Vereistes van die wetenskaplike biografie

Ek kies daarvoor om De Kock se Brink-biografie te evalueer na aanleiding van internasionale standaarde vir die wetenskaplike biografie, en dit aan die hand van Mathijsen[xvii] se minimum vereistes te meet. My keuse val op Mathijsen se maatstawwe omdat sy ’n gerespekteerde akademikus is, self biograaf is, en haar biografievereistes in agt kort, hanteerbare punte saamgevat het in ’n onlangse publikasie – dus kontemporêr-geldend. Ek vat Mathijsen se vereistes kortliks saam (in ’n aangepaste volgorde), met die laaste vereiste (7) ’n samevoeging van wat Matjijsen eintlik as twee aparte vereistes uiteensit. Die rede vir my samevoeging is dat hierdie twee aspekte by Brink ineengestrengel is. Ek voeg self addisionele vereistes by (sien punte 2 en 9), asook addisionele kommentaar (sien punte 3 en 5).

  1. Die biograaf moet sy opset en sy keuses verduidelik. Alhoewel ’n hipotese moeilik is in die geval van ’n biografie, is dit moontlik om ’n ondersoeksvraag te stel.
  2. ’n Biograaf behoort sy visie op aspekte van die biografie as genre toe te lig.
  3. Alhoewel chronologie die primêre ordeningsprinsipe is, moet daar ook ’n ander oorkoepelende ordening gebruik word wat die chronologie oorstyg en waardeur ’n sekere ontwikkeling aangedui word. (My toevoeging: Dit is hierdie ordeningsprinsipe wat die spil is waarom die narratief van die biografie draai, en wat daarvoor sorg dat die biografie nie net ’n kompilasie van chronologiese gebeure is wat uit argiefbronne saamgevoeg word nie.)
  4. Die dokumentasie moet onberispelik wees en die bronne kontroleerbaar.
  5. Die biograaf moet krities (my toevoeging: en verantwoordelik) omgaan met die betroubaarheid van sy/haar bronne ongeag of dit gaan om lewende getuies (bv deur onderhoude) of historiese verslae.
  6. Daar moet ’n duidelike onderskeid wees tussen wat feite is en wat die biograaf se interpretasies is.
  7. Waar fiksie as bron gebruik word, moet dit deur die biograaf as fiksie (en nie feite nie) benader word. Die gebiografeerde moet byvoorbeeld nie na aanleiding van ’n roman geïnterpreteer word nie.
  8. Die subjek moet in sy tyd/era geplaas word sodat bepaal kan word in hoeverre ’n subjek deur sy tyd beïnvloed is (of nie), of die subjek moontlik ’n eenling was, of tot watter mate hy ’n invloed uitgeoefen het (of nie). Van belang is byvoorbeeld ideologiese aspekte (oa opvattings oor politiek, gender, kuns, godsdiens) waarmee die subjek bewus of onbewus omgaan.
  9. Die biograaf moet stilisties verfynd en gesofistikeerd te werk gaan. (Dit is veral ter sprake by die “literêre biografie”.)

Aangesien De Kock se biografie oor ’n literêre skrywer en akademikus (in teenstelling tot byvoorbeeld ’n popsanger of aktrise) gaan, is sy boek uiteraard nie bedoel om ’n publieksbiografie te wees nie, maar ’n literêre, miskien selfs wetenskaplike biografie wat waarskynlik slegs deur literêr-geskoolde of -geïnteresseerde lesers gelees sal word. Ek wil in hierdie artikel dus ondersoek tot watter mate hierdie biografie voldoen aan bogenoemde vereistes, en of die fokuspunt, nl Brink se belewing en beoefening van (die spel met) die liefde (soos die fokus in die titel aangedui word), in die lig van die vereistes van die wetenskaplike biografie geregverdig is.

  1. Opset, keuses en ondersoeksvraag

Een van die eerste vereistes wat Mathijsen aan ’n wetenskaplike biografie stel, is ’n uiteensetting van opset en keuses, asook ’n ondersoeks- of navorsingsvraag.

De Kock verduidelik in die voorwoord hoe hy tot die besluit gekom het om hom in sy opset en keuses te laat lei deur Brink se “eie [joernaal]optekeninge oor homself en sy doen en late” ipv om sy aanvanklike intensie te volg, nl om op die vormgewende aspekte van Brink se skryfwerk te fokus (xv). Die bestudering van die dagboeke en briewe wat tot sy beskikking gestel is, het vir De Kock die deurslag gegee om liewer ’n boek te skryf waarin hy Brink se “eie, dringendste belange” soos wat hy dit self in sy dagboeke beskryf, weergee en om “waar moontlik, in die spore te trap van die joernale se ooglopendste en mees uitgesproke selfvertellings” (xv). De Kock verduidelik dat hy as biograaf eintlik al ’n sekere predisposisie hiervoor gehad het, omdat “life writing” as genre nog altyd tot hom gespreek het en hy ook al lank bewus was van hoe belangrik die genre van lewensgeskrifte binne die literatuur, en veral die Suid-Afrikaanse letterkunde is (xv).

As biograaf sit De Kock duidelik uiteen wat sy primêre werkswyse is en waarom: om Brink nie van buite af te beskryf en te verklaar nie, maar om homself as biograaf deur sy subjek se allerpersoonlikstee en intiemste stem, nl sy dagboekstem (vanaf sy 17de jaar tot net voor sy dood) te laat lei en dít dan weer te meet aan Brink se ander geskrifte, oa sy 24 romans, waardeur hy dan lg wil oopkloof en hul “betekenis, omvang, ontvangs en belangrikheid binne die (Suid-)Afrikaanse letterkunde” wil vasstel (xv). De Kock benoem sy keuse: “Brink se joernale, waarin ’n uitsonderlike lewe delikaat en in fyn besonderhede vasgevang word, bevat feitlik daaglikse beskouings van sy persoonlike ervarings. Die intieme onthullings wat spruit uit hierdie skryfproses is die onderbou van my eie vertelling, en ek het my daardeur laat lei in my verkenning van die maniere waarop Brink homself laat geld én gekritiseer het” (xv).

So het hy, verduidelik De Kock, “probeer om liewer nie die stem van die joernale te oorskadu nie, maar om eerder toe te laat dat André Brink homself hoorbaar […] maak in die ontvouing van sy innerlike lewe oor 52 jare se self-optekening. In daardie sin gee hierdie boek Brink se éie interpretasies van homself weer, en verteenwoordig dit wat hy sélf gedink het hy werklik was” met, waar nodig, die biograaf se weloorwoë kommentaar daarby (xvi). De Kock beoog met hierdie strategie om ’n beter greep op Brink en sy kompleksiteit te verkry deur “die verband tussen Brink se joernaalinskrywings, sy lewe, en sy skryfwerk” vas te stel (xvii).

’n Ander keuse wat De Kock duidelik uiteensit, is sy strewe om die kerngebeure in Brink se lewe op verskillende gebiede na te speur – “in sy skryfloopbaan, huwelike, openbare lewe en in die geskiedenis van die land waaraan hy hom gewy het” (xvii). Dit veroorsaak, verduidelik De Kock, dat daar soms meer aandag aan sekere tydperke in Brink se lewe geskenk word as aan ander. So byvoorbeeld word byna drie volledige hoofstukke aan gebeure in die sestigerjare gewy, terwyl ander belangrike fases meestal in een hoofstuk behandel word. Die rede hiervoor: “In die sestigerjare was Brink se joernaalinskrywings diepgrondig; dit was ook dié tydperk – tot en met die sewentigerjare – waartydens die skrywer, wat homself as ’n “suitor, troebadoer, romantikus” beskryf het, sy verkenningstogte geloods het om seksueel-romantiese bevryding en vervulling te vind” (xvii).

’n Verdere keuse – in hierdie geval skryftegnies – wat De Kock aantoon en wat van belang is by hierdie punt, is dat die historiese teenwoordige tyd (wat Brink deurgaans in sy joernale gebruik) in die biografie gebruik word daar waar Brink “die leser regstreeks deur sy joernale aanspreek”. Die rede hiervoor is om “die dringendheid van sy joernaalinskrywings” oor te dra. Waar die verhaallyn dit vereis, word daar oorgeskakel na die verlede tyd, maar so gou as wat Brink “die drama van sy bestaan in die ‘teenwoordige tyd onvoltooid’ hervat”, volg die biografie weer die historiese teenwoordige tyd (xx). De Kock gaan dus op ’n baie spesifieke, weldeurdagte manier om met tydsgebruik en motiveer sy keuses helder.

Via die bestudering van Brink se eie onbemiddelde stem in sy dagboeke, ander bronne én Brink se fiksie – en na aanleiding van die kerngegewe van “die spel van liefde” – probeer De Kock dus tot ’n ingeligte begrip van Brink se binnewêreld kom om sodoende groter insig in hom as mens en skrywer te kry en te kommunikeer. Dit probeer hy doen, soos hy dit self stel, sonder om ’n oordeel oor Brink of sy lewe te vel (xvi). De Kock haal Middlebrook in hierdie verband aan: “Wat die biograaf die onderwerp skuld, stem ooreen met dít wat die psigoanalis die analisant skuld wanneer verborge materiaal aan die lig kom: nie oordeel nie, maar insig” (xvi). Hiervoor is die intieme stem van ’n egodokument, veral die dagboek of joernaal, geskik en besonder bruikbaar.

De Kock som sy ondersoeksvraag eenvoudig en bondig op: “Hierdie biografie ondersoek dus die verband tussen Brink se joernaalinskrywings, sy lewe, en sy skryfwerk. Die doel hiervan […] is om dié komplekse skrywer beter te begryp” (xvii).

Leon de Kock

  1. Die biograaf se visie op die genre

In sy voorwoord verwys De Kock telkens na wat, volgens hom, van ’n biograaf vereis word en noem vervolgens hoe die Brink-biografie met die genoemde vereistes omgaan. Aspekte hiervan word verspreid oor die verskillende afdelings in hierdie artikel bespreek, soos die rangskikking van bronmateriaal, ens. Ek sal dit dus nie hier herhaal nie.

Dat De Kock bewus is van die tekortkominge van hierdie genre, en nie voorgee dat dit moontlik is om ’n ultieme en volledige beeld van sy subjek te teken nie, blyk uit sy beamende verwysing na ’n uitspraak van Diane Wood Middlebrook, waar sy oor haar biografie Anne Sexton: a biography skryf: “In die kuns van biografie,” sê sy, “is dit aanmatigend van die lewendes om te dink hulle kan ’n geheelbeeld van ’n mens se lewe oordra. Ek wou Sexton uitbeeld op grond van haar eie, ingewikkelde stel terme” (xv). De Kock se houding jeens sy subjek is ongeveer dieselfde – hy wil nie probeer om Brink in sy volledigheid weer te gee nie, maar op basis van sy “eie, ingewikkelde stel terme” soos in sy dagboeke verwoord, waaronder die vervlegting van Brink se lewe en werk met “die spel van liefde” een van die sterkste en mees prominente blyk te wees. De Kock is dus daarvan bewus dat hierdie biografie nie noodwendig die enigste “definitive biography” oor Brink hoef te wees nie.

Met sy spesifieke fokus wil De Kock ’n groter begrip van die samehang tussen lewe en werk by Brink probeer ontsluit.

 

  1. Ordeningsprinsipes

Een van die vereistes van Mathijsen is dat ’n biografie chronologie as primêre ordeningsprinsipe moet volg. Die meeste teoretici ondersteun hierdie standpunt en die meeste biograwe volg sodanige chronologiese lyne. Maar Mathijsen vereis verder ook ’n oorkoepelende ordeningsprinsipe wat die chronologie oorstyg. Kannemeyer[xviii] verwys na ’n soortgelyke beginsel as hy sê dat daar binne die rangskikking en distillering van die historiese (chronologiese) materiaal ook sekere terugkerende motiewe, patrone en ander ordeningsbeginsels na vore sal kom, waardeur die subjek se lewe verhef word bo alleen maar ’n chronologiese samevoeging van lewensfeite. Hierby maak die biograaf ook doelbewuste keuses gelei deur die narratief wat hy/sy wil vertel, of voel noodsaaklik is om te vertel. Kannemeyer sê: “Deur die herhaalde beligting van dié aspekte kan hy een of ander soort ‘intelligible support’ aan sy biografie gee, sirkulerende fasette van die subjek se lewe wat van verskillende kante af belig word”.[xix] So het Kannemeyer byvoorbeeld by sy Opperman-biografie Opperman se vrees vir armoede as een so ’n faset gebruik; ander is verbindings tussen droom en daad, gevoel en intellek, literatuur en wetenskap, en sy opvatting oor die wesenloosheid van die kunstenaar.[xx] So kom daar ’n literêr-gestileerde biografiese narratief uit die chronologiese kompilasie van biografiese feite tot stand.

De Kock verduidelik dat hy ook die beginsel van die chronologie as basislyn volg, maar soms daarvan afwyk waar afwyking tot verheldering lei. Hy noem: “As ’n mens Brink se joernale uit die vyftigerjare lees saam met die uitsprake wat hy later oor sy kinderjare sou maak, word sleutelelemente van sy vroeë psigiese ontwikkeling sigbaar. Om hierdie belangrike stof deeglik uit te lig, word die gebruiklike chronologiese vertelling hier soms onderbreek, maar die draad van die storie word so gou moontlik weer opgeneem” (1). Die motivering vir afwyking van chronologie word dus verantwoord en verklaar.

Maar het De Kock ook, soos Mathijsen vereis, ’n ander oorkoepelende ordeningsbeginsel? Die titel André P Brink en die spel van liefde stel dit al onomwonde: die liefdespel. Dít en die literarisering daarvan is die spil waarom De Kock se Brink-narratief draai – ’n relevante keuse in die geval van Brink, juis omdat sy lewe én die inhoudelike aspekte van sy fiksie sterk daardeur bepaal is, soos De Kock uitwys. Hy noem dat Brink reeds vroeg in sy dagboeke begin nadink het oor sy skryfwerk en gedrewe volhard het met wat hy later die “spel van liefde” of “liefdespel” sou noem – “iets wat vir hom altyd met taal en die skryfproses verweef was” (2). Verbandhoudend hiermee is dat Brink, soos De Kock opmerk, altyd geweldig gedrewe was om sukses te bereik, en veral op twee gebiede: die skryfkuns en die liefde. “Sy lewensverhaal lê dus vasgevang in dié oorkoepelende strewe, aangedryf deur ’n gemoed wat wispelturig tussen die pole van vreugde en mismoedigheid gewissel het,” voeg De Kock toe (2). Dat dit die spilpunt van die biografie is, blyk dus ’n verantwoordbare keuse te wees wat ook deur die loop van die biografie uitgebreid bevestig word.

Die spel van die liefde en seksuele belewing was vir Brink geen banaliteit nie, maar ’n verhewe, metafisiese, byna religieuse kwessie wat ’n soort leitmotief in sy lewe geword het. Die biograaf beaam dit deur ’n aanhaling van Brink uit “Seks en Religie”[xxi] as een van sy motto’s by die biografie te gebruik: “[D]ie geslagsdaad is die seksuele ekwivalent van gebed. In albei kom die uitreiknood, die verloor-en-vindparadoks tot sy grootste konsentrasie. Elk moet voortdurend hernieu word, omdat hulle momenteel is – en die momentele aanraking met die Ander … skep voortdurend die noodsaak van herhaling. Sowel die gebed as die geslagsdaad is vir die menslike mens ’n paradoks van byna ondraaglike ekstase en agonie. En die belydenis van sonde, en die afstroop van die klere is, respektieflik, die onontbeerlike, vanselfsprekende voorwaarde vir die religieuse en die seksuele moment …” De Kock wys deur die loop van die biografie hoe Brink in sy verhewe opvatting van seksuele omgang ’n vorm van transendensie gevind het (xvii).

Soos wat uit De Kock se biografie blyk, manifesteer die liefde by Brink op ’n baie spesifieke, en mettertyd ongeveer voorspelbare patroon: eers ’n gepassioneerde obsessiewe liefdesverhouding waarin seksuele besonderhede en die optekening daarvan ’n dwingende rol speel; later die “vervolmaking” van die verbintenis in ’n huwelik – iets wat vir Brink blykbaar ’n soort noodsaaklike seël op ’n verhouding was (waarskynlik te make met sy Calvinistiese opvoeding); dan, wanneer hy die vrou “besit” en die verbintenis normaliseer, en taan die passie en tree verveling in; intussen ontstaan nuwe passies, of een spesifieke sterk passie, waarvoor die huidige huwelik ruimte moet maak, maar wat, as die huidige eggenote nie inskiklik is nie, tot ’n beëindiging van die huwelik lei en daarmee die begin van ’n nuwe soortgelyke siklus. Hierdie oorkoepelende ordeningsprinsipe, wat in sy chronologie ook siklies saam met die eb en vloed van Brink se lewens- en liefdesverhaal loop en telkens in sy werk terugkeer, word deur De Kock met bedrewenheid in die biografie gevolg. Die wyse waarop De Kock dit doen, aksentueer die idee van ’n magtelose “vasgetol-wees” in ’n onontkombare roller coaster en laat selfs die leser slinger tussen momente van afkeer en dan weer simpatie ten opsigte van die gebiografeerde.

De Kock maak sy ordeningsprinsipes (albei in ooreenstemming met Mathijsen se vereistes) dus duidelik kenbaar, en pas dit vervolgens ook vaardig en effektief toe.

  1. Onberispelike dokumentasie, kontroleerbare bronne

4.1 Dokumentasie (onmisbare bron van inligting, én ellende)

Een van die belangrikste aspekte waarop ’n biografie se kwaliteit getakseer word, is meestal of dit goed gedokumenteer is. Jan Rabie[xxii] het byvoorbeeld, juis omdat dit so goed gedokumenteer is, Kannemeyer se Opperman-biografie en Rousseau se Marais-biografie as van die beste biografieë tot op daardie tydstip in Afrikaans bestempel.

Soos reeds genoem, berus De Kock se dokumentasie hoofsaaklik op Brink se eie skryfwerk – sy fiksie, akademiese werk, outobiografie (’n Vurk in die pad, 2009), sekondêre tekste oor sy werk, onderhoude, briefwisseling en, die allerbelangrikste, Brink se persoonlike argief met handgeskrewe dagboeke, geskryf sedert sy 17de lewensjaar. Hierdie enorme argief, waarna De Kock verwys as die Brink-argief, beslaan 43 volumes wat 52 jaar se “noukeurige en omvattende dagboekinskrywings” (xii) bevat, met ’n somtotaal van 980 000 woorde. De Kock sê: “Aangesien ’n gemiddelde roman om en by 90 000 woorde beslaan, kan ’n mens sê Brink se joernale is min of meer gelyk aan 11 romans – dit wil sê bykans die helfte van die 24 romans wat hy gedurende sy leeftyd gepubliseer het” (1). ’n Dubbelslagtige “myn” dus: ’n goudmyn van inligting, maar vanweë die moeilik hanteerbare omvang ook ’n soort mynveld waardeur versigtig gestuur moet word.

Die omvang hiervan herinner aan die omvang van die argief waarmee Kannemeyer te kampe gehad het tydens sy navorsing vir die Langenhoven-biografie – ’n argief wat 14 meter rakruimte in die Stellenbosse Universiteitsbiblioteek beslaan het, waaroor Kannemeyer gesê het: “Ek het soms […] gevoel dat die enorme ballas materiaal wat ek van hoofstuk tot hoofstuk met my moes saamsleep terwyl ek terselfdertyd die strak lyn van ’n leesbare verhaal moes handhaaf, die hele onderneming haglik en onuitvoerbaar maak. Ek het simpatie met Ann Thwaite [skryfster van, onder meer, Edmund Gosse: A literary landscape (1984)] wat halfpad deur die dokumente van [...] Gosse gevoel het die ‘sheer amount of the material threatened to engulf me’.”

De Kock het, benewens die enorme omvang van die bronmateriaal, ook allerhande ander hindernisse teëgekom in sy toegang tot die argief. Aanvanklik het Karina Szczurek, Brink se weduwee, hom klaarblyklik volledige en onbeperkte toegang gegee wat sy later weer, om verskeie redes, ongedaan wou maak. De Kock het egter toegang behou wat hom in staat gestel het om die biografie te voltooi. Kannemeyer het soortgelyke omstandighede meegemaak tydens sy navorsing vir die Langenhoven-biografie. Aanvanklik wou Langenhoven se kleinseun en administrateur van sy oupa se letterkundige nalatenskap, Guillaume Brümmer, geen toegang tot die argief gee nie, omdat Langenhoven in sy testament bepaal het dat “geen hulp of inligting” aan biograwe verskaf mag word nie en dat verlof tot privaat dokumente soos briewe “alleen onder buitengewone omstandighede” toegestaan mag word.[xxiii] Kannemeyer[xxiv] sê dat hy eers in Oktober 1989, “bykans twee jaar nadat ek met my navorsing begin het maar dit weer as gevolg van die weiering moes staak” by Brümmer volle toegang tot alle Langenhoven-dokumentasie gekry het.

Brümmer[xxv] verklaar sy besluitsverandering soos volg: “Hoe sterk ook al my oupa se passie en argumente vir privaatheid was, sterker is tans die aanspraak van die geskiedenis”, en in hierdie geval ook die literatuurgeskiedenis. Met Brümmer se besluit om alles aan Kannemeyer oor te laat het die insluiting of weglating van gegewens uit byvoorbeeld private briewe, volgens Kannemeyer, sý “morele verantwoordelikheid” geword. En wat het hy oor die gebruik van alle “sensitiewe” inligting besluit? “Ek het besluit om die geskiedenis van Langenhoven se drankgebruik en sy verhouding met Sarah Goldblatt volledig in my boek uit te spel. Dit is […] by uitstek dié twee aangeleenthede waarvan die meeste potensiële lesers vaagweg iets weet en waaroor hulle meer feitelike inligting sou wil beskik. Daarby was dit my oortuiging dat ek met sulke inligting hoegenaamd nie afbreuk doen aan die status van die mens Langenhoven nie. As ’n mens sy briewe aan Sarah Goldblatt lees en sien hoe hy feitlik sy hele volwasse lewe lank stry teen die euwel van drank, ontwikkel jy ’n ontsettende deernis met die man en jy kry ’n nog groter bewondering vir die groot werk wat hy as taalstryder en as skrywer ten spyte van hierdie belemmering in sy lewe kon uitrig.”[xxvi]

Net soos De Kock uit sommige oorde verwyt word vir die openbaar maak van sensitiewe persoonlike sake, het ook Kannemeyer deurgeloop. Roy Pheiffer het byvoorbeeld geskryf dat hy die mededelings oor die verhouding tussen Langenhoven en Sarah liewer nie wil lees nie.[xxvii] Kannemeyer het egter vermoed dat hy veel meer negatiewe reaksie sou gekry het as hy “binne die konteks van ’n uitvoerige lewensbeskrywing hierdie kardinale aangeleentheid nie aan die orde [sou] stel nie”.[xxviii] Wat in hierdie verband nuttig is vir ’n objektiewe oordeel, is om die vraag te beantwoord of die beeld van Langenhoven of byvoorbeeld Leipoldt as skrywers werklik aangetas is deurdat hul biografieë destyds “sensitiewe” persoonlike inligting aan die lig gebring het. My vermoede is dat dit niks verander het aan die siening van die kwaliteit van hul literêre bydraes en die rol wat hulle in die Afrikaanse literatuur gespeel het nie. Dit het eerder aspekte van hul werk beter belig en laat die leser met ’n meer ingeligte blik na die mens agter die skrywer kyk.

Kannemeyer wys daarop dat “agtiende- en negentiende-eeuse skrywers van lewensgeskiedenisse meestal net op die morele status gekonsentreer [het] en ’n monument vir hul subjekte opgehou [het], terwyl die twintigste-eeuse skrywers eerder alle aspekte van die subjek se lewe probeer onthul […]”[xxix] Hy het destyds gevind dat ’n balans tussen hierdie pole nodig is “om die eksesses van die hagiografiese instink en die psigoanalise te temper”.[xxx]

Die toegang tot persoonlike bronne en die gebruik daarvan deur ’n biograaf was nog nooit ’n eenvoudige aangeleentheid nie, en die kritiek op De Kock se onthullings in die Brink-biografie geen unieke situasie nie.

“n Verdere ingewikkelde bronnekwessie waaroor De Kock verantwoording aflê, is: Wat staan hom te doen as die joernale om watter rede ook al stil word, soos wat die geval was in die negentigerjare, en weer in die tyd ná 2000? Sy oplossing hiervoor was om dan staat te maak op “konvensionele biografiese metodes en bronmateriaal soos onderhoude, koerantberigte en -artikels, resensies en kritiese ontledings van sy gepubliseerde werk” (xvii). Dit doen hy dan ook en gee telkens noukeurige en detailleerde verwysings. In die geval van onderhoude of briefwisseling word die naam van die betrokke persoon, die datum van korrespondensie of gesprek en alle andere nodige besonderhede gelys in die notas aan die einde van die boek. In gevalle waar die persoon sy of haar eie privaatheid wou beskerm, word name nie genoem nie.

 

4.2 Kontroleerbare bronne

Of die bronne wat ’n historiograaf gebruik en aanhaal, kontroleerbaar is, is vanselfsprekend belangrik in die bepaling van die betroubaarheid van ’n biografie, en onontbeerlik in die bepaling van die kwaliteit van ’n wetenskaplike biografie. Die antwoord in die geval van die Brink-biografie is voor die hand liggend. Die belangrikste bronne wat De Kock gebruik is kontroleerbaar, nl Brink se romans, ander akademiese en literêre geskrifte, sy outobiografie, resensies en artikels oor sy werk, asook sekondêre gepubliseerde bronne oor hom as skrywer. Sy persoonlike argief en sy dagboeke wat in die privaatbesit van sy weduwee is, is deur haar kontroleerbaar, maar dat dit uiteindelik gepubliseer sal word, is nie onmoontlik nie.

Soos in die geval van alle biografieë sal daar ook in hierdie geval bronne (soos e-posse, persoonlike gesprekke met en persoonlike briewe aan De Kock) wees wat nie vir die leser kontroleerbaar is nie, maar waarvan die outentisiteit wel deur die betrokke skryf- en gespreksgenote geverifieer (of ontken) kan word, behalwe natuurlik in gevalle waar hulle nie meer lewe nie of nie by naam genoem word nie (soos in die laaste paragraaf van die vorige afdeling verduidelik).

De Kock verwys noukeurig en gedetailleerd na alle onkontroleerbare en kontroleerbare bronne in die 63 bladsye eindnotas. Die verwysings is omvattend en uitvoerig, lyk volledig en akkuraat, en voldoen aan die standaarde mbt verwysings van ’n wetenskaplike werk.

 

4.3 Wat ander bronne reeds vermeld het

’n Ander aspek betreffende bronne wat ’n rol speel in De Kock se biografie, is dat hy sommige bestaande werk, byvoorbeeld Brink se outobiografie, as voldoende en toereikend genoeg beskou betreffende sekere fases/aspekte van Brink se lewe dat hy dit onnodig vind om die inligting in sy biografie te herhaal. De Kock verduidelik dat sy biografie daarom nie “die reeds bekende Brink-verhaal volledig [sal] oorvertel nie. In plaas daarvan bevat dié biografie besonderhede uit Brink se joernale wat gapings in sy memoir oorbrug, naamlik sy vyf huwelike en sy talle liefdesverhoudings” (xvii).

Om hierdie rede besluit De Kock dat die hoeksteen van sy eerste hoofstuk Brink se matriekjaar en universiteitsopleiding in Potchefstroom sal wees. “Die gebruiklike biografiese fokus op die skrywer se kinderjare word hier dus effens ingeperk. Brink vertel self die verhaal van sy kleintyd in sy memoir, ’n Vurk in die pad, en dit is dus oorbodig om daardie storie hier te herhaal. Nietemin word ’n kort opsomming van die skrywer se kinderdae later verskaf, soos Brink dit in sy memoir, joernale en ander bronne weergee” (3).

De Kock se behoedsaamheid betreffende herhalings van feite wat alreeds elders gepubliseer is, is waarskynlik daaraan te danke dat De Kock bewus is van gevalle waar biografieë vir hierdie soort herhalings gekritiseer is. Een so ’n voorbeeld is Kannemeyer se biografie oor Leipoldt. Venter[xxxi] en Grové[xxxii] maak beide melding van talle herhalings oor Leipoldt se lewe wat al uitgebreid in ander bronne voorkom. Ten spyte daarvan dat Venter Kannemeyer se Leipoldt-biografie betreffende volledigheid as “oorbluffend” beskou, voel hy tog dat die genoemde herhalings groot gedeeltes van hierdie biografie aan nuutheidswaarde ontneem.[xxxiii]

  1. Omgang met bronne

5.1 Kritiese omgang met bronne

De Kock is uitgesproke bewus van die noodsaaklikheid om ’n kritiese afstand ten opsigte van bronne te handhaaf. In die geval van dagboekinskrywings, laat hy blyk, word daar nog meer bedagsaamheid vereis. Volgens hom moet die biograaf egodokumente (soos joernale) “ontledend en met ’n skeptiese oog – teen die bestaande feite in, binne die toepaslike sosiale en intellektuele konteks, en ook in verhouding tot uiteenlopende vertellings” lees (xii).

In die voorwoord vra hy hom byvoorbeeld af tot watter mate Brink se dagboekinskrywings betroubaar sou wees. Hy kom tot ’n tweeslagtige gevolgtrekking: “Brink se fenomenale geheue het sy gedetailleerde verslaggewing versterk, en die joernale is gevolglik relatief betroubaar, in sowel die omvang van die dekking as die diepte van die persoonlike onthullings wat hulle bevat” (xiii). Aan die ander kant het De Kock sy bedenkinge en laat hy homself nie om die bos lei deur alles wat Brink in sy joernale skryf nie. So is hy byvoorbeeld bewus daarvan dat Brink “drama aan sy […] gedagtes en gevoelens oor verskeie onderwerpe – mees opvallend die vroue in sy lewe” – verleen (xiii). Ook vermoed De Kock dat Brink “se beskrywings in sy joernale […] deur verskeie faktore beïnvloed is, in geen geringe mate nie deur sy begeerte om homself aan homself – en uiteindelik aan ander – in ’n positiewe lig te stel” (xiv). Op ’n stadium skryf hy: “Weens Brink se voorliefde vir romantisering kan ’n mens nie seker wees hoe akkuraat sy beskrywing is nie” (308).

By ’n dagboekinskrywing wat Brink na sy eerste ontmoeting met Ingrid Jonker gemaak het, voeg hy ses maande later, regs bo in die kantlyn, nuwe kommentaar by. Die oorspronklike inskrywing vermeld dat Ingrid gesê het sy wens “iemand wil jaloers wees oor my en [haar] vashou”. Met die latere kommentaar korrigeer hy homself: “Nee! Dié het ek uit haar dagboek afgelei. Nou blyk dit dat sy dit bedoel het oor Jack” (aangehaal op bl 86). De Kock gee spesiale aandag aan hierdie geval, wat volgens hom betekenisvol is omdat dit een van baie aanduidings is dat Brink die gewoonte gehad het om die dagboeke en briewe van sy geliefdes in die geheim te lees, maar veral omdat dit wys dat Brink “’n gesprek tussen hom en Ingrid uitgedink het, aangehaalde uitlatings inkluis” (86).

De Kock voeg by: “Dít dui weer daarop dat Brink – ondanks sy toewyding aan akkurate verslaggewing en sy vermoë om feitlik alles te onthou – gegewens tot ’n mate in sy joernaal gefiksionaliseer het. In dié geval gebruik hy ’n gesprek tussen Jonker en Jack Cope in ’n verbeelde interaksie tussen hóm en Ingrid; tog toon sy latere korreksie dat hy daartoe verbind is om foute reg te stel.” Veral op sy hoede is De Kock as dit kom by inskrywings oor vrouens en seks omdat Brink, volgens hom, geneig was om in “sy uitvoerige en gedetailleerde seksbeskrywings sy ‘meesterskap’ oor vroue te beklemtoon. Dit is iets wat hy lewenslank kompulsief in sy joernaal gedoen het, ’n feit wat die leser heel moontlik skepties sal stem, eerstens teenoor Brink se geaardheid en tweedens oor die betroubaarheid van sy dagboekinskrywings” (xv).

Die biografieleser word egter gerusgestel deur De Kock se kritiese omgang met sy subjek en wat hy skryf, dat hy die “feite” uit die dagboeke noukeurig afweeg en nagaan vir moontlike onwaarhede of ander foute, en sy bevindinge in die biografie vermeld.

De Kock gaan ook behoedsaam en krities te werk met Brink se outobiografie. Waar De Kock iets teëkom wat moontlik nie klop nie, noem hy dit in die biografie, soms op ironiese toon. Hy is duidelik krities oor Brink se beskrywing van sy eie reaksie op Ingrid Jonker se dood, nl: “Ek het die wêreld voor my oë voel donker word. Die res van daardie dag was ek blind en kon ek nie sien nie” (aangehaal op bl 121). De Kock se ironiese kommentaar hierop is: “Ten spyte van sy beweerde blindheid skryf hy daardie selfde dag, by Salomi in Pretoria […] in sy joernaal” (121).

Terselfdertyd is De Kock ook bedag op die momente van rou eerlikheid. So sien hy in Brink se joernale momente “waarin selfanalise tot diepe onthullings lei, selfs bekentenisse” (xii) en dat Brink “terwyl hy geskryf het, […] met sy eie, ongeredigeerde en teenstrydige impulse geworstel” het (xiii). Ook in sy memoir is Brink soms brutaal eerlik. Hy aanvaar byvoorbeeld ’n paar keer aanspreeklikheid vir insidente van geweld, soos in sy beskrywing van ’n voorval uit sy kinderjare waarin hy sy eie aggressie tydens ’n speletjie beklemtoon (6). Hy skryf ook oor ’n vakansie in 1967 saam met Breyten en Yolande Breytenbach in Ponta do Ouro (Mosambiek) oor sy eie “viciousness”, dat hy “bitsig en wreed” kon wees, en soms “’n perverse sadisme” beleef het wat “heeltemal destruktief” kon word (xiv).

De Kock waak dus daarteen om onkrities deur die outobiografie of die dagboeke meegesleur te word, omdat Brink volgens hom “inderdaad geneig [was] om homself beurtelings te kasty en te prys, en dus moet hierdie vertellings oor die algemeen liefs met omsigtigheid gelees word” (xiv–xv). Maar die dagboeke, besef De Kock ook, bly ’n belangrike en ryk bron, “omdat dit ál plek is waar Brink sy ewige sosiale maskers grotendeels afgestroop het. Agter hulle het ’n meer komplekse en minder selfversekerde persoonlikheid geskuil as wat hy dikwels voorgegee het” (xv). Hy het “homself nie gespaar nie” en “homself ook gereeld ondergrawe” (xiii).

 

5.2 Verantwoordelike omgang met bronne

In die voorwoord bespiegel De Kock of Brink moontlik bewus daarvan sou gewees het dat sy joernaalinskrywings deur ander gelees en gebruik sou word, byvoorbeeld vir ’n biografie. noem De Kock noem dat alhoewel dit op die oog af lyk of Brink die joernale net vir homself geskryf het, dit tog ook blyk dat Brink daarvan bewus was dat ander dit mettertyd sou lees. De Kock lei dit af uit ’n 2002-inskrywing waarin Brink ’n gewese minnares “verseker dat hy reeds begin het om sekere name in sy joernale uit te krap ‘om aan [haar] te bewys dat [hy] [haar] nooit sal verraai nie, nie eers na [sy] dood nie’”. De Kock wys verder hoe die gedagte aan moontlike toekomstige lesers “swaar op albei se gemoedere [gedruk het], wat sterk dui op hul gesamentlike veronderstelling dat Brink se “papiere” ná sy dood noukeurig deur akademici en navorsers ondersoek sou word” (xiii).

De Kock is bewus van die diep persoonlike aard van die dagboeke en, soos hy dit stel, dat Brink dit gebruik het om “sy eie waarheid oor homself en die mense om hom vreesloos neer te skryf”, maar ook dat hy, “soos [James] Joyce […] geen poging aangewend [het] om hierdie geskrifte te vernietig nie, al was daar oorgenoeg kanse daarvoor” (xiv), Daar is genoeg aanduidings dat De Kock Brink se dagboeke nie sonder nadenke gebruik het nie, en heel waarskynlik ook nie sonder wroeging nie. Lg is daaruit af te lei dat hy as biograaf ’n sekere mate van gerusstelling gevind het in die aanduidings dat Brink, ten spyte van sy vermoedens dat die dagboeke hul weg na die oë van ander sou kon vind, dit tog nie vernietig het nie. Brink sou inderdaad die argief kon vernietig het, of sensitiewe dele daarin onleesbaar kon gemaak het (soos met die hier bo genoemde name), of selfs in sy testament ’n klousule kon geplaas het dat sy dagboeke nie tot die beskikking van biograwe gestel mag word nie. Dit het hy nie gedoen nie.

Hennie Aucamp

Hoe dan ook, Hennie Aucamp[xxxiv] het geskryf dat ’n biograaf waarskynlik altyd sy subjek verraai, dat dit onvermydelik is. Hy vra hom af of dit dalk die redes is waarom daar so min beduidende biografieë bestaan – “omdat die moed tot verraad ontbreek?” Aucamp gaan verder: “Of gestel die moed is wel daar, hoe oorkom die biograaf die waarskynlike teenstand van familie en vriende? Diesulkes het hulle eie beeld van die oorledene, en klou daaraan. Geen naakfoto’s, metafories gesproke, sal geduld word nie, want dit mag moedervlekke en ander letsels openbaar.”

Dat dit vir De Kock ’n prioriteit was om behoedsaam om te gaan met aanhalings uit die dagboeke, blyk uit sy keuse om daaruit woordeliks aan te haal en nie met redigering die gevaar te loop van moontlike nuanseverskuiwings nie. In sy “Skrywersnota” beaam hy: “Aanhalings uit Brink se joernale word in dié boek sonder redigering weergegee, behalwe in gevalle waar daar onduidelikheid is en verklarende inligting in vierkantige hakies bygevoeg is.” Dit is dus onderskeibaar waar Brink direk aangehaal word, teenoor waar sy woorde deur die woorde van die biograaf aangevul word of verhelder word.

In sy poging tot akkurate gebruik van en verantwoordelike omgang met hierdie bron gee De Kock selfs Engelse aanhalings uit resensies en ander kommentaar weer “in die skrywer se oorspronklike Engels […], behalwe in gevalle waar dit nie in die Afrikaanse sinskonstruksie pas nie.” Akkuraatheidsonthalwe verduidelik De Kock in sy “Skrywersnota” selfs hoe hy in sy biografie onderstrepings van woorde en sinsnedes uit Brink se joernaal weergee, nl met kursivering – in “sulke gevalle is die beklemtoning altyd dié van Brink self, tensy anders vermeld”. So voorkom die biograaf enige moontlike verwarring oor sy eie stem teenoor dié van die gebiografeerde. Dit getuig van ’n sin vir akademiese maar ook etiese verantwoordelikheid.

Ten spyte daarvan dat De Kock nie sensurerend met die dagboeke wou omgaan nie, het hy tog “ter wille van omsigtigheid en takt” besluit om in die geval van Brink “se buitengewoon uitvoerige seksbeskrywings” redigerend te werk te gaan, maar op so ’n wyse dat dit nog duidelik is “presies hóé sy joernaal- en romanskrywes vervleg is” (xvi). De Kock voer aan: “Brink se seksbeskrywings is moontlik die element in sy romans wat onder die striemendste kritiek deurgeloop het; in sy joernale, waar seks en seksuele liefde ’n deurlopende tema is, word die kloutjie by die oor gebring, en kan ’n mens baie duideliker sien wat die motief agter sy oënskynlike seksbeheptheid was” (xvi).

In die hoofstuk oor Brink se verhouding met Ingrid Jonker noem De Kock dat Brink se verslag “vol rou detail” is, maar dat hy as biograaf hierdie “kaal feite – met ’n ontsaglike aantal nabyskote van die minnaars se wilde seks” op sigself nie “uitermatig insiggewend” beskou nie en dit daarom ook nie nodig vind om in die biografie te herhaal nie. “Dit is eerder die implikasies van die Jonker-affair – veral met betrekking tot Brink se agtergrondverhaal – wat […] betekenisvol is” (47). Dít is waarop De Kock dan liewer ingaan. In gevalle waar dit nodig is om die privaatheid van mense wat in die biografie voorkom te beskerm, maak De Kock gebruik van skuilname.

Voorgaande dui daarop dat die biograaf diskreet omgaan met die bronne tot sy beskikking.

 

  1. Onderskeid tussen feite en interpretasie

Maak die biograaf op dieselfde wyse waarop hy sy eie stem en die van die gebiografeerde uit mekaar hou, ook ’n duidelike onderskeid tussen wat feite en wat interpretasie is?

In die loop van die biografie waar Brink aangehaal word, laat De Kock dikwels blyk dat hy die uitspraak met ’n knippie sout neem. Dit kom byvoorbeeld voor waar Brink later van jare oor ’n insident skryf waartydens sy pa as landdros ’n swart man wat kom hulp soek het, wreed behandel het. De Kock waarsku sy leser: “Dit is natuurlik ’n veel ouer Brink wat hier skryf, en ’n mens moet byvoeg dat sy uiteensetting heel moontlik aangedik is – oordrewe tonele van rassegeweld het Brink se romans gekenmerk, soos byvoorbeeld in Houd-den-bek en Philida” (6). Die gebruik van die woorde “heel moontlik” dui daarop dat De Kock die beskrywing nie heeltemal as die waarheid beskou nie, maar ook sy eie mening as persoonlike interpretasie aanbied.

Nog so ’n geval waar De Kock die woorde “bes moontlik” gebruik om aan te dui dat dit om ’n interpretasie gaan, is as hy die volgende skryf: “Sy oortuiging dat hy vroue kon lei na dít wat hy as ‘ekstase’ bestempel, was bes moontlik sy ydelheid der ydelhede” (142). Ook in ’n ander gedeelte wat gaan oor Brink se beskrywing van ’n besoek aan ’n prostituut, is dit duidelik dat die biograaf Brink se relaas nie heeltemal kan glo nie en oorgaan tot ’n interpretasie wat Brink minder “mooi” laat lyk as wat hy homself voorstel. De Kock bied dit aan as interpretasie of opinie, wat ook blyk uit die tikkie snedigheid wat veral in die woord “behaaglike” af te lei is: “Die feit dat die prostituut nie haar trane vir hom kon wegsteek nie, was sekerlik vir dié oplettende skrywer ’n behaaglike stukkie detail waarmee hy sy mag oor vroue aan homself kon bewys en bevestig.” Byna asof De Kock homself hier op ’n té subjektiewe houding betrap, probeer hy in die volgende sin hierdie gedrag van Brink rasioneel begryp en verklaar: “Dit was sy éie psigiese en emosionele nood, en dit is gedeeltelik verklaarbaar as deel van sy lewenslange strewe om vroue te ‘oorwin’” (142).

Die biografie bevat genoeg soortgelyke voorbeelde om tot die slotsom te lei dat De Kock helder aantoon waar hy dit oor feite het en waar oor interpretasie.

 

  1. Fiksie is nie feite nie

André P Brink en die spel van liefde voldoen op ’n besondere en baie spesifieke manier aan die vereiste om fiksie nie vir feite aan te sien nie, juis omdat Brink se lewe en sy werk duidelik op mekaar ingeënt is en feite en fiksie nou verweef is. De Kock wys telkens daarop hoe fiktiewe karakters in Brink se werk “ware ervarings” in sy lewe herhaal, of hoe sy fiksie “gereeld voorafskaduwings [is]van dinge wat werklik in sy lewe gebeur het”. De Kock praat van “’n soort vervlegting van leef-en-skryf” (xix) en hoe hy as biograaf uit die magdom outobiografiese geskrifte tot sy beskikking hierdie twee aspekte voortdurend uit mekaar moes probeer lostorring om hulle dan weer inmekaar te weef, maar dan op ’n meer “ekonomiese en kritiese wyse” (xix).

Tydens hierdie proses van lostorring en vasweef wys die biograaf doelbewus hoe hierdie ineengestrengeldheid by Brink werk. So toon hy byvoorbeeld aan wanneer die eerste tekens hiervan sigbaar word en hoe dit op ’n spesifieke dag momentum begin kry, soos die dag waarop Brink en Ingrid Jonker se paadjies vir die eerste keer in Jan Rabie en Marjorie Wallace se huis in Groenpunt kruis en hy in vlees en bloed gekonfronteer word met ’n Lolita/Brigitte Bardot-tipe vrou op wie hy ’n geruime tyd al gefikseer was – ’n fiksasie wat by hom aangewakker is deur Simone de Beauvoir se studie Brigitte Bardot and the Lolita syndrome (1959). Tot op daardie dag het hierdie “tipe” vir Brink nog net fiktief bestaan, en wel op twee maniere: enersyds as onbereikbare versinsel – “’n teoretiese en haas onmoontlike idee” – en andersyds as fiktiewe vergestalting in sy romans. Die karakter Nicolette in Die ambassadeur is ’n voorbeeld hiervan. Die moontlikheid op ’n werklike belewing en ontginning van die begeerte na hierdie “idee/vrou” het in die ontmoeting met Jonker vir die eerste keer in ’n tasbare gedaante verskyn. Die tweede hoofstuk van die biografie, wat handel oor Ingrid Jonker en die vroeë sestigs – besonder gepas met die titel “Die woord word vlees” – open met die woorde: “André P Brink begin sy joernaalinskrywing op 22 April 1963 met ’n aankondiging: ‘Ingrid’. Daarmee loods hy, met die intiemste joernaalinskrywings wat ’n mens jou kan voorstel, ’n omvattende verslag oor seker die opspraakwekkendste liefdesverhouding in die Suid-Afrikaans letterkunde” (46).

Literarisering – ’n term wat Brink self geskep het om die “literêre herskepping” of verwerking in verband met die vroue wat hy lief gehad het, en die spel van liefde, in sy skryfwerk (romans én dagboeke) te benoem – manifesteer reeds met betrekking tot baie vroeë ervarings in sy lewe. Hy was ongeveer tien jaar oud toe sy pa op hom en ’n vriendin Maureen afgekom het tydens ’n seksueel-getinte insident. Hierdie insident van “skaamtelose plesier en die wonderlikheid van daardie somermiddag”, vermeng met ’n “skandelike herinnering” daaraan, het Brink in sy dagboek skrywend probeer verwerk, en tydens die skryf ’n nuwe soort genot beleef. Dit sou ewigdurende gevolge vir Brink as skrywer hê. Die seksualiteit, die plesier, die skande, of “wat dit ook al was” (Brink se woorde), het vir Brink “vir goed verweef gebly met taal, en met die nimmereindigende soektog na die betekenis van woorde” (aangehaal op bl 12). In die Engelse weergawe van Brink se memoir vertel hy dat daardie dag ’n spesiale plek in sy verstand ingeneem het: “Die ontdekking van die betowering van seks en, deur die seks te verwoord, die betowering van woorde” (aangehaal op ble 12–13). Reeds op daardie vroeë leeftyd het feit en fiksie al by Brink verstrengel begin raak.

Die term literarisering, waarvan die saadjies moontlik op daardie somermiddag gesaai is, is ’n sleutel waarmee heelwat van Brink se werk ontsluit kan word, maar ook sy lewensingesteldheid, waarby Lawrence Durrell se uitspraak dat die liefde “a form of metaphysical enquiry” is, vir Brink ’n lewenslange kredo geword het. Daarom ook De Kock se keuse om “die verband tussen Brink se joernaalinskrywings, sy lewe, en sy skryfwerk” deur middel van hierdie sleutel te ontgin (xvii).

Dit blyk dat De Kock deurgaans waaksaam is om nie uit Brink se romans ongegronde afleidings te maak oor die skrywer se biografiese werklikheid nie. Een so ’n geval – met ’n duidelike korrelasie tussen roman en werklikheid – waar De Kock daarop wys dat die romangegewens tog nie heeltemal ooreenstem met die realiteit nie, het te doen met wanneer States of emergency (1988) ter sprake kom. Die vroulike hoofkarakter is sonder enige twyfel geskoei op Brink se toenmalige geliefde (later eggenote) wat in die biografie Marianne (’n skuilnaam) genoem word. De Kock betwyfel of een van die kerngedagtes in die roman – nl “dat geen werklik diepgaande liefde kán bestaan in ’n land waarin ’n amptelike noodtoestand afgekondig is nie” (244) – met die werklikheid klop: “Die gedagte dat die politiek en die ‘verskeurde en brandende’ toestand waarin Suid-Afrika hom bevind die bron is van die onsekerheid in Brink se werklike verhouding met Marianne, soos in die fiktiewe weergawe, is sterk betwisbaar” (244). Ek noem maar een voorbeeld.

Om feite en fiksie uit mekaar te ken, betrek De Kock ook ander bronne, soos Brink se uitsprake in ’n Vurk in die pad (wat De Kock, soos reeds genoem, ook nie alles as feitelik beskou nie), en waar relevant ook die briefwisseling tussen Brink en Ingrid Jonker, gepubliseer as Vlam in die sneeu: die liefdesbriewe van André Brink & Ingrid Jonker (2015), en natuurlik verifieerbare biografiese feite.

  1. Brink en die idees van sy tyd: invloed/beïnvloed

De Kock wys hoe Brink aanvanklik as jong Afrikanerman “tot ’n groot mate konvensioneel” was in sy kulturele, politieke en godsdienstige standpunte (28). Hy gee heelwat voorbeelde hiervan, oa hoe Brink as eerstejaarstudent ’n bewonderende toeskouer was tydens een van DF Malan se optredes tydens sy “segereis” ná die Nasionale Party se eerste verkiesingsoorwinning, en hoe Brink vir die grootste deel van die vyftigerjare ’n stoere ondersteuner van die Nasionale Party gebly het (30). Soos De Kock dit met behulp van aanhalings uit Brink se dagboeke motiveer, wys hy ook na aanleiding van die dagboekaantekeninge hoe Brink geleidelik van opinie begin verander het. Hoe De Kock hierdie gang van verandering in Brink se denke stap vir stap naloop, bied ’n waardevolle visie op hoe so iets plaasvind, en spesifiek hoe dit by Brink plaasgevind het: draaipunte, invloede langs die pad in die vorm van boeke, mense, gebeure, en dan Brink se eie persoonlike en privaatreaksies hierop in sy dagboeke, asook sy eie worstelinge wanneer hy die vurk in die pad teëkom en teen sy eie agtergrond moet kies.

De Kock beskryf hoe een van die draaipunte gekom het toe Brink in die vyftigerjare “as ‘’n rassistiese jong man’ ’n lesing deur die Afrika-nasionalis ZK Matthews bygewoon het” (31). Brink was intellektueel asook emosioneel getref deur Matthews se lesing, en moes vrae oor sy eie denke begin stel. Dat ’n daadwerklike ommeswaai in Brink se politieke denke plaasgevind het is byvoorbeeld duidelik in sy joernaalinskrywing van 28 Maart 1960. Hy is dan in Parys. Nav ’n Suid-Afrikaanse hofsaak waarin ’n wit polisieman beskuldig is van die dood van ’n swart man wat in hegtenis geneem en geskiet is, skryf die 25-jarige Brink: “Dis bitter genoeg om te behoort aan ’n volk wat ten onder gaan – maar dis hél om te behoort aan ’n volk wat verdien dat hy ondergaan” (aangehaal op bl 50). De Kock beskou dit as ’n “aansienlike kopskuif” vir “’n Afrikaner in sy middel-twintigerjare, wat net ’n paar jaar vantevore die eerste regeringshoof in die Nasionale Party se bewind van 48 jaar beskryf het as ‘’n onoortreflike leier van duisende’” (50)

Vervolgens laat De Kock stapsgewys sien hoe Brink sy rug op Afrikaner-binnekringe begin draai en geleidelik ’n buitestander word, mettertyd selfs as ’n “vyand van die Afrikaner” beskou word. Hoe sou Brink homself jeens hierdie nuwe status opstel? De Kock verduidelik dat die posisie van “outsider-skap” vir Brink inderdaad geen vreemde idee was nie en selfs ’n konsep waaraan ’n sekere status verbonde was in die nuwe kringe waarin Brink toe begin beweeg het; onder andere lei hy dit af uit die feit dat Brink bekend was met byvoorbeeld Colin Wilson se The outsider, asook die werk van Sartre, Toynbee, Goethe, Faulkner, Mann, Ibsen, Dostojewski en Kierkegaard (51). Dat Brink nie ’n vreemdeling was tov buitestanderskap nie, en homself ook nie van hierdie status probeer afwend het nie, is sigbaar in die soepelheid waarmee hy die kosmopolitiese moderniteit (met buitestanderskap as kern) in veral die vorme van eksistensialisme en absurdisme sou omarm (51).

Na aanleiding hiervan wys De Kock op die parallelle veranderings in Brink se posisie ten opsigte van ideologiese tuiste: ’n Verwydering van die ideegoed van die Afrikanerdom het gepaardgegaan met ’n toenadering tot die Europese avant-gardistiese denke. Soos De Kock tereg opmerk, impliseer die buitestanderposisie “uit die perspektief van ’n rebelse wit Afrikaner” ’n binnekring posisie in “die artistieke beroering van die modernisme” in die Verenigde Koninkryk en Europese vasteland. Op hierdie wyse teken die biograaf Brink doeltreffend af teen die agtergrond van (aan die een kant) sy land, sy volk en sy kerk en (aan die ander kant) die intellektueel- en artistiek-gedrewe avant-gardistiese denke in Europa. De Kock laat ook uit die volgende dagboekinskrywing sien hoe Brink self, byna geskok, agterkom hoe anders hy nou oor sy “ou wêreld” dink: “Uit alles die skielike en oorweldigende ontdekking van ’n klein volkie teen die muur, bedreig deur die ganse wêreld; bedreig óók deur homself. Miskien veral deur homself” (aangehaal op bl 52).

Die manifestering van hierdie politieke afkeuring deur Brink van die tradisioneel-denkende Afrikaner in sy romans bereik ’n hoogtepunt in Kennis van die aand (1973) wat ook deur die sensuurraad verbied word. De Kock beskryf dit as ’n boek wat die Afrikaner-psige se diepste wond blootlê: “dit wat Brink beskou het as die Afrikaner se aangeleerde wreedheid en verwoestende skynheiligheid” (193). As gevolg van die verbod op hierdie boek, skryf De Kock, het “Suid-Afrika nou in die oë van die wêreld ’n land geword wat sy eie, waagmoedige skrywers muilband en treiter. Brink, stellig ’n ‘volksverraaier’, sou spoedig Suid-Afrika se Solzjenitsin word, ’n martelaar van onderdrukking, en sy internasionale reputasie sou ongekende hoogtes bereik” (194). Dit sou selfs tot doodsdreigemente teen Brink en sy gesin lei (205).

Ook aan die feit dat Brink nie net in sy politieke denke ’n groot metamorfose ondergaan het nie, maar ook in sy breër denke oor estetika (oa vorm), gee De Kock in die biografie aandag deur te wys dat Brink se “nuwe” denke nie net inhoudelik in sy romans tot vergestalting gekom het nie, maar ook wat vorm betref. De Kock se afleiding is dat Brink inderdaad ’n skrywer is “wat geroepe voel om nie net sy politieke en kulturele sieninge aan te pas nie, maar ook om in sy gekose kunsvorm vormverandering teweeg te bring en om die estetika daarvan radikaal te transformeer” (55).

Brink se besoek aan Europa (spesifiek Parys) in sy twintigerjare en sy blootstelling daar aan internasionale denkstrominge, skrywers, romans, filosofieë, ens het dus geleidelik by hom ’n ommekeer teweeggebring wat sy lewe en sy werk dramaties sou beïnvloed. Op sy beurt het Brink en sy werk weer baie Suid-Afrikaanse lesers beïnvloed om anders na die Suid-Afrikaanse werklikheid te begin kyk. Hierdie dubbelwerking in Brink se lewe van beïnvloed-word en ook ander beïnvloed, word in hierdie biografie goed in beeld gebring: ’n skrywer/denker wat teen die oorheersende norme van “sy mense” inbeweeg het, maar ook ’n invloedryke intellektuele en politieke baanbreker binne dieselfde groep geword het.

Op dieselfde wyse waarop De Kock sy subjek se politiese, kulturele en estetiese metamorfose naloop en beskryf, doen hy dit ook in verband met Brink se verandering van gelowige na ongelowige. Deur te fokus op Brink se selfrefleksies hieroor in sy dagboeke laat De Kock sien hoe die verandering plaasgevind het, asook die fassinerende momente as Brink weet dat hy nie meer kan glo nie, maar tog nog deur sy gelowige agtergrond agtervolg word. Brink: “Ek staan daagliks nog verslae voor die ontdekking van die burgerlike, dopperse ou sieletjie wat ek altyd nog gehad het. Mens raak swaar van so iets ontslae” (aangehaal op bl 62).

Omdat die “spel van die liefde” die fondament van die biografie is, word daar veral klem gelê op hoe seks vir Brink ’n soort religieuse vorm aangeneem het en ’n plaasvervanger geword het vir sy vroeëre godsdiensbeoefening. In ’n brief aan Jonker skryf hy: “Ons ‘bymekaar slaap’ is ’n soort Mis-hou waarin die transsubstansiasie volkome is” (aangehaal op bl 66). Brink skryf uitgebreid oor die verwantskap tussen seks en religie in sy essay “Oor seks en religie” wat in Desember 1964 in Standpunte verskyn het. De Kock merk op dat “die vreeslose, vurige, en ongebreidelde samekoms van seksuele liefde” vir Brink “die sentrale ritueel in sy nuwe geloof” geword het (66) en dui die hierin verskuilde driedubbele “verloëning” van sy religieuse agtergrond aan: Nie net keer hy homself af van religie nie, hy stel seks (wat dikwels met sonde geassosieer word) gelyk aan ’n religieuse belewing, en boonop as ’n Katolieke ritueel, terwyl die Afrikaner die Katolisisme altyd as ’n gevaar getipeer het (66).

André P Brink en die spel van liefde is besonder geslaag in die manier waarop Brink as beide beïnvloede asook invloedryke skrywer uitgebeeld word, hoe hy betreffende sy veranderde denke in ’n nuwe verhouding ten opsigte van die Afrikaner te staan gekom het, hoe hy te midde van ’n apartheidstaat sy eie posisie van politieke integriteit geskep en gehandhaaf het. ’n Biografie oor ’n Suid-Afrikaanse skrywer kan nie hierdie aspek vermy sonder om ’n groot gaping in ’n beter begrip van Brink te laat nie. Hierdie aspek is een wat byvoorbeeld Charl-Pierre Naudé[xxxv] in sy Opperman-biografie nalaat om te dek en wat oa ook die kwessie insluit van “how to retain artistic and moral integrity in an ideologically structured social context”. Gerrit Olivier[xxxvi] lewer ook kommentaar oor hierdie blinde kol en noem dat mens meer sou wou weet oor Opperman se onwil of onmag om hom van die “gesagstrukture” van die politiek, kerk en uitgewersbedryf los te maak.

  1. Styl

’n Aspek wat nie uitdruklik deur Mathijsen gelys word nie, waarskynlik omdat dit meer betrekking het op die literêre biografie, maar wat ek tog beskou as ’n essensiële bestanddeel vir sukses, ook by die wetenskaplike biografie, is esteties-stilistiese kwaliteit: die narratief moet esteties bevredigend wees in terme van styl en daarby moet die verhaal onderhoudend vertel word – twee aspekte wat met mekaar verband hou. Aucamp[xxxvii] verwys hierna as hy skryf: “Groot biografieë word nie net as geskiedskrywing gelees nie, maar ook as belletrie” en is dus “meer as kultuurgeskiedenis: dis ook letterkunde.”

Voldoen De Kock se biografie aan stilisties-estetiese verwagtings? Soos onder die afdeling “Ordeningsprinsipes” hier bo uiteengesit, loop die oorkoepelende ordeningsprinsipe wat De Kock toepas, nl Brink en die liefdespel, net soos in Brink se lewe, chronologies sowel as siklies. De Kock hou dus doelbewus rekening daarmee dat hierdie ordeningsprinsipe van die “sikliese chronologie” ook in sy biografiese narratief gevolg moet word, waardeur hy ook ’n strak spanningslyn handhaaf.

Behalwe dat De Kock Brink se stem en die struktuur van sy liefdesiklusse oor die algemeen nougeset volg, hou hy ook rekening met Brink se dagboekstyl: “Sy neiging was om te besin oor situasies en motiverings, moontlikhede en geleenthede. In hierdie biografie het ek probeer om die verteltekstuur – die onbeslistheid en kringdenke – van Brink se beskryfde lewe te behou. Synde onverwerkte ervaring voldoen die lewe nie aan die woordekonomie van ’n vertelling nie. Daarom het ek in sommige gevalle toegelaat dat die neergepende lewe soos dit ervaar is, sy warrelende, wanordelike vorm, of vormloosheid, onthul” (xiii). Wat skryfwyse betref het De Kock dus ’n esteties weloorwoë en goedgemotiveerde keuse gemaak en toegepas.

Wat styl betref, is die biograaf hier ook vaardig in sy gebruik van beeldende taal en stylvorme soos ironie wat dikwels ook humoristies is. ’n Voorbeeld van lg sien ons wanneer hy beskryf hoe Brink, terwyl hy met sy nogal tradisionele vrou, Estelle, in Parys woon, aan Lobola vir die lewe werk: “Met sy vrou se tradisionele pampoenkoekies as brandstof het Brink dus sy eerste avant-garde fiksie geskep, met Camus as inspirasie. Voorwaar ’n pikante bredie!” (57). Voorbeelde van pragtige uitdrukkings en beelde is nie moeilik nie te vind nie. Een hiervan kom voor in De Kock se kommentaar oor wanneer Brink tydens sy eerste besoek aan Parys tot die ontdekking kom dat hy met sy denke nie meer binne Suid-Afrika tuishoort nie. De Kock skryf: “Vanuit Frankryk beskou, waar die revolusionêre storms van die sestigerjare spoedig sou woed, het die wêreld van Potchefstroom (en Pretoria) afgeleë, stroef en duister gelyk” (53). Mooi beeldend is ook die beskrywing van Brink as “kwiksilweragtig”, sy literêre opbrengs in die sewentiger- en tagtigerjare as “koorsagtig” (223) en die dekade voor die nuwe millennium as “’n ontnugterende dekade [wat hy] saam met Marianne in Kaapstad [sou] deurbring” en dat hy die nuwe millennium sou “binnetree as ’n melancholiese, gehawende en al-hoe-ouer-wordende Don Quichot” (262). Nog so ’n mooi beeld is dat die belofte van seksuele liefde vir Brink regdeur sy volwasse lewe, in De Kock se woorde, ’n “vryheidsfakkel” was wat hy byna blindelings nagevolg het. In hierdie enkele woord vat De Kock saam dat die liefde nie net ’n ligbron en dus bron van energie in Brink se lewe en sy werk was nie, maar suggereer hy ook die verleidende en verlokkende krag wat vir hom daarvan uitgegaan het, soos ’n mot aangetrek na ’n ligbron waar hy byna gehipnotiseerd en obsessief omheen bly draai, soms met fatale gevolge. Die woord suggereer ook die verlossende aspek wat Brink in die liefde gesoek en soms – meestal tydelik – gevind het.

Soms is De Kock se waarnemings ook toepaslik verweef met literêre verwysings, soos wanneer hy oor Brink as sy [Brink se] eie joernaalsubjek skryf: “Mettertyd word hý, eerder as ’n fiktiewe karakter, die lydende, strompelende, en absurde onderwerp van sy eie skryfwerk. Hy word in der waarheid sy eie Hamlet” (102); of: “Benewens sy romantiese optimisme was dit Brink se óú gewoonte om in sulke omstandighede elkeen van sy gevolgtrekkings op ’n Hamlet-agtige wyse te bevraagteken” (311). Soms lewer die biograaf ook vanuit die filosofie toepaslike kommentaar, soos wanneer dit gaan oor Brink wat in ’n brief aan ’n vriend skryf dat hy telkens deur Hermione Harris afgewys word en in die proses ontslae raak van “al die energie wat in boeke behoort te beland”, waarop De Kock met hierdie sin reageer: “Kierkegaard se ‘duiseling wat vryheid meebring’ is hier ongetwyfeld te bespeur” (124). Nog ’n voorbeeld uit die filosofie sien ons wanneer De Kock skryf dat Brink “oorweldig was deur ’n seksualiteit wat, soos Nietzsche dit stel, ‘uitreik na bo, tot in die allerhoogste pieke van [’n mens se] gees’” (142). Op hierdie wyse betrek De Kock byna ongemerk ’n breër filosofiese agtergrond wat ook deel was van Brink se eie verwysingswêreld.

André P Brink en die spel van liefde voldoen ruim aan die styl wat die biograaf nastreef, en verhaalmatig is hierdie biografie soepel en wat spanningslyn sowel as estetiese oorwegings betref, suksesvol.

 

Slotsom

In De Kock se biografie kom die leser in aanraking met ’n lewende en menslike beeld van ’n toonaangewende outeur in die Afrikaanse literatuur, ’n skrywer met internasionale statuur, wie se naam “deur internasionale kritici in dieselfde asem genoem [is] as Aleksandr Solzjenitsin, Gabriel García Márques en Peter Carey” (xi). Nie net word hy in sy verbluffende produktiwiteit as skrywer, akademikus en vertaler geteken nie (met 24 romans, verdere verhoogstukke, vakliteratuur, vertalings, letterkundige en kunskritiek en ’n groot hoeveelheid joernalistiek), maar ook as iemand wat grensverskuiwend gedink en geskryf het in sover dit politiek, ideologie, estetika, godsdiens en moralisme betref – boonop in ’n era toe afkeurende kritiek hierteen uit verskeie geledere (owerheid, familie, vriende en kollegas) ook vervreemding meegebring het, teistering deur die veiligheidspolisie, en verbanning van sy werk. Hy word ook uitgebeeld as ’n skrywer wat gehelp het “om ’n nuwe geslag Afrikaners te bevry, en ’n persoonlike en politieke gedragskode [te] skep wat nie aandadig was aan die Calvinisme en apartheids-ideologie nie” (xvii). Verder word hy geteken as ’n mens wat onversadigbaar op soek was na liefde en erkenning, iemand wie se lewe en werk so ineengestrengel was dat kennis van die een onvermydelik begrip van die ander meebring.

Die leser staan met verwondering voor Brink se verbluffende werksywer, werkskapasiteit, werksetiek, fotografiese geheue, fenomenale nalatenskap as skrywer, en sy moed en vasberadenheid om met oortuigingskrag teen die dominante denke van sy tyd in te gaan. Ook is die leser ontroerd oor Brink se voortdurende stryd met homself, sy onvermoë om sy lewe te verander, en die (oorwegende, maar nie altyd nie) eerlikheid waarmee hy dit in sy dagboeke uitspook. ’n Kwesbare, magtelose en worstelende man kom tot gestalte, teenoor die reeds bekende beeld van die “groot” en briljante skrywer en ewige Don Juan.

Die “worstelende man” is een van die groot skatte wat Brink se joernale opgelewer het. Die leser weet nou hoe Brink, wat met soveel sjarme en selfversekerdheid in die openbaar opgetree het, homself in sy dagboeke reëlmatig ondergrawe het “terwyl hy ingewikkelde denkpatrone neergepen het wat in veelvuldige, teenstrydige teorieë uitgekring het, byna asof hy met homself gestry het” (xii). Soos De Kock, vermoed ook die leser na aanleiding van al Brink se worstelings op papier dat hy soms “eenvoudig nie by magte was” om alles self uit te pluis nie en dan weer “bloot onwillig – om moeilike aangeleenthede, ongemaklike waarhede” te ontrafel (xiii). Dus: In terme van Bond se beskouings oor die biografie soos aan die begin van hierdie artikel genoem, blyk De Kock se biografie geslaag te wees, nl in die wyse waarop die subjek nie alleen benader en weergegee word as “subject matter” nie, nog minder as verhewe “subject matter”, maar veral as “human matter” – dus Brink nie net as ’n groot skrywer nie, maar ook as falende, worstelende mens.

Daarom is hierdie biografie ook, soos Bond die geslaagde biografie verder beskryf, ’n “vehicle for a penetrating analysis of human passions and human motives”. Ook voldoen dit presies aan wat Samuel Johnson beskou as die soort biografie wat die meeste waarde het, nl ’n werk wat nie net vertel hoe die subjek sy “grootsheid” behaal het nie, “but how he was made happy”; “not how he lost the favour of his prince, but how he became discontented with himself”.

De Kock het dit boonop reggekry om “ondanks die bykans oewerlose stroom besonderhede waardeur hy moes waad, steeds die oewer in die visier te hou” (soos Van Coller[xxxviii] oor Steyn se Van Wyk Louw-biografie geskryf het), en om, sonder om reduserend met Brink se kreatiewe werk om te gaan, ’n uitstekende sig op die osmotiese samehang tussen sy lewe en sy skeppende werk te gee. Die resultaat is ’n biografie wat nie alleen aan wetenskaplike en estetiese standaarde voldoen nie, maar ook beskou kan word as ’n “definitive biography”, soos wat Brink se lewenslange vriend, wyle Naas Steenkamp, gehoop het dit sou word toe hy sy omvattende versameling Brink-korrespondensie aan De Kock oorhandig het (430).

Vanselfsprekend is daar ook in hierdie biografie leemtes, gebreke en tekortkominge, maar aangesien my artikel geen resensie is nie, maar ’n evaluering van André P Brink en die spel van liefde as ’n wetenskaplike biografie, het ek my daartoe beperk om dit aan die wetenskaplike standaarde van hierdie genre te meet.

Omdat daar nog weinig omvattende studies oor die genre van die biografie in Suid-Afrika onderneem is,[xxxix] sal die publikasie van hierdie sleutelbiografie en die besprekings wat dit meebring, hopelik nuwe belangstelling in die genre laat ontvlam en daarmee saam verdere akademiese navorsing oor die biografie en die ontwikkeling daarvan in Suid-Afrika inspireer. Hopelik stimuleer dit ook vergelykende studies tussen die verskillende benaderings van biograwe, soos oa Steyn, Kannemeyer, Schoeman en De Kock. Sodoende sal die wetenskaplike (en literêre) biografie binne plaaslike konteks met toenemende kundigheid en teoretiese bekwaamheid geëvalueer kan word.

 

Bibliografie

 

Aucamp, H. 1998. Beeltenis verbode. Kaapstad: Human & Rousseau.

Bond, DF. 1962. In Encyclopaedia Britannica (Vol 3). Chicago, Londen en Toronto: Encyclopaedia Britannica Ltd.

Batchelor, John (red). 1995. The art of literary biography. Oxford: Clarendon Press.

Boswell, James. 1992. The life of Samuel Johnson. New York en Toronto: Alfred A Knopf.

Brink, AP. 1964. Oor religie en seks. In Standpunte, XVIII(2).

De Kock, Leon. 2019. André P Brink en die spel van die liefde. Johannesburg en Kaapstad: Jonathan Ball Uitgewers.

De Sola Pinto, V. 1951. English biography in the XVIIth century. (Life Literature & Thought Library Series.) Londen: George C Harrap & Co.

Grové, AP. 1999. Die mens Leipoldt kom tot lewe. In Rapport, 23 Mei 1999, bl 18.

Kannemeyer, JC. 1998. Op weg na 2000. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1995. Langenhoven: ’n lewe. Kaapstad: Tafelberg.

Louw, NP Van Wyk. 1986. Versamelde Prosa 1. Kaapstad: Tafelberg.

Mathijsen, Marita. 2018. https://www.nrc.nl/nieuws/2017/11/17/dit-is-waar-de-wetenschappelijke-biografie-aan-moet-voldoen-14077998-a1581622.

Naudé, Charl-Pierre. 1987. A poet who thumbed his nose at PW. In Weekly Mail, 24 September, bl 22.

Nienaber, PJ. 1982. Perspektief en profiel. 5de hersiene uitgawe. Johannesburg: Perskor.

Olivier, Gerrit. 1987. Die “in memoriam” van ’n vergange era. In Die Suid-Afrikaan. Lente/Somer-uitgawe.

Pelser, AC. 2001. Die literêre biografie – ’n terreinverkenning. MA-verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Rabie, Jan. 1987. Fine literary epitaph for a guru of Afrikaans poetry. In The Cape Times, 21 Januarie, bl 6.

Van Coller, HP. 1999. Biografie “een van heel bestes”. In Die Volksblad, 22 Februarie, bl 6.

Venter, LS. 1999. Die veelsydige Leipoldt se lewe boeiend aan die bod. In Beeld, 9 Augustus 1999, bl 6.


Eindnotas

[i] Dus bedoel ek nie hiermee ’n biografie oor ’n skrywer of literêr-betrokke persoon nie.

[ii] Bond (1962:593).

[iii] Aangehaal deur Bond (1962:593) (verwysing in Pelser 2001:11).

[iv] De Sola Pinto (1951:11).

[v] Kannemeyer (1995:4–5).

[vi] Louw (1986:253–300).

[vii] Kannemeyer (1995:5).

[viii] Brink in Nienaber (1982:196).

[ix] Pelser (2001:71).

[x] Ter wille van bondigheid gaan ek nie hier op dié metodes in nie.

[xi] V[ictor] E[douard] d’Assonville (1927) was ’n teoloog. Met die Eeufees-uitgawe van Totius se Versamelde werke in 1977 was hy voorsitter van die publikasiekomitee wat Totius se geskrifte opnuut verken het. (Sien Pelser 2001:74.)

[xii] Boswell (1992).

[xiii] Pelser (2001:6).

[xiv] Mathijsen (2018).

[xv] In Batchelor (1995:15).

[xvi] Mathijsen (2018).

[xvii] Mathijsen (2018).

[xviii] Kannemeyer (1998:42–3).

[xix] Ibid.

[xx] Pelser (2001:98).

[xxi] Brink (1964).

[xxii] Rabie (1987:6).

[xxiii] Pelser (2001:123).

[xxiv] Kannemeyer (1995:4).

[xxv] In Kannemeyer (1995:xiii).

[xxvi] Kannemeyer (1995:5).

[xxvii] Pelser (2001:123).

[xxviii] Kannemeyer (1995:5).

[xxix] Kannemeyer (1995:3–4).

[xxx] Kannemeyer (1995:4).

[xxxi] Venter (1999:6).

[xxxii] Grové (1999:18).

[xxxiii] Pelser (2001:137).

[xxxiv] Aucamp (1998:98).

[xxxv] Naudé (1987:22).

[xxxvi] Olivier (1987:35).

[xxxvii] Aucamp (1998:62–3).

[xxxviii] Van Coller (1999:6).

[xxxix] Pelser se MA-verhandeling van 2001 het die veld goed ontsluit, maar intussen het daar weer nuwe biografieë verskyn en nuwe wetenskaplike verwikkelinge rondom die genre ontstaan, wat opnuut ’n behoefte aan navorsing van hierdie veld in Suid-Afrika wek.

The post Leon de Kock se <em>André P Brink en die spel van liefde</em>: ’n LitNet Akademies-resensie-essay appeared first on LitNet.

The Lion King – louwarm

$
0
0

Dié film is ’n visuele skouspel – van die leeu se sagte maanhare wat in die wind wapper, tot die kleinste insek wat oor ’n stomp kruip en die utopiese Afrika-graslandskappe. Ek het deurentyd gewonder wat op ’n rekenaar geskep is en wat nie – deels oor dit so realisties is, maar deels oor daar nie veel meer aan die film as die ongelooflike animasie is nie. Dit is ’n jammerte.

Die 2019-weergawe het nie die passie van die 1994-weergawe nie. Ek het heeltyd gewag vir die energie om toe te neem, vir die weerbarstigheid van byvoorbeeld die aasvoëls of die hiënas om deur die skerm te breek. Die oomblik het nie aangebreek nie. Selfs die ikoniese liedjies het verveel. ’n Leidraad tot die film se lusteloosheid was toe dié dialoog ingesluit word: “I’ve got this”. Is dit nie gereserveer vir lamsakkige en onoorspronklike Amerikaanse aksiefilms nie?

Die karakters het min vleis en nog minder persoonlikheid. Ek onthou Pumba en ook die hiënas as fassinerende en vars karakters wat jou oopmond laat lag het. John Oliver se Zazu maak jou darem glimlag. Vir die res gee jy nie werklik om nie.

Ek het doelbewus nie die 1994-weergawe weer gekyk nie, want ek wou die nuwe een op eie voete laat staan. Dis egter so ’n punt-vir-punt hervertelling van die eerste, dat dit niks nuuts bied nie. Jy ken die storie, die nuwe karakters is skaduwees van die oues en na ’n halfuur is jy oor die besonderse animasie.

Dit is nie ’n slegte film nie, net ’n vervelige een. Boonop is die boodskap ’n bietjie oudmodies. Ons het ’n koning nodig om ons te red, om ons te laat opstaan teen ’n despoot. Sonder daardie koning, die uitverkore een, is ons niks nie?

The post <em>The Lion King</em> – louwarm appeared first on LitNet.

Dying for Gold: ’n filmresensie

$
0
0

’n Skermgreep van die dokumentêr Dying for Gold

Mynbou is nie net sinoniem met hoogs gesogte metale soos goud nie, maar ook met swaarkry, seerkry en verwoeste lewens. Talle mynwerkers staar ’n aftrede van pyn en leiding in die gesig, met siektes soos silikose en tuberkulose wat hulle voorland is. Dit is ongelukkig die realitiet van meer as 500 000 mynwerkers, tog is dit nie alombekend nie.

Dit is dus juis wat die dokumentêr Dying for Gold poog om te doen: die kollig te plaas op die verdoemende feite van die mynbougeskiedenis van Suid-Afrika se invloed op sy mynwerkers en meer spesifiek hulle gesondheid.

Die dokumentêr kyk na die omgewings- en politieke landskap van Suid-Afrika en hoe dit beïnvloed is deur die mynbedryf oor die afgelope eeu. Dying for Gold is ’n interessante blik op die mynbedryf van Suid-Afrika, die geskiedenis daarvan, die destydse uitbuitende werwingspogings in Suider-Afrika, en die impak daarvan op talle mynwerkers. ’n Geskiedenis van uitbuiting, kolonialisme en rassisme.

’n Skermgreep van die dokumentêr Dying for Gold

Hierdie dokumentêr word onder meer beskryf as die “ongekende verhaal van die vorming van Suid-Afrika”, en verken die talle maniere waarop die mynbedryf ’n sleutelrol gespeel het in in die vorming van apartheid Suid-Afrika.

Vir lank het honderde duisende swart mans uit sub-Sahara-Afrika hul gesinne verlaat om in die myne te werk en grawe vir goud, en so Suid-Afrika se belangrikste bron van rykdom te produseer. Ongelukkig het dié werkers van oral oor Suider Afrika nooit die vrugte van hul harde werk gepluk nie.

Hulle moes in die wêreld se grootste myne, teen die goedkoopste moontlike prys vir hul arbeid werk om te verseker dat ander mense ryk word van hulle arbeid. Behalwe vir die klein loon wat hulle kon huistoe stuur was daar nie veel nie.

Dit, en die silikose en tuberkulose ‒ longsiektes wat hulle opgedoen het in die myne as gevolg van die silika in die stof in die myne. Die deursigtige giftige stof. En die ergste onthulling van die dokumentêr?

Die feit dat die grootbase en mediese kundiges al vroeg geweet het van die gesondheidsgevare van die myne, maar verkies het om niks daarvan te noem of daaraan te doen nie. Wins was die enigste motief, die welstand van die werkers het sleg tweede gekom.

Richard Pakleppa en Catherine Meyburgh is die skeppers van hierdie roerende dokumentêr wat ’n kragtige kykie op die gesondheidsimpak bied op die mynwerkers wat hulle lewe feitlik ondergronds deurgebring het.

Die dokumentêr maak gebruik van argiefbeeldmateriaal uit die koloniale- en apartheid tydperk, tesame met onderhoude met mynwerkers wie se lewens deur silikose en tuberkulose aangetas is. Só toon die film hoe Suider-Afrika se inheemse samelewings vernietig is in die naam van goedkoop arbeid.

Dying for Gold

Die rolprentmakers het maande lank in staatsargiewe gesoek na  historiese materiaal en afgekom op filmbeeldmateriaal en dokumente wat dit duidelik maak dat die mynboubedryf bewus was dat die werk wat deur mynwerkers gedoen is, potensieel lewensbedreigend was. In die dokumentêr word daar onder andere argiefbeeldmateriaal gewys van 1921 waar daar toe al van die “dust that kills” gepraat word.

Deur middel van die onderhoude met mense van die betrokke gemeenskappe en mynfamilies regdeur Suider-Afrika, wat geraak is deur die gevolge van die mynboubedryf, vertel Dying for Gold die verhaal van hoe ons by hierdie buitengewone situasie gekom het, en vra die dokumentêr geregtigheid vir die mynwerkers.

Volgens die dokumentêr is 500 000 goudmynwerkers van Suid-Afrika, Mosambiek, Swaziland, Lesotho, Botswana en Malawi besig om van silikose en tuberkulose te sterf as gevolg van die werk in die myne.

Tot op hede is die meeste van die betrokke mynwerkers nie skadevergoeding gegee as kompensasie vir die skadelike invloed wat die myne op hulle gesondheid gehad het nie. Hulle word eerder teruggestuur na hulle landelike gemeenskappe waar hulle geliefdes vir die res van hulle lewens na hulle gesondheid moet omsien, met beperkte fondse en hulpbronne.

Daarom maak die dokumentêr die stelling dat Suid-Afrika se rykdom ten koste van soveel mynwerkers is. Vandag het daardie gemeenskappe regoor Suider-Afrika, waar die broodwinners afhanklik was van hul mynbouwerk niks om te wys vir die rykdom wat hulle vir Suid-Afrika geskep het nie.

’n Skermgreep van die dokumentêr Dying for Gold

Om geregtigheid te eis, het mynwerkers ’n klasaksie regsgeding teen die goudmynmaatskappye begin wat in Mei 2018 buite die hof afgehandel is. Die dokumentêr verduidelik hoe mynbase en grootkoppe vir 120 jaar versuim het om myne veilig te maak van skadelike toestande wat hierdie siektes veroorsaak.

Alhoewel wetgewing, om mynwerkers teen die dodelike silikastof te beskerm, volgens beeldmateriaal in die dokumentêr, reeds sedert 1903 in plek is, is mynmaatskappye nie aanspreeklik gehou vir die oortreding van hierdie wette nie, en het hulle ook nie voldoende mediese sorg verskaf vir mynwerkers wat siek geraak het nie.

Vyf mynmaatskappye het intussen ooreengekom op ’n skikking van R5 miljard, om mynwerkers wat longsiektes opgedoen het, te vergoed. Maar die proses om die geld uit te betaal, waarsku die dokumentêr , sal waarskynlik uitgerek en kompleks wees ‒ en sal enige bedrag geld ooit regtig kan vergoed vir die vernietiging wat deur meer as ’n eeu van mynbou veroorsaak is?

Dus, die vraag wat die dokumentêr wil vra: wat is die ware koste van goud? Is dit ’n persoon se lewe werd?

Hierdie is ’n aangrypende dokumentêr wat die kyk die moeite werd is. Goed nagevors met feite wat ’n mens koud laat. Dit is veral die onderhoude met mynwerkers wat die dokumentêr ’n menslike aspek gee en die kyker lank bybly.

Dis een ding om die harde feite te gee (en dit tref ’n mens reeds), maar sodra die onpersoonlike feite persoonlik raak, en daar regte mense met regte stories op die skerm verskyn, dán tref die wrede realiteit van dekades se uitbuiting ’n mens éérs.

  • Foto's: verskaf

The post <i>Dying for Gold</i>: ’n filmresensie appeared first on LitNet.

Viewing all 1800 articles
Browse latest View live


<script src="https://jsc.adskeeper.com/r/s/rssing.com.1596347.js" async> </script>