Oor grense: ’n Lewe in die media in ’n tyd van verandering
Ton Vosloo
Jonathan Ball Uitgewer
ISBN: 9781868428861

Om ’n boek te skryf en te laat publiseer, is ’n meer blootstellende ervaring as wat algemeen besef word. Wanneer dit eerlik en uit die hart uit gedoen word deur iemand met openbare statuur, is dit sowel nuuswaardig as dapper en riskant – dit maak die skrywer tot skyf.

Ton Vosloo se rol as joernalis en mediahoof beteken dat geen bekendstelling nodig is nie. Sy outobiografiese vertellinge, Oor grense, bied ’n eie blik op die vorming van ons veranderde samelewing en sy rol daarin.

Dit is ’n lekkerlees-boek, veral as jy in die nuus en die joernalistiek belangstel. Die vloeiende styl word met uitstekende staaltjies gesout en gepeper. So is daar die volgende twee wonderlike staaltjies, albei op bl 19, oor twee eerbiedwaardige en uiteenlopende politici, Helen Suzman en De Villiers Graaff:

Oor Helen het ek ’n storie. Sy het, soos wat algemeen bekend is, ’n affair gehad met die leier van die Progs, dr Jan Steytler. Dinsdag was vraetyd in die parlement en die lid (wat die vraag gestel het) moes gewoonlik teenwoordig wees vir die antwoord. Steytler het ’n vraag op die lys gehad. Toe die speaker die vraag stel, was nóg Helen nóg Steytler in die raad. Toe die speaker vra waar Steytler is, het minister Paul Sauer, wat met sy kop op sy hande gerus het, soos blits uitgeroep: “To Helen gone!”

Sir Div was ’n beskaafde, eerbare persoon, en nie sonder ’n sin vir humor nie. Toe hy destyds die posisie as leier van die Verenigde Party en dus leier van die opposisie aanvaar, vra ’n joernalis hom wat vir hom die lekkerste ding vir ontspanning is. Hy antwoord: “Wel, dit hang af. En as dit afhang, is visvang die lekkerste."

So is daar vele en diverse staaltjies oor persoonlike ontmoetings met HF Verwoerd, Nelson Mandela, FW de Klerk, PW Botha en Robert Mugabe, John Vorster en vele sake- en sportlui – ’n skatkis van herinnering.

Hoewel Vosloo in later jare ’n meer as nabye verhouding met die Nasionale Party sou ontwikkel, was sy Afrikanernasionalisme in sy jeug genadiglik louerig (10) – sy pa was sowel ’n Vrymesselaar as ’n rooilus – iemand wat in Noord-Afrika gaan veg het as deel van Jan Smuts se oorlogspoging in die Tweede Wêreldoorlog.

Wanneer hy sy joernalistieke helde lys, is die Bloedsap Piet Beukes as redakteur van Die Landstem dan ook een van hulle. Wat ook al sy keuses as jong man by die stembus of as persbaas later (meer hieroor binnekort), hy was sekerlik geen onnadenkende NP-dweper nie.

Heelwat van sy boek gaan daaroor dat die Nasionale Pers as voorloper van Naspers wel ’n mate van afstand van die Nasionale Party gehandhaaf het, en geen Hansie-my-kneg was nie.

Dis nogal ’n opspraakwekkende teenspraak tot hoe baie mense dit onthou, en sy eie vertellings in die boek, spesifiek oor hoe die Nasionale Pers "vir PW eerste minister gemaak het"  en hoe hy self sentraal in PW Botha se vervanging deur FW de Klerk gestaan het (met die Nasionale Pers se nuusblaaie wat gedienstig ingeval het) spreek nogal van die teendeel.

Nie die hoogtepunt van die boek se logiese gang nie, sou mens stellig wou beweer.

Dit geld ook die behandeling van Lang David de Villiers en Dene Smuts (156 en 160) deur die Nasionale Pers die oomblik toe hulle die Onafhanklike Beweging van 1987 steun, maar dis presies hier waar Vosloo se eerbaarheid in die vertelling deurslaan.

Dit verg sekerlik heelwat om na al die jare te erken dat jy verkeerd was, veral as jy so hoog vlieg as wat Vosloo as voormalige voorsitter van Nasionale Pers en Sanlam onteenseglik doen. Daaruit kan ons almal leer, want ons almal maak foute.

Dieselfde geld die hantering deur die Naspersleiers en Vosloo persoonlik van die WVK-voorlegging deur sommige van sy personeel in 1997. Duidelik het Vosloo (soos seker enige denkende mens se reg is) by nadenke nog nie sekerheid oor eie optrede nie, en hy verduidelik sy standpunte – lojaliteit wat ’n definitiewe afwysing van die maatskappy se rol verhoed, duidelik – ook vir diegene van ons wat beslis daarmee verskil het, en steeds verskil.

Uiteindelik lees mens tog sekerlik ’n outobiografie om die subjek te verstaan eerder as om volkome met hom saam te stem, en daar is eerlikheid eerder as geheueverlies, bewieroking of veranderende voetwerk verkieslik, of hoe?

Dit gaan in die finale instansie om begrip, nie instemming nie – en oor geskiedenis soos dit werklik was vir die ooggetuie – Leoplod von Ranke se “Geschichte wie es eigentlich gewesen war”, uit die hoek van die skrywer.

Vosloo verduidelik verligtheid as "die wil om te verander" en neem ons op ’n reis van sy belewing van hoe dit gehelp het met demokratisering. Dis duidelik, of mens nou met sy sienings saamstem of nie. Dis voorts kennelik so dat hy nie van jou verwag om met hom saam te stem nie – hy stel sy saak en jy kan daarmee maak wat jy wil.

Natuurlik vertel Vosloo ook die verhaal van hoe Naspers van Afrikaanse mediamaatskappy tot wêreldreus gegroei het, en oor hoe Koos Bekker eers deur ’n telefoonoproep uit Amerika homself aangemeld het, om later as talisman te ontpop. Dis ’n verhaal wat baie mense sal aangryp, van naby vertel.

Daarom dra dit nogmaals tot die boek by dat hy – baie diplomaties en ongedetailleerd, maar definitief – nie die uitval vergeet wat hy en Bekker by die bestekopname van Naspers se geskiedenis gehad het en wat sy uittrede ietwat versuur het nie.

Hierdie is ’n heerlike boek vir enigeen wat belangstel in ons land se geskiedenis en spesifiek sy koerantgeskiedenis. Die Afrikaanse persstryd, die loop van ons geskiedenis, die getuies van groot tye en die mense wat die nuus gemaak het, word afgewissel met skreeusnaakse staaltjies – ’n gunsteling is die een oor die Bloemfonteinse magnaat Bill Troskie, sy sekretaresse en wat die skrywer Mikro haar woeps sou noem.

Dis ’n voorslagverhaal uit die pen van ’n meesterstorieverteller, en ’n verhaal vertel uit sy hoek. Lees dit gerus met ’n oop genoeg gemoed om met sommige dele saam te stem en met ander te verskil, maar wees voorbereid op ’n wipwarit wat beslis deurgaans opwindend bly.

• Jan-Jan Joubert is ’n onafhanklike politieke joernalis en skrywer. 

Oor grense deur Ton Vosloo: ’n lesersindruk

Oor grense: ’n Lewe in die media in ’n tyd van verandering – ’n resensie

The post <em>Oor grense</em> deur Ton Vosloo – ’n resensie appeared first on LitNet.

Oor grense: ’n Lewe in die media in ’n tyd van verandering
Ton Vosloo
Jonathan Ball Uitgewer
ISBN: 9781868428861

Oor grense is ’n memoir van die joernalis en voormalige grootbaas van Nasionale Pers (later Naspers) Ton Vosloo. Kenmerkend van ’n memoir is die gebrek aan volledigheid; so is dit dan ook in die geval van hierdie boek. Die geskiedenis van Naspers is alreeds redelik volledig gedokumenteer in boeke soos Sonop in die Suide: Die geboorte en groei van die Nasionale Pers 1915–1948 deur CFJ Muller, Oor grense heen: op pad na ’n Nasionale Pers, 1948–1990 deur WD Beukes en Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990 deur WD Beukes. Teenoor hierdie geskiedenisboeke bied Oor grense iets veel makliker verteerbaar, en daar word ook ’n bietjie verder as 1990 gekyk, sommer ook in die toekoms van die Afrikaanse media in, en ook na die toekoms van Afrikaans self.

Hoewel die boek nie ’n outobiografie is nie, en ook dus nie chronologies geskryf is nie, delf Vosloo tog in die eerste hoofstuk in sy jeugjare asook sy eerste jare in die media. Van daardie punt af is die hoofstukke eerder volgens onderwerp verdeel as volgens chronologiese tydsverloop. Die memoires bevat weinig van sy persoonlike lewe; by sy eie bekentenis “skryf ek oor my loopbaan en weinig oor my persoonlike lewe” (285). Dit kan ook nie anders nie, want wat Vosloo oor sy loopbaan te skryf het, is reeds ’n mondvol.

Heelwat van die inligting in die boek sal reeds aan sommige mense bekend wees, veral diegene met ’n lewendige belangstelling in die geskiedenis van die Nasionale Pers. Daar was die platgeslane Afrikanervolk na afloop van die Suid-Afrikaanse Oorlog (1899–1902), die rol van die Nasionale Pers se publikasies in die opheffing van wit Afrikaanssprekendes, Nasionale Pers as mondstuk van die Nasionale Party van generaal JBM Hertzog (1866–1942). Dan is daar die oorwinning van die Nasionale Party in 1948 en die implementering van die beleid van apartheid. Die tuislandbeleid. Die ontstaan van die verligtes-en-verkramptes-stryd onder Afrikaners, en uiteindelik die onderhandelde oorgang van 1994. Vosloo doen spesiaal moeite om aan te dui hoe die Nasionale Pers se koerante, veral in die vorm van Die Beeld (later Beeld) en Rapport, die verligte saak gedienstig was, en op dié manier ook ’n bydrae gelewer het tot die oorgang van Suid-Afrika van ’n minderheidsregering na ’n demokrasie. Dit is ’n saak waarna Vosloo herhaaldelik terugkeer; mens wil byna sê tot vervelens toe, maar sy punt is duidelik.

Suid-Afrika se sedebewakers het teen 1976 besluit om televisie die groen lig te gee, en op sy beurt het televisie die koerante ’n geweldige knou toegedien, want nou was adverteerders agter lugtyd op die beeldradio aan en het die koerante se inkomste dramaties getuimel. Die storie van Nasionale Pers is miskien in essensie hoe dit daarin kon slaag om by veranderende tegnologie aan te pas. Dit is vandag nog so met dié maatskappy, dat dit darem georganiseerde pogings aanwend om by tegnologiese veranderinge aan te pas. Op dié manier het Suid-Afrika M-Net (Electronic Media Network) in 1986, en in die proses Egoli en Carte Blanche gekry en uiteindelik ook DStv en kykNET. Vosloo dokumenteer ook iets van Nasionale Pers se ondernemings in die res van die wêreld, byvoorbeeld in China, en verduidelik dat die media eintlik deesdae slegs 6% uitmaak van waarmee Naspers deesdae besig is.

Daar is ’n interessante hoofstuk oor Nasionale Pers se uitnodiging om ’n voorlegging aan die Waarheid-en-versoeningskommissie (WVK) te maak. Benewens individuele sake het die WVK se sittings ook institusionele sessies gehad, waar organisasies en maatskappye genooi is om te getuig oor hulle skuld aan die sisteem van apartheid. Nasionale Pers het nooit so ’n voorlegging gemaak nie, en is uiteraard hewig daarvoor gekritiseer, maar ’n groot aantal van dié maatskappy se werknemers het besluit om skuld te erken. Dit help natuurlik in hierdie tipe boek as jy kan skryf oor jou etes en uitstappies saam met die voormalige president Nelson Mandela (1918–2013), wat dan ook gebeur in ’n hoofstuk getiteld “St Nelson en ek”.

Daar is ’n hoofstuk oor Afrikaans in die post- 1994 Suid-Afrika wat maar ’n droewige prentjie skets. Wat lofwaardig is van hierdie hoofstuk, is dat Vosloo nie doekies omdraai soos wat dikwels gebeur wanneer daar oor taal in Suid-Afrika gepraat word nie. Hy skryf oor Afrikaans onder meer as volg: “Die radio- en televisieprogramme, popfeeste, kunstefeeste, sepies, liedjies en populêre tydskrifte in Afrikaans gaan voort, en skep ’n misleidende gevoel dat die water ten minste nog lou is. Maar die stryd om Afrikaans as amptelike taal op alle terreine te laat geld, is verloor. En ’n taal wat nie amptelik gebruik word nie, sal ’n kreefetang gaan” (253). Vosloo is krities oor Solidariteit se pogings om Afrikaans te bevorder, want hulle “skrik bruin mense af” (260). Hy skryf ook van sy en andere se onsuksesvolle pogings om iets aan die ondergang van Afrikaans te doen, maar eindig op ’n vae noot deur te verklaar dat die laaste hoofstuk oor Afrikaans nog nie geskryf is nie. Hy hoop skynbaar op ’n wonderwerk.

Soos reeds aangedui, bevat Oor grense baie inligting wat vir die gemiddelde belangstellende persoon van Suid-Afrikaanse geskiedenis reeds oorbekend sal wees. Nogtans is die boek die lees werd, veral omdat dit baie inligting dokumenteer oor Naspers se geskiedenis sedert die ontstaan van die internet, en ook omdat dit Vosloo se perspektief op van die gebeure uit sy lang loopbaan gee. In een van die meer omstrede paragrafies in die boek verwys Vosloo na die 1992-referendum. Hy verwys herhaaldelik na die geskiedkundige Hermann Giliomee wat hy beskryf as “’n goeie vriend” (260), maar skryf oor die 1992-referendum dat dit bewys het dat die meeste blankes die een-mens-een-stem-beginsel aanvaar het (139). Dit is ’n ope vraag of die referendum ’n instemming was tot meerderheidsregering, of slegs ’n mandaat vir verdere onderhandelings, ’n vraag wat Giliomee onder meer in sy nuutste boek The rise and demise of the Afrikaners bespreek. Ek het my eie vermoedens oor die saak, en ek hoop om iewers die tyd te kry om Giliomee se boek te kan lees.

Oor grense: ’n Lewe in die media in ’n tyd van verandering – ’n resensie

Oor grense deur Ton Vosloo – ’n resensie

The post <em>Oor grense</em> deur Ton Vosloo: ’n lesersindruk appeared first on LitNet.

Ferdinand Deist: Sandveldstories – Die pomporrel-kônsert en ander verhale, uitgegee deur Tafelberg

’n Resensie deur Danie Botha, uitgesaai op 20 Maart 2019 in Boekkeuse op Fine Music Radio onder leiding van Amanda Botha

Wyle Ferdinand Deist se bundel humoristiese kontreiverhale Sandveldstories – Die pomporrel-kônsert en ander verhale het onlangs verskyn by Tafelberg, ’n afdeling van NB-Uitgewers in Kaapstad.

Dit is ’n keur van 30 kort tekste uit die volgende bundels: Pofadder en Peddelford (1987), Die pomporrel-kônsert (1988) en Bom Appeltiet op Eselspoort (1989). As veelbekroonde teoloog het hy ’n verdere 66 boeke gepubliseer, enkeles met medewerkers. Ek noem ’n paar: Tussen angs en sekerheid, Klippe in my kerkskoen, Kan ons die Bybel dan nog glo? en Bybeldagboeke soos Met God vandag.

Die verhale is deurgaans geskryf soos die karakters in daardie landstreek die woorde uitspreek en inspan: rewirs, kestrolle, opkoenek, lantering, badskamer, bykenvelletjies, ens.

In Sandveldstories is daar ook plek vir die Bybel en geestelike gedagtes, maar dan in ’n ligter trant en nog steeds oortuigend. In “Ant Kytie se verweer” gaan dit byvoorbeeld om die tante wat soos volg beskryf word op bl 28: “Ou Ant Kytie ’t nou behoorlik m’t ’n oorhangsel alkante af op oorle’ Oom Pietjan se kop gesit. En sy’t die lyf ennie temperement daarvoor gehad.”

’n Nuwe doomnis kom toe by hulle huisbesoek doen en praat met hulle oor “die firmeliere vannie kerk, wat mos duitlik gepraat ’t vannie onnerdanigheid vannie vrou aan ’ie man”, dat sy “moet gebelowe ’t lat sy haar man sil dien en sil gehoorsaam wees soos ’n getroude vrou aan haar wettige man verskullig is” (29). Lees maar wat toe gebeur het! 

Deist wissel sy vertelwyses heerlik af. Kyk hoe bou hy ’n toneel in “Witblits betekent besigheid” (57) op met kort sinne en herhalings sodat dit dramaties raak: “En met dié skink ou Sarel die agint se glaas net so onner ‘ie driekwart. En nou praat ek van ’n waterglaas. En van witblits. En van sestig persint skoon.”

Ons beweeg aan na die alledaagse gebruike van destyds. In “Die dood vannie founmannetjie” (23) gaan dit om die afluistery op die plaastelefone op die partylyne. Ou Lettie Ingelbrê het dit so gedoen: Sy het al haar stories gehoor as sy op die foun ingeluister het. “Daar laans die foun innie gang het haar leunstoel sy staan gehad en daar ’t ou Lettie dag en nag gesit waak. En assie foun ‘trieng’ sê, het sy opgetel en geluister. En assie foun weer ’tjiert’ wil sê m’t die neersitslag, het sy die slingertjie gedrai lat hy sing: hierie kant toe en daai kant toe ’t sy gefoun, totlat al wat mens is oppie lyn geweet ’t wat angan.” Die mense kon haar soms hoor steun in die “praatgat” van die foun. Daarom het hulle “baiekeers sommer so ’n skyns opmerking gelos oor ’ie een of anner skannelike ding wat dan m’t ou Lettie sil gebeur ’t. En dan’t ou Lettie sommer ingetjip met ‘Dit lieg jy!’ mar weer vêder gesit luister.”

Lees teen die einde hoe sy van die kwaal genees is, maar watter nadeel dit vir die buurt se mense gehad het.

Die volgende stories boei en verras ‘n mens ook: In “Die oorbesige prekkereer” (32) word bespiegel oor die baie prokureurs in die hel. Die slot laat jou grinnik of selfs hardop lag. “As ’n man oppie punt staan om te dood” (120) vertel van ‘n ou wat staan met sy harsings in sy hand, maar hy verseg om te dood. In “Die kruis van ’n gespesseliseerde soort mens” (46) begin ’n pa skrikkerig raak oor sy seun wat reg langs hom ’n bok keelaf moet sny. Die seun se linkeroog kyk skeel. Pa vra: ”Gjys, my seun, ga’ jy snee wa’ jy kjeek?” 

In “Ta’ Anna se wye tanne” (13) kan die tandarts net nie agterkom wat fout is met ta’ Anna se “winkeltanne” nie. Hy weet ’n mens eet nie te lekker met winkeltanne nie. Maar sy kom maar kort-kort kla. Die slot, o, die lekker slot!

Die laaste verhaal wat ek móét noem is “Hermaans Askies se opperasie” (63). Dit begin só:

“Hermaans was maklik die sku’ste mens wat ek geken ’t en nog ken.

...

“Mar dit was veral as daar ’n vroumens oppie toneel geverskyn ’t lat hy skoon verboureer geraak ’t. En dis sukke tye wat die arme Hermaans dan allerhanne eienaardige goeters gesê en gedoen ’t net om nie niks te sê of te doen nie. En nes hy iets gesê of gedoen ’t, het hy gesê: ‘Askies tog’, want hy’t sommer geweet dit was weer verkeerd gesê en gedoen gewees.”

En toe moet Hermaans hospitaal toe. “Daai selle aand, toe het dit al beginne skeefloop.” Want die dokter wat hom laat uittrek het vir die ondersoek, was ’n vroumens gewees. In ’n stadium begin sy werk met Hermaans se naweltjie. “En toet sy so an sy maag vat, toe ruk sy hele maagvel op ’n knop. Sy’t nog gerekent sy’t oppie kwaad afgekom, mar allie tyd wassit skoon senewees gewees wat so gepluk ‘t.

“Toet sy nou m’t die maag sam klaar is en beginne vêder beweeg, toe beginne Hermaans m’t: ‘Voertsek! Askies tog!’ en ‘Bly uit my menslikheid uit, gehoor. Askies tog.’

“En hoe meer Hermanus klou waar hy klou, hoe meer beginne die doktertjie toe die speletjie te geniet.”

Dit doen ons ook. Jy geniet Sandveldstories: Die pomporrel-kônsert deur Ferdinand Deist.

The post <em>Sandveldstories</em> deur Ferdinand Deist: ’n FMR-resensie appeared first on LitNet.

Titel: Bos – die snykant van verraad
Skrywer: Jaco Wolmarans
Uitgewer: Tafelberg 2019
ISBN: 978-0-624-08603-1

As die voorblad van Jaco Wolmarans se debuutspanningsroman, Bos, nie jou aandag getrek het tussen die ander op die boekrak nie, sou jy dalk glo dis dalk nie die boek vir jou nie.

Maar dan draai jy die boek om en die rugkant vertel:

Bloedbroers. ’n Vriendskap en totale vertroue gesmee in Angolese pseudo-operasies. Carlos Viyera, die veteraan met ’n duister, gewelddadige verlede. Tex Texeira, sy talentvolle protégé.

En toe is die oorlog verby. Of is dit?

Dit gaan voort:

Hoekom, na jare van donker geheime, het Carlos nou die grens oorgesteek as renosterstroper in Mosambiek? Die gevreesde, onaantasbare Kalingono, dood verklaar na ’n duister operasie … nou moordend terug? Militêre Inligting soek antwoorde. En Tex Texeira is die enigste operateur wat dit naby hom kan waag. As hy die skietdood van sy eie vrou kan verwerk. En die gevoel van ’n lokval wat hy nie kan afskud nie.

Daardie hoek is stewig in jou lyf en gaan jou stadig maar seker inkatrol sodat jy nie gaan ophou lees voor die boek klaar is nie.

Jaco se navorsing moes hom ure besiggehou het. Hy verduidelik in presiese besonderhede hoe jy jou spore in die sand bedek, maar meer as dit, hoe jy jou agtervolgers mislei; hoe jy bepaal hoe oud spore in die sand is en hoe jy in die veld oorleef. Dis alles deel van die omvattende lekkerte van sy boek. Dit wys die skrywer het gedink en weer gedink oor sy storie se vloei.

Daar is geweldige besonderhede van die bos, die geboue waarin hulle hul bevind, selfs van die Maputo-hawe waar hulle die vyand probeer omsingel. Jy voel die adrenalien aan; sien die plekke só goed is sy beskrywings.

As jy gedink het dat jy nie belangstel in die pseudo-operasies van die slegte verlede, die wapen-, sigaret- en ivoorhandel van die huidige bestel, en die raaisels waarom mense by hierdie netwerke betrokke raak nie, dink weer. Jaco Wolmarans span sy joernalistieke waarnemingsin en slag met navorsing in om jou ’n boek te gee waarvan die bladsye later vanself wil omblaai net sodat jy nie moet ophou lees nie. Maar daar is ook die feitelike gruwels oor vergryping, van geldsug en selfsug wat maar so eie aan ons samelewing is.

Ek is soms lugtig vir oudjoernaliste wat romans skryf, want die gewoonte om al die feite so gou moontlik weer te gee en dit dikwels baie staccato te laat klink, kan steurend en ondoeltreffend word as jy vir ontspanning wil lees. Jaco behou die balans egter deurgaans: hy gee net genoeg om jou nuuskierig te hou, maar sonder om ooit oppervlakkig te skryf. Sy beskrywings maak amper tasbare beelde in jou kop.

Hierdie is hopelik die begin van ’n lang lys suksesboeke in die spanningsgenre. Hy kan beslis kers vashou by ons land se voorste misdaadskrywers.

The post <em>Bos</em> deur Jaco Wolmarans: ’n resensie appeared first on LitNet.

Brugbouers: Die Reitz-video en die pad na versoening
Rudi Buys
Uitgewer: Penguin Random House
ISBN: 9781776091843

Rudi Buys se Brugbouers, wat handel oor die versoeningsprojek by die UV-kampus na afloop van die Reitz-voorval, is ’n waardevolle “tydkiekie” of momentopname. Die boek vertel die verhaal van vier studenteleiers en hul belewenisse van selfomvorming (-transformasie) en versoening. Rudi se eie ervaring van omvorming te midde van die smeltkroes van transformasie word ook gedeel, en so ontvou die ontologie en epistemologie van “tussen-in wees”, en gevolglik die metodologie van wat dit beteken om ’n brugbouer te wees in ’n tyd van rassekonflik.

In die boek word die tydsperiode toe ek ’n koshuishoof by ’n dameskoshuis op die UV-kampus was, ook gedek. Tussen 2011 en 2016 het ek eerstehands te doen gekry met die transformasieproses in koshuise. Na Reitz was dit duidelik, soos wat die boek ook toon, dat ingrypings in koshuise van kardinale belang was, en gedurende daardie tyd is ek as koshuishoof by ’n dameskoshuis op die UV-kampus aangestel. My taak was onder meer om te medieer en rasse-integrasie te bestuur. Ons het dus kwartaalliks ons huis-indabas gehad waartydens ons gepraat het oor vooropgestelde idees met betrekking tot ras, lewenservarings gedeel het (bl 10) en  gepoog het om ’n waardestelsel vir die koshuis daar te stel, asook ’n gemeenskap met gedeelde ervarings te skep. Die waardes van die koshuis, wat deur die meisies self bepaal is, is by die voordeur van die koshuis opgeplak (38). Die waardes was susterskap, respek, diversiteit, uitnemendheid, aanvaarding en dissipline. In ’n poging om ’n gemeenskap te skep wat op hierdie waardes gebou was, sou daar dikwels tydens huisvergaderings verwys word hierna. In ’n poging om weg te beweeg van ’n dissiplinêre stelsel wat fokus op oortreding en straf, is koshuiswaardes ingespan om ’n gemeenskaplike etiese onderbou te skep. Tydens die huis-indabas het moeilike en hewige gesprekke plaasgevind, maar ten minste is daar gepraat oor die kwessies wat voor die Reitz-insident verswyg is, soos wat duidelik word in die boek.

Wat wel mettertyd duidelik geword het tydens hierdie gesprekke, was dat die deel van lewenservarings, en gesprekke rondom raspersepsies en selfs gedeelde waardes, nie voldoende was om die koshuisgemeenskap bymekaar te bring en te hou nie.  Wit en swart studente het verskillende perspektiewe op die geskiedenis, en wat apartheid behels het, gehad. Hulle het dus ook verskillende idees gehad het oor die wyse waarop transformasie moet plaasvind. Die deurleefde ervarings van wit en swart studente met betrekking tot wat dit beteken om geras te wees, het ook gevolglik grootliks verskil. Wit studente het dit moeilik gevind om te hoor en te verstaan hoe apartheid en ras steeds swart lewens beïnvloed, was verdedigend en het benadeel gevoel deur herstellingsbeleide. Swart studente het gefrustreerd geraak met hierdie onbegrip, ervarings van rassisme en die stadige pas van transformasie. Wit studente wou aanbeweeg, en swart studente het gevoel dat daar nog nie werklik indringend omgegaan is met die nalatenskap van apartheid nie. Om lewenservarings te deel en raspersepsies teen te werk was dus oukei vir die wit studente, solank daar nie oor die verlede en apartheid gepraat is nie.

Tog sou ’n buitestander wat in 2014 in die koshuis ingeloer het, gedink het dit gaan goed met die integrasieproses. Die huiskomitee was geïntegreerd, ’n nuwe koshuis-embleem is ontwerp om vernuwing aan te dui, en afgesien van die alledaagse uitdagings wat ’n koshuis van 187 dames op ’n operasionele vlak mag bring, het die inwoners oënskynlik in vrede saamgewoon. Die aantal wit studente in die voormalige swart koshuis het toegeneem, en integrasiesyfers het goed gelyk. Brugbouers dek egter ook slegs integrasieprosesse tot 2014, en dus ’n baie spesifieke tydstip in die geskiedenis van die UV en Suid-Afrikaanse hoëronderwysinstellings.

Dit was egter die eerste #Feesmustfall-protesoptog in September 2015 wat die foutlyne van raskonflik uitgewys het. Dit het duidelik geword dat die sosio-ekonomiese verskille tussen wit en swart studente direk verband hou met hul onderskeie deurleefde ervarings, en dus ook verwagtinge van wat transformasie beteken. Die Shimlapark-insident in Februarie 2016 kan beskou word as die geleentheid waartydens die transformasie-ingrypings wat sedert Reitz geïmplementeer is, en die impak daarvan, getoets is. Gedurende ’n rugbywedstryd het ’n groep betogers bestaande uit swart werkers en studente die veld betree in ’n poging om die rektor se aandag te vestig op die werkers se  aandrang op inkontraktering. ’n Groep wit toeskouers het onmiddellik op die veld gehardloop en die betogers geskop en geslaan. Die betogers is van die veld verwyder, en die spel het voortgegaan. Alle hel het daarna op die Kovsie-kampus losgebars, en klasse is vir ’n week opgeskort. Wit studente het uit koshuise getrek, terwyl ’n groep swart betogers amok gemaak het op die kampus. Ons kon vir ’n week nie van die kampus af kom nie, en ’n privaat sekuriteitsmaatskappy is aangestel om die status quo te herstel.

Dit was gedurende hierdie tyd dat ek besig was met onderhoude vir my navorsing oor rasse-integrasie in die koshuis. In die onderhoude het dit duidelik geword dat wat tydens Reitz gebeur het, sigself weer herhaal het. Studente het gevoel die menswaardigheid van die swart werkers, ouer mans en dames, is ondermyn deur die wit toeskouers, wat meestal jong wit seuns was. Die wit studente was van mening dat daar oorreageer word, en dat die betogers in die eerste plek nie op die rugbyveld moes gegaan het nie. Swart studente het hul frustrasie uitgespreek oor “wit studente wat niks verkeerd sien met hulle rassistiese optrede nie”, terwyl wit studente nie kon verstaan “wat is hierdie sisteem van onderdrukking waarvan hulle praat” nie. Die verskillende leefwêrelde en wyse waarop hierdie insident ervaar is, was wêrelde verwyderd. Dit was ’n herhaling van Reitz.

Gedurende daardie week van absolute chaos was dit baie moeilik om terug te keer na, en staat te maak op gedeelde waardes en gedeelde ervarings ten einde die gespanne situasie in die koshuis te ontlont. Waardes soos susterskap en diversiteit, wat veronderstel was om die multikulturele koshuis te verenig, kon water dra daardie week nie. Interessant genoeg is die grootste uitdagings in so ’n tyd operasioneel van aard: Is daar genoeg toiletpapier? Het almal kos? Die meeste wit studente het uit die koshuis getrek gedurende hierdie tyd, iets wat ook tydens Reitz gebeur het.

Mens moet vra: Hoe het so iets gebeur op die Kovsie-kampus agt jaar na die Reitz-insident? Natuurlik kan mens nie die transformasie-ingrypings aan slegs een so ’n ekstreme insident meet nie, alhoewel dit mens wel ’n baie goeie idee gee van die stand van rassekonflik en -integrasie. Hoe meet mens in elk geval iets soos rasse-integrasie? Syfers en statistieke vertel nie die volle verhaal nie. Die Shimlapark-insident en die 2016-#Feesmustfall-protesoptog het dit duidelik gemaak dat ’n nuwe orde met nuwe uitdagings sigself aangemeld het. Gesprekke rondom transformasie het nou gewentel om dekolonialisering van die kurrikulum en ’n aandrang op finansiële insluiting.

In die lig hiervan sou mens kon argumenteer dat die transformasie-ingrypings wat na die Reitz-insident geïmplementeer is, gebaseer was op ’n reënboognasie-narratief, ’n konsep wat die fokus plaas op nierassigheid en dikwels gebruik word as onderbou vir versoeningsgesprekke, met die oogmerk om ’n diverse dog gelyke samelewing daar te stel.  Hierdie is ’n oënskynlik edele konsep waarmee ons jong demokrasie in ’n oorgangstyd op die been gebring is. Deesdae word hierdie konsep egter met skeptisisme bejeën. En ons moet ons afvra waarom? Is dit omdat wit meerderwaardigheid verskans is en behoue gebly het in die versoeningsprojek? Is dit omdat, soos wat Sisonke Msimang aanvoer, dit ’n projek was wat vrede en gemoedelikheid eerste gestel het bo geregtigheid?

Shimlapark en #Feesmustfall het aan ons getoon dat transformasie, wat nog te sê versoening, nie ’n lineêre proses is nie, en ons gedwing om te gaan kyk na blinde kolle wat in die ‘90’s oor die hoof gesien is. Die aard en verwagtinge van transformasie is beslis vandag anders as wat dit in 2010 was. Dit is in die lig hiervan dat die idee van ’n brugbouer en versoener herbesin moet word; as die speelveld verander, moet die spel daarby aanpas.  Dit noop ons om te vra of versoening werklik die hoogste waarde is tans, wanneer ons oor transformasie praat. Alhoewel versoening in die boek (162) beskou word as ’n beginpunt, ’n brug wat gebou word tussen onversoendes ten einde omvorming teweeg te bring, wonder ek of versoening nie eerder ten hoogste ’n newe-effek kan wees van ’n transformasieproses, en dus van omvorming nie. Op bl 170 word hierdie insig wel gedeel, wanneer versoening en omvorming as ’n uitvloeisel beskou word van ’n onderliggende tussen-in wees. Maar selfs dan bly versoening ’n term gelaai met verwagtinge. ’n Nuwe interpretasie van versoening is nou nodig. Die aard van versoening, asook die wyse waarop versoening bewerkstellig word, moet herbedink word. Na 2015 is tussen-in wees ’n toenemend uitdagende posisie om in te wees, veral in ’n polariserende verkiesingsjaar soos vanjaar. Brugbouers behoort na dese nie hoofsaaklik te fokus op simboliese versoening nie, maar moet hulself daadwerklik beywer vir sosiale geregtigheid vir almal.

Hierdie verwikkelinge noop ons om aan te pas by die veranderende gesprek, wat krities kyk na die wyse waarop ’n projek van versoening sedert die WVK tot 2015 gevoer is.  Ons moet ons egter bemoei met hierdie verskuiwings en uitdagings, en krities omgaan met ons eie praktyk en idees. Dit is slegs daardeur dat ons kan metamorfoseer tot ’n “tussen-in”, ’n wordende iets anders waardeur ons kan wegbeweeg van die normatiwiteit van ons geraste identiteite.

Brugbouers beskryf ’n baie belangrike periode in die UV se geskiedenis, en ’n buitestander kry ’n omvattende idee van wat dit behels om so ’n proses te loods en uit te voer, asook die uitdagings wat daarmee gepaard gegaan het. Die lewensverhale van die brugbouers maak dit ook duidelik dat konfrontasie en konflik deel is van ’n omvormingsproses, en dat transformasie of versoening nie ’n ekwilibrium is nie. Die boek lewer kommentaar op ’n spesifieke tyd in die ontwikkeling van ons demokrasie, en dra sodoende by tot die produsering van kennis met betrekking tot transformasie en dekolonialisering. Die belangrike bydrae wat Brugbouers maak, is om die potensiaal tot selftransformasie aan te dui vir diegene wat in ’n transformatiewe omgewing werk. Sou selftransformasie plaasvind, werk hierdie veranderinge terugkoppelend in op transformasiepraktyke; my werk as koshuishoof het my in wese verander, en beïnvloed dus die wyse waarop ek waarneem, sin maak, dink en skryf oor die omgewing waarin ek my bevind en werk.

Die metodologie van brugbouers is egter gebaseer op ’n pre-2015-UV-kampus. Dit word toenemend duideliker dat die #Fallist-bewegings ons laat eskaleer het na die volgende postkoloniale moment, waar vraagstukke verwant aan dekolonialisering, transformasie en volhoubaarheid van hoëronderwysinstellings nou dringende aandag moet geniet. Kwessies rondom versoening word weens hierdie veranderinge baie anders gelees as tien jaar gelede. Diegene wat transformasie moet implementeer, se vaardighede moet dus nou aanpas by die veranderende tye en problematiek. Ons word genoop om ’n stap terug te tree en te kyk wie en wat misgekyk is tot dusver, en watter prosesse, fokuspunte en perspektiewe verwaarloos is. Hoe het transformasie en versoening tot dusver gewerk, en vir wie het dit gewerk?

The post <i>Brugbouers</i> deur Rudi Buys: ’n resensie appeared first on LitNet.

Titel: Boodskappe van die gode – Fabels en fantasieë van ’n vlieg teen die muur
Skrywer: Murray La Vita
Uitgewer: LAPA Uitgewers
ISBN: 9780799393217

Indien jy nog nie Murray La Vita se kort prosatekste ontdek het nie, trek gerus Boodskapper van die gode – Fabels en fantasieë van ’n vlieg teen die muur nader. Dis ’n samestelling van rubrieke, sketse en essays wat hoofsaaklik op Netwerk24 verskyn het.

La Vita is bekend as skrywer van die Oop kaarte-reeks in dagblaaie. In 2016 is van die profiele, waaronder dié van Desmond Tutu, Deon Meyer en Frederik van Zyl Slabbert, saamgevat as Gesprekke met merkwaardige mense (Tafelberg).

Die aandagtige leser van die nuwe bundel sal die verskil tussen ’n rubriek, ’n skets en ’n essay kan uitken. Wat rubrieke betref, deel La Vita sy persoonlike mening en ontlok só ’n lag, ’n traan, ontsteltenis. Maar die rubriek bied altyd stof tot nadenke.

’n Karakter, toneel of situasie word deur middel van ’n skets beskryf en daar is min of geen intrige nie.

Die essay ondersoek weer ’n bepaalde onderwerp soos die politiek of estetiek op ’n persoonlike en skerp wyse. Sosiale kommentaar kan ook gelewer word. Nes met die rubriek, is die skrywer se persoonlike siening van belang.

Rigied is die skeidslyn tussen rubriek, skets en essay nie. In Boodskapper van die gode slaag die (verskillende tipes) vertellings in elk geval. Sommige herinner selfs aan kortverhale, veral wat die knal van die slotsin betref.

Die skrywer ondersoek dit wat ongewoon en soms selfs onheilspellend is. Die titels van sommige verhale is eweneens andersoortig. “’n Keiserin en ’n oranje vis”, “Skaapboude in ’n non se waentjie” en “Piet Retief in ’n rooi VW Polo” is voorbeelde.

Sommige van die skrywer se ervaringe en waarnemings is so verstommend, dis asof die gode wél ingegryp het. Die bundeltitel verwys juis na Hermes, die boodskapper van die gode. Ook na ’n soort tikmasjien wat ’n skrywer soos Etienne Leroux gebruik het. En kyk net watter woorde het hý teweeggebring!

 Van die vertellinge speel af teen die agtergrond van Langebaan, Churchhaven, Hangklip en Valsbaai. Die skrywer deel ook sy indrukke en ervarings van stede soos New York, Parys, Rome en Amsterdam.

 Die besondere geskiedkundige figure wat belig word, sluit Vincent van Gogh, Eugène Marais en Anne Frank in. La Vita skryf oor waarom hy nie die Anne Frank-huis in Amsterdam kon besoek nie. Later besigtig hy Leonardo da Vinci se Mona Lisa, “toe nié ’n teleurstelling nie”.

 Ook “gewone” mense dien as inspirasie. Dis trouens hulle wat die skrywer tot nuwe insigte bring. In “Delicious monsters is soos mense” versorg Cynthia Msindazwa al jare lank plante in ’n kantoorgebou, maar wat gebeur tuis? In “Patrick sê waarom sy hand pyn” benodig dié Angolees R230 vir iets wat baie van ons as vanselfsprekend aanvaar. In “Mister Lotter is ’n Kapenaar” laat dié inwoner jou weer verlang na “plekke wat jy nooit geken het nie”.

 La Vita se bundel is toeganklik. Die taal stroom en stoom soos ’n sterk waterval. Inleidings noop jou om te wíl verder lees. Soos hier: “In sy 27ste jaar het Simon ’n eier gelê” of “Die dag toe hulle gekom het om die rob te skiet, was ’n juweel” of “Dit is die man met die hoed en die lang grys bokbaard, die man wie se naels aan sy regterhand swart geverf is en dié aan die linkerhand ’n verskeidenheid van kleure, wat my aan die dink sit.”

 Dikwels word passasies uit die letterkunde gepas of funksioneel aangehaal. Soos TS Eliot se Waste Land, wat begin met “April is the cruellest month.” Daar is ook aanhalings uit JM Coetzee se Elizabeth Costello, DH Lawrence se “Snake”, Shakespeare se The Merchant of Venice, Ingrid Jonker se “Korreltjie sand” en CM van den Heever se “Waar ruwe rotse”. Ander kere maak versreëls uit lirieke hul verskyning, soos dié uit “La Bohème”.

Milieubeskrywings gee die toonaard van ’n bepaalde prosastuk weer. Amsterdam kry lewe in “Ons almal hoor die klokke”. La Vita skryf: “Teen die agtergrond van so ’n stilte word klein geluide intens en kragtig: Die sug wat uit die rosige mond van ’n jong vrou kom wanneer haar fiets deur ’n knik beweeg. Iemand wat fluit. Die gekrys van ’n groot raaf op ’n huisboot wat vir ’n blonde vrou en haar blonde seuntjie sit en kyk waar hulle glimlaggend teenoor mekaar by ’n tafel in die immer-geankerde vaartuig sit. Of die stemme van merels en duiwe in die kaal takke van die groot plataan- en beukebome.

Die skryfwerk maak inderdaad aanspraak op die sintuie. Welvaart ruik na “steak en parfuum”. En dis asof jy die teksture in die Reminiscene-winkel kan voel. Dit was “soos om teater toe te gaan,” skryf La Vita. “Rosemary het dan soos ’n contessa hof gehou in haar winkeltjie vol klere van sy, wol, kasjmier en crêpe de chine. Slangvelskoene of ’n Hermès-handsak van krokodilleer sou ’n mens ook daar aantref.”

Een van die skrywer se sterk punte is juis sy fyn waarnemingsvermoë. Soos hier ook: “Daar is iets grasieus en onverstoorbaar aan die slak se stadige gang vorentoe. Hy is ’n monnik. Ek verkyk my aan die bewegings van sy misterieuse voelers. Sonder vrees beweeg hy voort. Met sy huis op sy rug.”

Een van die raakste beskrywings is sekerlik dié van die oopvou van ’n pou se vere. ’n Beweging wat “meer soos ’n siddering is”.

La Vita se verbeelding gee fut aan baie tonele. Soos dié een oor Rosemary, die winkeleienaar: “Ek is seker sy sou in haar element gewees het tussen gaste soos Twiggy (op wie sy nogal getrek het), Juliet Prowse en Pierce Brosnan wat by daardie partytjie was. Dalk sou sy selfs daarin kon slaag om die geknypte mnr Brosnan te laat lag. En ek kan my net voorstel hoe sy en Grace Jones tot diep in die nag in Sun City sou rinkink het onder die spieëlballe.”

Die beeldspraak is treffend. Miswolke skuif in die namiddag soos “swaar teatergordyne” oop en ’n gekleurde wolk hang sag en stil “soos ’n flaminkveer” bo Leeukop.

Die leser word hoflik aangespreek as “u”; die toon is nederig. Die aanspreekvorm kan egter vir jonger of meer moderne ouer lesers té formeel voorkom en daarom afstand skep.

Ten spyte van dié formaliteit trek die skrywer jou in om gesprekke af te luister of by ander se persoonlike ruimtes in te kyk. Waarnemend, nie op ’n voyeuristiese manier nie.

Fassinerende feite kom voor. Soos dat om brogues te dra vir swart mans een van die min maniere was om tydens apartheid hul waardigheid te probeer behou. Brogues is “beter, stylvoller skoene” as dié van “die base wat hulle probeer vertrap het”. Dalk het jy ook nie geweet dat GPS in Afrikaans vir “globale posisioneringstelsel” staan nie. Of dat seekatte slim en sensitief is. Jy lees ook dat baie van die ou geboue in Suid-Afrika Litause argitektuur is.

Kritiek is daar nie veel nie. In die titelverhaal word na ’n foto van die skrywer “as jong man wat agter ’n lessenaar sit” verwys. “Links van hom is ’n botteltjie Richelieu-brandewyn en ’n blikkie Coke. Aan die regterkant is rook sigbaar wat kom van ’n Gauloises-sigaret in ’n asbakkie neffens ’n swart telefoon,” lees jy. Verwys die skrywer na die items aan sý regterkant, of bedoel hy hulle lê links wanneer iemand reg van voor na hom sou kyk en die toneel sou moes beskryf? Want op die voorblad is die telefoon en asbakkie aan die skrywer se linkerkant. (Dit kan ook wees dat die negatief verkeerd-om gedruk is.)

Soms word die lydende pleks van die bedrywende vorm ingespan. “By ons voete verskyn ’n pragtige padda wat deur die seun opgetel word,” is ’n voorbeeld. Die leser sou veel nader aan die aksie gevoel het indien die sin sou lees: “By ons voete verskyn ’n padda. Die seun tel hom (of die amfibiese dier) op.”

Die woord “skielik” kom dikwels en onnodig voor. Is daar werklik ’n verskil tussen “ek onthou die varkie” en “ek onthou skielik die varkie”? Of tussen “Skielik onthou ek dat Louis bevriend was met ’n slang” en “Ek onthou dat Louis bevriend was met ’n slang”?

’n Glimlag verskyn gereeld op iemand se “gesig”. Waar anders glimlag mens?

Jammer ook van die setfout (“herhinner”) op bladsy 179.

Boodskapper van die gode is ’n moet-lees. La Vita se kortprosa laat jou anders na die gewone én na die moontlikheid van die onwaarskynlike kyk. Melancholie en nostalgie word afgewissel met humor en absurditeite. In so ‘n mate dat jy dink what a weird and wonderful world we live in.

The post <i>Boodskapper van die gode – Fabels en fantasieë van ’n vlieg teen die muur</i> deur Murray La Vita: ’n resensie appeared first on LitNet.

Irma Venter: Sondag – uitgegee deur NB Uitgewers

’n Resensie deur Riette Rust, uitgesaai in Boekkeuse op Fine Music Radio onder leiding van Amanda Botha

Reeds met haar eerste roman, Skoenlapper, het kenners voorspel dat Irma Venter een van ons groot spanningskrywers sou word. Noudat haar nuwe roman, Sondag, in haar sg S-reeks verskyn het, blyk dié voorspelling waar te wees.

Sondag is ’n boeiende misdaadroman, of meer korrek: ’n polisiedrama van formaat, en tog minder verwikkeld as Venter se vorige romans.

’n Gesinstragedie wat by Stables Estate in Pretoria-Oos afspeel, herinner aan die werklike Van Breda-moorde wat by Kleine Zalze op Stellenbosch gepleeg is.

In Sondag is Lafras van Zyl, ’n bekende sakeman, in ’n koma ná ’n inbraak, terwyl die res van die gesin verdwyn het. Sy seun Willem word met suspisie bejeën, terwyl sy dogter Maria, wat haarself Cath noem, se bekommerde ma ’n kamera in haar kamer laat aanbring.

Die leser wonder waarskynlik die meeste oor die ma-figuur. Katerien is ’n vryduiker met ’n Amerikaanse paspoort. Sy word reeds ses weke lank vermis. Terselfdertyd is die joernalis Alex Derksen en die fotograaf Ranna Abramson op die spoor van Martina Buitendag, ’n 17-jarige van Stilfontein. Sy het weer uit Johannesburg verdwyn. Die enigste leidraad is ’n tas met R20 000 kontant in, asook enkele foto’s.

Indien jy Venter se vorige romans gelees het, sal jy gou tuis voel tussen bekende karakters, soos kaptein AJ Williams uit Sondebok, en die joernalis Alex Derksen uit Skoenlapper. Ranna Abramson (alias Frankie Beekman), die fotograaf, word steeds saam met Derksen wakker. Sy gaan versigtig met die lewe om omdat sy steeds – dog verkeerdelik – met verskeie moorde verbind word. Alex en Ranna probeer die gebeure op die landgoed as ’n goeie nuusstorie oopvlek. Wat het van Katerien geword en waar is haar kinders? Sarah Fourie, ’n vurige kuberkraker, werk nagte deur op soek na antwoorde.

Soos die titel Sondag suggereer, handhaaf die roman ’n rustiger pas. Dis ’n lekkerleesverhaal, maar allesbehalwe vervelig.

Die fokus is op polisiebedrywighede, waaronder ondervraging en forensiese ondersoeke. Wat sou ’n misdaadstorie gewees het sonder ’n sug na geld, ’n seksklub en mensehandel?

Die vroulike karakters is sterk en nie bang om ’n rewolwer te hanteer nie, terwyl die antagoniste meestal mans is.

Venter se taalgebruik is sonder fieterjasies, tog is beskrywings in die kol. Sy skryf byvoorbeeld tannie Driekie se Afrikaans is “so droog en afgeskuur soos haar stem. Klink of sy van die Noord-Kaap of Namibië kom.”

Die verhaal word vanuit die eerstepersoonsperspektief vertel. Kaptein Williams en die joernalis Derksen deel hul belewenisse op dié manier, terwyl Cath se perspektief tussendeur voorkom. Die wisselende ek-vertellers laat die spanningslyn styf trek, veral wanneer mens besef dat Cath aangehou word, met ’n beperkte kos- en watervoorraad.

Venter se navorsing is deeglik en die feite betowerend. Ook wat algemene inligting betref. Nie alle lesers weet waarskynlik dat ’n motor die veiligste plek in ’n swaar Hoëveldstorm is nie.

Die milieu skep die perfekte ambience. Soos hier waar Venter skryf: “Die straat se bome dra die letsels van die buurt se vooruitgang, as mens dit so kan noem. Die jakarandas wat altyd so dig was, staan uitgedun, vermink, tot op die been gesnoei.”

Humor sorg regdeur vir die nodige speserye.

Ná meer as 400 bladsye smelt die hoofverhaallyne en afdraaipaaie netjies saam. Die roman se afloop neem ’n onverwagse wending.

Jy hoef nie voorheen ’n Venter-roman te gelees het nie; Sondag is ’n verhaal wat op sy eie sin maak. Dis trouens ’n boeiende blitsblaaier wat ek heelhartig aanbeveel.

The post <i>Sondag</i> deur Irma Venter: ’n FMR-resensie appeared first on LitNet.

Titel: Doodmenslik
Outeur: WL van der Merwe
Uitgewer: Protea Boekhuis
ISBN: 978 1 4853 0895 9

Doodmenslik van WL van der Merwe is ’n bundel pretensielose verse en handel oor die vreugdes en verdriet van die menslike kondisie. Temas van verlange, verlies en verganklikheid kom aan bod, soos die treffende koeplet in die ongetitelde programgedig dan ook die bundeltitel eggo:

wilgers sal gekruisig aan die hemel hang
en ek sal doodmenslik na jou terugverlang    (5)

"die laaste gedig" (bl 9), wat ironies deel I open, tree in gesprek met die bekende vers van die 2011-wenner van die Nobelprys vir Letterkunde, Tomas Tranströmer:

Weary of all who come with words, words but no language
I make my way to the snow-covered island.
The untamed has no words.
The unwritten pages spread out on every side!
I come upon the tracks of deer in the snow.
Language but no words.

die laaste gedig

(…)

Konklusie: ʼn gedig sonder taal, ʼn gedig in wit
strepe op papier sonder verband of betekenis
net ʼn leesteken hier en daar wat sinjaleer:
hier is die graal van stilte in git

Hierdie versugting om te dig vind uiting in verskeie ars poëtikale gedigte, soos “die digter” (16), “koning in my kasteel” (11) en “Umbrië” (19), waarin die beeldhouer se poging om ’n beeld te poets vergelyk word met die digter wat die engel uit die klip probeer verlos, na analogie van Opperman.

Deel I lewer mooi vondste, soos die volgehoue sinestesie in "padwerker" (18), asook die dubbelduidige spel met “hemelbed” in “grafsteen” (14):

berei vir my 'n hemelbed
van rooigrond en potklei
dek my toe met gruis
en maak 'n leiklip staan:

my troos is dat 'n steen
op aarde my onthou.

In deel II is dit die gevoelige inkleding en beskrywing van die sintuiglike wat tref, soos die naggeluide wat uitspeel in ’n minuet (25), asook die verskillende skakerings van grys wat tydens ’n wandeling besing word in "die kleur van grys" (29). Die daaropvolgende vers, "winter" (31), toon progressie wanneer die monochrome landskap heeltemal dormant raak. Die slotstrofe:

aan die Dooiekus
trek God tevrede sy gordyne
dig, gaan slaap gerus. 

Erotika en pornografiese begeerte kom aan bod. In “Lady Godiva” (na die litografie van Salvador Dali) (32) word die spreker se seksuele drang na ’n vrou gesuggereer deur die gebruik van gebroke rym en ruitermetaforiek. Die  ouerwordende man se seksdrif as voyeuristiese dobbelspel word in teenstelling met laasgenoemde onderbeklemtoning eksplisiet verbeeld in "peepshow, Amsterdam" (35). Die rooiligbuurtverse in hierdie deel sal nie in alle lesers se smaak val nie.

Tematies betrek deel III oorlogservaringe en gepaardgaande geestelike verwonding – 'n tanende religieuse bewussyn en geloof in God, soos dit dan ook gestalte vind in “my godsbegrip” (41), asook die Ou Testamentiese parodie in “en toe was daar God” (45). (Ongelukkig gaan die ontgogeling oor in ’n geteem; daar is ’n ooraanbod van verse wat op ’n religieuse vakuum dui.) In "protesnota" (43) roep die beeld van die papawer die bekende oorlogsvers “Flanders Fields” van John McCrae sinvol voor die gees:

as ek god was
sou ek my aan alles goddelik vergryp:
die son soos 'n papawer pluk
en ter herdenking van die oorlog
in my knoopsgat druk.    

Die opeenvolgende siklusse van lewe en dood word in deel IV gejukstaponeer, maar dit is ongetwyfeld die lykdigte in dié deel wat die hoogtepunt van Doodmenslik vorm. In verskeie verse tref die slotstrofe die leser soos ’n uitknikker – "bejaarde ouers" (63) se slotreëls hier as voorbeeld:

ons groet mekaar:
sy is my ma,
in haar was ek 'n seeperdjie
nóg vlees nóg vis
geen verstand van wat die lewe is
hy is my pa,
ek hou vas waar sy skouers was.

Elegiese verse oor die vader kom ook onder die soeklig. In "te perd" (69) word die vader se lewe verromantiseer deur die metafoor van sy perd, ’n opregte Arabier; die oorledene reis as’t ware tydens die sterfproses déúr die geskiedenis terug na sy oorsprong (die dood). Die Afrikaanse narratief van ’n boerseun met sy ryperd word nostalgies in herinnering geroep.

Prediker 12 word subtiel betrek in “begrafnis” se slotkoeplet:

dit was winter en die son was bleek
toe my kruik en my silwerdraad breek.    (71)

Dan, in deel V, keer die lewe siklies weer terug ná die dood. Daar word gefokus op die verrukkinge van die vleeslike, hartstog, vrugte en die erotiese belofte van mitiese godinne.

Van der Merwe se verse het voorheen aandag getrek in Nuwe Stemme 3 en Groot verseboek (2008). Doodmenslik is ’n bevredigende debuut wat heelwat bied vir die poësieliefhebber. Alledaagse, of doodgewone, verskynsels word digterlik verwerk tot ontroerende verse waarmee baie sal identifiseer. 

The post <i>Doodmenslik</i> deur WL van der Merwe: ’n resensie appeared first on LitNet.

weer-lig
Fransi Nieuwoudt
Naledi, 2018
ISBN: 9781928426110

Fransi Nieuwoudt se tweede digbundel, weer-lig, verskyn in 2018 by Naledi. Dit volg op ’n Vlerkslag van kleur wat in 2016 deur Cordis Trust uitgegee is. Op die agterplat van die nuutste bundel word die digter beskryf as ‘n “meta-moderne kunstenaar”. Dit is ongewoon dat ’n uitgewer of digter (of skrywer) hulself op so ’n wyse etiketteer. So ’n daad impliseer tog ’n ingesteldheid jeens die betrokke kunsvorm wat byna voorskriftelik aandoen. Word die leser dan prontuit in kennis gestel dat die gedigte net teen die agtergrond van ’n metamodernistiese raamwerk begryp kan word? En is dit nie ’n bietjie aanmatigend nie? Dit kan naamlik maklik ook geïnterpreteer word as die soort opmerking uit die ivoortoring wat lesers maklik van die poësie kan afsit.

Die bundel sluit ’n aantal visuele kunswerke deur die digter in. In hierdie resensies gaan ek slegs op die gedigte fokus.

Tematies handel die gedigte in weer-lig oor aspekte van die kuns en die natuur. Ek voel nie dat hierdie temas “nog selde in die Afrikaanse digkuns ontgin is”, soos op die agterplat aangevoer word nie, maar hulle bly ryke grond vir verdere bewerking. Jammer genoeg is daar nie veel blyke van so ’n ontginning in hierdie bundel nie.

Die openingsgedig, getiteld “leweroep” (1) is reeds tekenend van die frustrasie waarmee ‘n leser deur die loop van die bundel gekonfronteer mag word:

leweroep
Vredefortkoepel

volgens oorlewering
het T.T. Cloete gepraat van die mooie
gloor by Kopjeskraal

’n meteoriet het hier
in beeldverhaal
klippe papierdun verpulp
drifkoppe gepenetreer met ruimtesaad en so
die moes van aardse moer
buitentoe gesmyt
as geelklei
kwartsietsye basterrooibos
die skielike skuinste
van ’n denkbeeldige as.

Benewens die digter se geneigdheid om gebruik te maak van opeengehoopte selfstandige naamwoorde, is die verwysing na ’n “beeldverhaal” (r 5) onnodig. Die gedig is tog self ’n soort verbeelding van iets – ’n “beeldverhaal” van wat hier beskryf word. Dit is nie duidelik waarom die digter juis vir die leser moet aankondig dat ’n “beeldverhaal” volg nie. Dit is tog maklik genoeg om self hierdie verhaal in beelde in die gedagtes te sien. Hierdie proses word wel bemoeilik deur die onlogiese aard van die beskrywing in die daaropvolgende reël. Met die aard van klippe in gedagte is dit moeilik om te dink hoe “klippe papierdun verpulp” (r 6). Die idee van papier wat verpulp word en klippe strook bloot nie met mekaar nie en doen dus afbreuk aan die gedig – en dit verwen boonop weens hierdie steurnis die leeservaring.

Hierdie soort betekenislose frases word ongelukkig in baie van die gedigte aangetref. Sien byvoorbeeld “godgegewe lettergrepe” (r 1) en “immer heuwelse bergredes” (r 15) in “chirologie” (29):

chirologie

volgens ’n boek oor godgegewe lettergrepe
is dit die skepperwind wat aanraak
sandpatrone agterlaat
as lyflike glifografie

asof afgeklank op elke hand

’n ander boek vertel van ’n Joodse man
wat sommer met sy vinger
eenvoudige gelykenisse
in die stof trek

deesdae
verbeel ek ’n effens vuilerige
handdruk tussen grootse self
donker materie –

’n onsigbare suising van strome wat seë voed
en tot immer heuwelse bergredes roep.

Eerstens weet ek nie eintlik wat “bergredes” is nie, terwyl dit ook onduidelik is waarom hulle “immer” – dus ewig – “heuwels” is. Hoe effektief is dit eintlik dan om iets van ’n berg as “ewig soos heuwels” te beskryf? Dit is ongelukkig blote mooiskrywery, en gou het ek as leser besef dit is onnodig om te veel oor sulke leë frases na te dink.

Die plesier van die poësie lê dikwels in die moeilike ontdekking en ontginning van betekenislae wat opgesluit lê in bondige taalgebruik. In die digkuns van Marlene van Niekerk kan die leser byvoorbeeld keer op keer terugkeer na ’n gedig om telkens nuwe betekenis daaruit te put – dikwels nie sonder besondere inspanning nie. Met ander woorde, ’n gedig kan kompleks wees en daarom inspanning van die leser vereis. Ek het Nieuwoudt se gedigte gelees en herlees om te probeer bepaal of daar iets is wat nog opgesluit lê en wat nog te ontdek is. Ek het mettertyd agtergekom dat daar by heelwat van die gedigte van meet af bloot ’n gebrek aan betekenis is. So is dit die geval in “interferensie” (45).

interferensie

ek beweeg aaneen in die water
’n ligdragtige kleurdraer
verkenner van hierdie golfwydte
wat in die oordek van ontmoeting
s p r o e i
tot weer
die alombrander.

Daar is bloot nie genoeg in hierdie gedig vir die leser om enige wesenlike betekenis te vind om enigiets te verstaan nie. Hoewel ’n mens seker kan sê die gedig handel oor water, of miskien die see, en dus tematies die natuur, is die gedig in sy geheel niksseggend. Ook weer is daar die ondeurdagte woordgroepering in “ligdragtige kleurdraer” (r 2) en “alombrander” (r 7). Om ongewone samestellings te gebruik en selfs neologismes te skep is nie op sigself ’n probleem nie. Máár sou die digter dit dan doen, moet dit tog verhelderend inwerk op die inhoud van die gedig en nie die leser laat vassteek om vir etlike minute te wonder wat dit beteken as iets (iemand?) ’n “ligdragtige kleurdraer” is nie. En wat is ’n “alombrander”?

Sommige van die gedigte handel oor organismes, soos skoenlappers en visse, in welke opsig ek nie anders kon as om te dink aan die werk van Johann Lodewyk Marais nie. Anders as in Marais se werk is talle van Nieuwoudt se gedigte in hierdie styl egter bloot vervelige beskrywings van organismes in die vorm van verwarrende verse.

fotosintese
Costasiella kuroshimae

weerlig fertiliseer die see
trefseker

– nes die oorlamse seeslakke
drentel sy blaarlangs
vreet kiestevol alge
herkou dit tot brandende netels en spreilig dendriete
agter haar skeer wolvinne die water –
klank volg kortom.

Die digter se gebruik van die woord “fertiliseer” verdien kritiek. Aangesien die gedig nie in vaste vorm geskryf is nie, is dit moeilik om aan te voer dat die gebruik van “fertiliseer” ter wille van die ritme in die gedig is. My argument hier het niks te doen met sogenaamde anglisistiese taalgebruik nie. Eerder het dit te make met die taalregister. Dit is byna asof “fertiliseer” gebruik is alleen maar omdat dit meer verhewe klink as “bevrug” – en wanneer woorde in gedigte so ingespan word, dui dit nie op iets goeds nie. In dié verband kan ook die titel van die gedig “interferensie” bevraagteken word, en natuurlik is daar ook die reeds besproke “bergredes” in “chirologie”, wat ek raai staatmaak op die argaïese betekenis van “rede” (’n verhaal).

Die hoogs steurende hebbelikhede van bogenoemde aard word oral in die bundel aangetref. Verder is daar ook die oordadige en onnodige gebruik van enjambement, afgesaagde  tipografiese toertjies, byvoorbeeld in “breekbaar” (3) en “’n mandala” (8), en mislukte pogings tot ’n betrokke tematiek (“hoe om skilderye en staatsgeboue te brand” (5)). In laasgenoemde gedig is my wil en geduld om verder te lees tot die uiterste beproef met die verwysing na fossielbrandstof as “eeue-oue piepie” (r 11).

As daar iets belowends is wat in die bundel uitstaan, is dit juis die temas waaroor die digter wil skryf. Daar is elemente wat aanspraak maak op ’n ekopoëtiese aanslag, maar dit word ongelukkig voortdurend bederf deur ’n onbeheerste digtershand, met vanselfsprekende verswakkende uitwerking op die gedigte. Ek hoop dat die digter hierop sal ag slaan en met enige toekomstige digwerk ’n ander aanslag sal volg.

Die taak van die boekresensent is nie net om vir lesers ’n ingeligte mening oor ’n teks te gee nie. Saam met die kritiek moet daar ook soms ’n uitspraak gelewer word oor die boek as produk. Hiermee verwys ek vir ’n slag nie na die produksiegehalte van die boek nie, maar na die boek as ’n verbruiksartikel wat die geld werd is. Ek kan nie met ’n geruste gewete weer-lig aan ’n leser aanbeveel nie.

The post <em>weer-lig</em> deur Fransi Nieuwoudt: ’n resensie appeared first on LitNet.

Bloedlelie
Jeanette Ferreira
LAPA
ISBN: 9780799393651

In Bloedlelie is Jeanette Ferreira in haar element: tuis in die milieu van die Suid-Afrikaanse subtropiese platteland. Sy is vertroud met die inheemse bevolking, die plante, diere en plaaslewe met ’n trop honde om jou as iemand vreemds op die werf verskyn.

Twee parallelle verhale speel hulle in die boek af: die een tussen 1838 en 1852 en die ander in vandag se demokratiese Suid-Afrika 180 jaar later. Die groot gemene deler is eienaarskap van die grond wat vandag, soos in Piet Retief se tyd, ’n twisappel is wat tot bloedvergieting lei. Hanna van der Walt is ’n skrywer op die spoor van die skrapse nalatenskap van Retief se weduwee Magdalena. Aan haar is net een paragraaf in ’n geskiedenisboek oor die Trekkers van die tyd afgestaan. Bloedlelie is dus ook ’n metaverhaal waarin ’n skrywer oor die geskiedkundige navorsing vir haar historiese roman verslag doen.

Hanna spring in haar Salomon-sportskoene om saam met haar man Adriaan kruis en dwars te ry op soek na feite in argiewe vir ’n grondeisesaak waarin hy weldra as spesialisgetuie moet optree. Dit raak effe verwarrend as hulle in Pretoria, vir Adriaan ’n oorbekende omgewing, verdwaal weens veranderde straatname en na die plek verwys word as “die moederstad”. In KwaZulu-Natal loop hulle hul vas in twee plaasmoorde, die tweede klaarblyklik van die bekende Hulett-suikermagnate wat Hanna en Adriaan gasvry aan huis ontvang het.

Die Van der Walts verskil van die meeste van hul rasgenote: hulle beïndruk die Zoeloes met egte belangstelling in hul taal en familiename. Die tema van grondgeskille word kostelik herhaal in die klein tafereel tussen Hanna se twee werknemers wanneer Themba die plantbolle wat net inyangas soos sy oupa in die berg mog pluk, ongenooid in Hanna se groentetuin plant. Hy bots met Dudu, ’n Christen, wat sê hy moet die “toorgoed” los. Dan loer Adriaan oor die balkon en vra: “Gronddispuut?” Themba merk ergerlik teenoor Hanna op: “Mevrou, hierdie vrou en haar familie is kerkmense. Hulle weet fokolo van medisyne.”

Die skrywer, by monde van Hanna, respekteer die inheemse bevolking, en hoewel sy nie verskonings vir Dingaan se moordtog gee nie, word Retief ook nie vrygespreek van hardkoppigheid en egoïsme nie, want ondanks talle waarskuwings daarteen, ruk hy met ’n groot kontingent, waaronder sy stiefseun, met die traktaat in sy bladsak na Umgungundlovu op om die grondtransaksie met Dingaan te beklink. Ontluister van sy beeld in die volksgeheue, wil Retief ’n held wees en neem selfs vier seuns saam, onder wie sy en Magdalena se twaalfjarige Klein Piet. Hy verstaan nie dat grond vir die Zoeloes soos lug en water is nie en vertrou blindelings dat Dingaan ’n groot deel van sy grond sal afstaan in ruil vir die terugbesorg van sy gesteelde beeste. Dit nadat Sikonyela se buit sonder skoot by hom afgeneem is in ’n sluwe slenter met ’n stel boeie wat oopgesluit sou word net as hy die beeste teruggee.

Dit is gepas dat Ferreira die volksnaam van die medisinale plant Scadoxus Puniceus as titel vir haar roman gekies het. Net soos die min inligting wat Hanna in haar speurtog na Magdalena Retief vind, is die bloedlelie skugter en meestal verberg agter ander veldgewasse. En net soos die lelie, laat die trekleier se vrou simbolies bloedspore agter: sy moet haar twee eggenote, kinders en tien van haar vyftien kleinkinders afstaan aan siekte en konflik voordat sy as byna armlastige op Potchefstroom sterf.

Lesers kom verwysings na die seldsame bolplant, met ’n blom wat soos ’n rooi kwas lyk, meermale teë. Dit het onder meer antiseptiese eienskappe, maar kan in groot hoeveelhede ook giftig wees. Nie net die geesdriftige, aanvallige botanis-suster van die sendeling eerwaarde Francis Owen soek dit nie, maar ook die aanstellerige Franse naturalis Delegorgue. Hy is sonder begrip en arrogant besig om plantvoorbeelde te versamel, maar sy missie word deur die tolk vertaal as die soeke na “monsters”. Daarop brei die Fransman uit oor die grootwild wat hy inderdaad as monsters beskou. Hy vertel Magdalena beskuldigend hoe Dingaan se generaal Tambuza en sy lyfkneg Kombesane, wat glo as vredesgesante na Andries Pretorius gegaan het, summier tereggestel is. Sy vooropgestelde idees verhinder Magdalena om te vertel dat Kombesane verplig was om sy vrou, haar getroue Zoeloehulp Khetiwe, te verlaat vir hierdie pos en dat albei vroue diep bedroef was oor sy lot. Ferreira werk subtiel met die skuldkwas en lê dit nie net aan die deur van die Zoeloes nie; in gewelddadige konfrontasies is niemand se hande sonder bloed nie en niemand spring die gepaardgaande lyding vry nie.

Die plant word vir Magdalena ’n simbool van haar verliese aan haar dierbares en laat haar wonder of “die vervloekte lelie haar sal agtervolg tot aan die einde van haar bestaan op hierdie ondermaanse”.  Sy dra haar pyn egter stoïsyns, want sy glo “verlies is nie iets waaroor mens praat nie. Doen jy dit, gee jou voete onder jou pad.”

Hiermee sluit Magdalena Retief aan by haar legendariese geslagsgenote wat liewer kaalvoet oor die Drakensberge sou trek as om onder die Engelse juk te bly. Sy is die stoere voormoeder van die vroue wat ’n halfeeu later ondanks ondenkbare lyding in die konsentrasiekampe hul mans sou aanspoor om aan te hou veg. Sy word geteken as ’n sober figuur wat haar eie sakdoek vir Owen aanbied met die woorde: “Dit is al waaroor die Woord gaan, Eerwaarde. Dat ons mekaar se trane sal afvee. En ons eie.”

Bloedlelie is ’n veelvlakkige, fyngesnaarde werk en Jeanette Ferreira se vyfde historiese roman. Hiermee steek sy weer eens haar kleim af as ’n belangrike en gesaghebbende skrywer op die gebied.

The post <em>Bloedlelie</em> deur Jeanette Ferreira: ’n resensie appeared first on LitNet.

Book title: Green as the sky is blue
Author: Eben Venter
Publisher: Penguin Random House
ISBN: 9781415209974

Simon Avend is not a particularly sympathetic character, by his own admission, yet he doesn’t really wallow in self-pity. He lives an unconventional lifestyle that would, at the very least, cause even a moderate compatriot to blush. He visits exotic locations between Europe, Australasia, the Far East and South Africa’s Cape Town and Wild Coast, where he explores his sexuality in varying degrees. From picking up a young Balinese outside a prison, to an orgy in a large Cape Town home, Simon also experiments with drugs and explores the impact of mind-altering substances on the sexual experience.

Simon shares his escapades with his psychologist, Dr Spiteri, and he often goes back to one of his earliest memories relating to sex. He spent his childhood on his father’s farm in the Eastern Cape, and one day, the patriarch pointed out mating cattle to his son, told him tersely that this is what happens between a woman and a man, and left it at that. As with many South Africans growing up under a repressive regime, with the religious social control to match, Simon’s unsatisfactory instruction left him uncomfortable, yet it is difficult to pick up on any guilt. Even when facing his mother’s ailing health, he maintains a rather tepid indifference towards her.

Green as the sky is blue is a meditation on a man’s relationship with his sexuality and, to some extent, his parents (or the lack and gaps in his relationship with them). The title refers to the South African vernacular in identifying the colours blue and green. In Xhosa, the colour green refers to either the sky or grass. One has to make the distinction – the green of the sky is blue, and the green of the grass is green. Simon discloses this to his therapist in one of their many sessions, in which his sexual exploits are also heavily analysed using ancient Greek mythology and philosophy. Rather than providing any justification for Simon’s activities – this is not a story of sexual morality – Dr Spiteri uses the ancient Greek teachers’ work to show what it means to act out on one’s proclivities of the flesh.

When Simon’s mother takes ill, he has to return to South Africa and face the fraught nature of the country, with its paradoxes of wealth alongside extreme poverty, racism, repression and family dynamics. Whether this journey back “home” allows for some healing and growth to take place is all up to Simon, yet it is not clear for the reader whether he looks at it that way. In some respects, Simon appears to be an observer while participating in his life. This is evident in the atmosphere of distance in his interactions with the people whom he considers as friends.

While sex is a major theme in the book – and sensitive readers should take note, as there are some very explicit scenes – nature is also a major theme, as many of the locations in which Simon has his engagements are places where nature gets to show off. One particularly vivid scene is in Europe, where Simon goes on a failed writing residency. One of the professors, Dr Karl von C, a specialist in “human language and vocal communication in other animals”, takes them for a walk, and describes the features of the nightingale’s calls. The early evening walk is littered with descriptions of colour, and Simon gets to have a “cruising” experience later on in the park with a tall, well-built man.

Green as the sky is blue speaks to sexual identity, presenting it as something to explore, rather than resist or grapple with. Although some of the scenes may cause heat to rise under one’s collar, there seems to be a kind of deeper search that Simon is undertaking, though it is not always clear, and it may seem a bit indulgent to some readers. The connection to the protagonist, the themes and the story itself wasn’t a lasting one for me, given my own positionality, but it has given me insight into a world where I wouldn’t ordinarily find myself. Also, Simon himself doesn’t seem to demand anything more than an audience from either Dr Spiteri or the reader. Eben Venter’s novel will appeal to open-minded people who are interested in sexuality. If you are conservative, some scenes are disturbing, but, thankfully, they are not violent. I would recommend reading it for your own understanding of how sexuality and sexual expression are not uniform across communities, and that it’s alright that we are not a homogeneous species. It may even spark some curiosity to explore one’s own sexuality – consensually, of course.

The post <em>Green as the sky is blue</em> by Eben Venter: a review appeared first on LitNet.

Die dag toe die draak kom (vir meisies) en (vir seuns)
Fanie Viljoen
Uitgewer: NB-Uitgewers
ISBN: 9780798178679

Die dag toe die draak kom: ’n Boek vir seuns (Viljoen, 2019a) en Die dag toe die draak kom: ’n Boek vir meisies (Viljoen, 2019b) is twee besonderse boeke wat beslis 'n groot verskil in baie kinders se lewens kan maak.

Die boeke probeer om die tema van molestering aan te spreek op ’n manier wat vir kinders tussen 6 en 12 jaar verteerbaar en verstaanbaar is.  

Kinders kan hulle maklik vereenselwig met die hoofkarakters, Kevin en Kyla, in die onderskeie verhale. Kevin en Kyla hou van avonture, swem en glo in sprokies met ridders en prinsesse. Om elke dag skool toe te gaan is 'n groot deel van hul daaglikse lewe, wat die verhaal verder vir kinders toeganklik maak. Kevin en Kyla glo dat hulle die Prinses en Ridder van Arabia is wat drake verslaan en hul tande met doringdraad borsel. Die gebruik van ’n sprokie-narratief as agtergrond bevorder die toeganklikheid van dié twee boeke. Die hoofkarakters is die helde van hul eie verhale, wat die grondslag lê vir ’n belangrike lewensles.

Hierdie boeke is broodnodig binne die Suid-Afrikaanse konteks, omdat seksuele misdade teen kinders aan die toeneem is. Daar is ’n gepaste weergawe vir seuns en meisies, en beide is ook in Engels beskikbaar. Dit is noemenswaardig om te merk dat daar nie bloot geknip en plak is aan die twee weergawes van die verhaal nie. Kinders merk sulke knip-en-plak-praktyke baie vinnig op en dan verloor hulle belangstelling.

Goeie navorsing ondersteun die samestelling van die boek in sy geheel. Viljoen merk spesifiek in ’n onderhoud op dat daar afsonderlike boeke vir seuns en dogters is juis omdat navorsing toon dat meisies boeke sal lees wat op meisies en seuns gemik is, maar dat seuns nie maklik “meisieboeke” sal lees nie (Viljoen, 2019c). Navorsing oor die gedrag wat kinders van verskillende ouderdomme openbaar, word breedvoerig in die addendums agterin gedek. Daar is raad vir ouers, onderwysers en kinders.

Viljoen is ’n veelsydige skrywer en het reeds ’n goeie rekord van grensverskuiwende boeke, veral as dit by kinder- en jeuglitratuur kom. Uit het in 2014 verskyn, wat die verhaal vertel van ’n seun wat sy homoseksualiteit ontdek en die sosiale uitdagings daarrondom moet leer hanteer. Daar is ook BreinBliksem (2005), wat handel oor die ervarings van ’n seun met skisofrenie, en die novelle Onderwêreld (2008), wat tans vir gr.12 voorgeskryf word.

Die dag toe die draak kom: 'n Boek vir seuns (2019a) en Die dag toe die draak kom: 'n Boek vir meisies (2019b) is veelsydig. Dis geskryf met praktiese raad en doelgerigte leiding vir kinders sowel as bewusmaking vir almal wat met kinders te doen het. Tog is dit moontlik om hierdie boek met verskillende teoretiese interpretasies te beskou, wat ’n dieper dimensie aan die boek gee as net bloot ’n storie vir die bewusmaking van molestering. Die verhaal is nie minderwaardig teenoor sy doel nie en ’n goeie balans word gehandhaaf tussen verhaal, inligting en opvoeding.

Sou die ingeligte leser hierdie twee tekste vanuit ’n meer kritieke oogpunt wou beskou, kan die Pools-gebore psigoanalis, Alice Miller se teorieë dalk nuttig wees. Sy is opgelei in Zurich in die Freudiaanse Psigoanalise, maar distansieër haarself in 1988 van Freudiaanse denke. Volgens haar het Freudiaanse psigoanalise kinders en kindermishandeling beskou as deel van die kind se onbewuste drang om die ouer uit te wis. Dit verwys na die Oedipus Rex beginsel van Sigmund Freud en plaas dan die skuld van die daad op die kind. Miller was ten sterkste gekant teen hierdie beginsel. Sy het fokus op die beginsel van die verwonde kind. Met hierdie beginsel beweer sy dat enige trauma of diepgaande ervarings wat ’n kind ervaar, ’n indringende herinnering skep wat die liggaam sowel as die onbewuste sal onthou.  

Miller is bekend vir haar werk en navorsing oor trauma, geweld, mishandeling en onderdrukte emosies. Sy benader haar ontledings van tekste en kunswerke vanuit die perspektief van die volwassene wat as kind mishandel is of groot trauma beleef het. Dit is ’n belangrike perspektief om in gedagte hou, want sy verskaf insigte in verband met situasies wat Viljoen deur sy boeke wil help voorkom. Miller verskaf ook goeie insigte omtrent die beelde en die rol van die sprokiesgegewens in die onderskeie verhale. Die draak is hier ’n uitsonderlike metafoor wat dadelik verwysings na die donker, kwaad en die bedreiging vir eie veiligheid oproep. Die draak kan as ’n vergestalting van die vrees in die kind se onbewuste geïdentifiseer word.

Miller se treffendste uitspraak aangaande haar beginsel van die verwonde kind is dat “(t)here is a price to be paid for (this) morality, a price paid by the body” (Miller 2006:15). Hiermee wys Miller daarop dat ’n mens altyd ’n ervaring sal onthou, al vergeet die geheue dit – die liggaam sal dit onthou. Die diepgaande aard van so ’n ervaring speel ’n beduidende rol, wat dit juis toepaslik maak op die tema van kindermishandeling en mollestering. Die moraliteit waarna sy verwys, kan omskryf word as die tradisies, sosiaal aanvaarbare gedrag en patriargale hiërargieë wat in ons samelewing funksioneer. Hierdie moraliteit kan bespeur word wanneer Abby in die boek vir haar ma probeer vertel van die “draak” en wat hy aan haar doen, maar haar ma is oortuig sy jok.

Miller se waarskuwing vind aanklank by Kevin en Kyla se situasie, veral wanneer die maatskaplike werker aan hulle raad gee: “Ek wens ek kan vir julle sê dat dinge sommer dadelik makliker gaan wees. Dit is ongelukkig nie die geval nie. Daar gaan tye wees wat steeds moeilik is” (Viljoen 2019a, 2019b:70). Die maatskaplike werker erken hiermee dat hierdie ervaring lank deel van Kyla en Kevin se lewens sal wees.

Viljoen se verhale sluit aan by ander tekste wat oor dieselfde tema handel. Dis ek, Anna (2004) deur Elbie Lötter is ’n goeie voorbeeld. Abby se gedrag en reaksies stem baie ooreen met van dié van Anna, wat ook deur haar ma se kêrel gemolesteer is. Ongelukkig is ook Dis ek, Anna ’n voorbeeld van wat in die meeste molesteringsgevalle gebeur.

Dit wil nie sê dat Dis ek, Anna en Die dag toe die draak kom (2019a en b) geskik is vir dieselfde ouderdomsgroepe nie. Laasgenoemde vul beslis ’n broodnodige gaping vir jonger lesers. Boeke soos Dis ek, Anna is van waarde vir tienerdogters, omdat dit ’n gesprek oor molestering, mishandeling en geweld kan begelei. Daar is steeds die leemte vir sulke boeke vir seuns, alhoewel Koning Henry (2003) deur Carina Diedericks-Hugo ’n moontlike opsie is.

Die dag toe die draak kom (2019) is ’n moet vir ouers, onderwysers in die grondslagfase, oppassers en enigiemand wat ’n kind veilig wil hou teen die wreedhede van die samelewing. Dit behoort beskou te word met dieselfde erns as om met jou kind te praat oor hul liggaam, seksualiteit, vreemdelinge en hul veiligheid.

Ten slotte is hierdie twee boeke baie nodig, en hulle het die potensiaal om ’n kind (hopelik nog baie kinders) se onskuld en selfs lewe te red. Hulle is met sorg geskryf en bevat hope inligting. Die ekstra inligting wat as addendums agterin geplaas is, is toeganklik vir almal wat kan lees. Hierdie boeke is nie net oppervlakkige kinderboeke met ’n sedeles nie; daar is diepte en dit werk op ’n eenvoudige tog subtiele wyse met metafore. Beslis ’n aanwins vir elke biblioteek, klas en huis.

Verwysings

Diedericks-Hugo, C. 2003. Koning Henry. Kaapstad: Tafelberg.

Lötter, E. 2004. Dis ek, Anna. Kaapstad: Kwela.

Miller, A. 2006. The body never lies: the lingering effects of hurtful parenting. Uit Duits na Engels vertaal deur Andrew Jenkins. New York: WW Norton.

Viljoen, F. 2019a. Die dag toe die draak kom: ’n Boek vir seuns. Human en Rousseau: Kaapstad

Viljoen, F. 2019b. Die dag toe die draak kom: ’n Boek vir meisies. Human en Rousseau: Kaapstad

Viljoen, F. 2019c. Die Groot Ontbyt:Onderhoud met Fanie Viljoen. [Video]. Beskikbaar aanlyn: https://www.youtube.com/watch?v=avnGRdzVlgE. (2019, April 4).

Viljoen, F. 2005. BreinBliksem. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2008. Onderwêreld. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2014. Uit. Pretoria: LAPA.

The post <em>Die dag toe die draak kom</em> (<em>vir seuns</em> en <em>vir meisies</em>) deur Fanie Viljoen: ’n resensie van albei boeke appeared first on LitNet.

Op verlede jaar se Vrystaat Kunstefees kry ek onverwags ’n boodskap dat Jaap Scholten, ’n besoekende skrywer van Nederland, my graag wil sien. Na aanleiding van ’n paar berigte en artikels wat ek oor grondhervorming en onteiening sonder vergoeding geskryf het, voel hy dat hy sy boek Comrade Baron vir my wil gee.

Tydens die ontmoeting vertel hy vlugtig waaroor die boek handel: Op 3 Maart 1949 het burgerlike vegters in die naam van kommunisme opgeruk na die huise van al die Transsilvaanse aristokrate en grondeienaars. Hulle is in die middel van die nag op trokke gelaai en na kampe en tronke in Roemenië vervoer. Binne twee ure is ’n hele klas vernietig en uit die samelewing verban.

Omdat die inhoud so neerdrukkend geklink het, het ek besluit om dit later eers te lees. Later word toe veel later, totdat ek ’n paar weke gelede besluit om dit te begin lees. Ek het my reggemaak om baie ernstig terneergedruk gestem te word. Dalk selfs depressief. Genadiglik het die boek eerder die teenoorgestelde uitwerking gehad. Dit is eerder ’n viering van ’n vergange tyd as wat dit ’n klaaglied van verlies is. Laasgenoemde kom uiteraard ook voor, maar Scholten verbloem dit op meesterlike wyse met vertellings van sy eie ontdekkingsreise deur wat vandag Hongarye en Roemenië is. Baie hiervan word saam met sy vrou, Ilona, wat self van aristokratiese afkoms is, aangepak.

Dit is daarom terselfdertyd ’n laaste blik op ’n deel van die geskiedenis wat waarskynlik binnekort vergete sal wees, terwyl dit enersyds ’n nostalgiese reis deur die oorblyfsels daarvan is. Die oorlewendes vertel met groot verlange na ’n era van onophoudende danspartye en oorvloedige drank en vreugde. Hulle verlang terug na hul eertydse wonings. Hierdie wonings was dikwels kastele soos ons dit nog net in kinderboekillustrasies gesien het. Nadat hulle uit hul paleise, kastele en ander weelderige wonings gewerp is, is nuwe behuising deur die staat aan hulle toegeken. Omdat hulle klassevyande was, ten minste in die oë van die nuwe kommunistiese regering, is hulle verbied om na beter behuising te trek. Selfs al was die toegekende behuising nie geskik vir enige mense nie. Van die bejaarde aristokrate wat Scholten kon opspoor, vertel hoe hulle in mense se waskamers, kelders en solders moes tuisgaan. Dit is beswaarlik ’n lewe vir iemand wat lewenslank so moet lewe. Wat nog te sê iemand wat net die heel beste gewoond was en skielik daartoe gereduseer is.

Die paleise, wat werklik deel van wêrelderfenis behoort te wees, is meestal gelos om geplunder te word. Daar het niks van sommiges oorgebly nie. Ander is op ’n kru wyse, sonder enige ontsag vir die onmiskenbare argitektoniese waarde, omskep in kinderhuise, ouetehuise en sielsieke-inrigtings. Ander is bloot gelos om deur die natuur teruggeneem te word.

Die nuutverklaarde klassevyande is ook nie daarna ongeskonde gelaat in die nuwe samelewing nie. Hulle mag nie opleiding ontvang het wat verder as graad 9 gestrek het nie. Ook in hul werke kon hulle geen bestuursposisies beklee nie. Dit was dikwels selfs genoeg vir ’n staatsamptenaar om ’n opmerking te maak soos: “Hoekom het jy ’n baron op jou personeel?” vir iemand om hul werk te verloor. Die verlies van die rykes was ook nie net hul eie verlies nie. Skielik het die samelewing sy modelburgers verloor. Die armes het nie meer, ten minste in hul onmiddellike omgewing, mense gehad om as rolmodelle te dien nie. In die kommunistiese era het dit nie juis vir te veel mense saakgemaak nie, maar in die tyd wat daarop gevolg het, was dit duidelik. Niemand het meer geweet hoe om ryk te wees nie.

Die toonbeeld van egosentriese selfverryking en kitsch oormaat het reeds in die kommunistiese era sy kop uitgesteek. Nicolae Ceauşescu het in ’n paleis so uitspattig en absurd as wat ’n mens jou moontlik kan indink gewoon. Om die waarheid te sê, dit was die grootste enkele gebou in die wêreld naas die Pentagon in Amerika. Klassevyand se moses! Die huis behoort, soos alle ander dinge, tog aan die mense en nie net aan hom nie. Na die herstel van vryheid in 1989 is Ceauşescu op Kersdag voor ’n vuurpeleton geskiet. Daarna is almal vry, maar soos in die meeste postrevolusionêre samelewings is daardie vryheid bloot oppervlakkig. Die armes is steeds arm, sonder enige hoop op ’n verbetering in lewensgehalte. Die rykes, wat hoofsaaklik voormalige kommunistiese amptenare is, leef op ’n uiters uitspattige wyse, sonder enige nadenke oor styl, smaak of ordentlikheid. Hul swierigheid word grotendeels gegrond op die uitspattige partytjies soos dié wat ons op Amerikaanse TV sien. Anders as die destydse aristokrate gee hulle nie ’n duit om vir hul medemens nie. Hoewel die destydse feodale stelsel ver van ideaal was, het dit darem direkte aanspreeklikheid van die rykes vereis. In kommunisme was die anonieme burokratiese masjien aanspreeklik vir die lot van almal. Vandag is niemand aanspreeklik nie. Dit is die lot van die meeste Oos-Europese samelewings.

Toe Scholten hierdie boek vir my gegee het, het hy voorin geskryf dat hy glo dat ek baie ooreenkomste met Suid-Afrika sal kan raaksien. Ongelukkig is hy reg. Daar is groeiende haat teenoor dié wat grond besit. Om nie eers te praat van die superrykes nie. In sekere politieke groeperings het Rupert en Oppenheimer sinoniem met die vyand geword. Niemand gee om vir die hoeveelheid geld en gemeenskapsbetrokkenheid wat die Ruperts byvoorbeeld in die land terugploeg nie. Hulle word summier as klassevyande gebrandmerk, weliswaar nie met daardie titel nie, maar dit kom daarop neer.

Al glo ek nie dat ons al naby ’n punt is waar ’n hele klas summier ontvoer en van hul posisies ontneem sal word nie, is dit belangrik om bewus te wees van die tekens. Die Transsilvaanse aristokrasie het ook nie hul skielike verandering in stand verwag nie. Hulle was geliefde mense en leiers en aktiewe deelnemers in hul gemeenskappe. Net so word baie gemeenskappe in ons eie land gelei deur boere wat mildelik gee en deelneem in hul onmiddellike omgewings. Daar is natuurlik ook dié wat die teenoorgestelde doen, maar hulle is in die minderheid. Suid-Afrika se hartklop is op plase. Mag die boere op daardie plase altyd die respek wat hulle verdien, ontvang. En mag die haat wat tans so dikwels opbloei, in die kiem gesmoor word. Ons het nie nóg ’n hartverskeurende verhaal van die verlies van ’n hele groep in hierdie wêreld nodig nie.

The post <i>Comrade Baron</i> deur Jaap Scholten: ’n lesersindruk appeared first on LitNet.

http://gedigtejohan.co.za/welcome/

Johan Rabie Murray
intussen

’n Fine Music Radio-resensie deur Danie Botha. Uitgesaai in Boekkeuse onder leiding  van Amanda Botha op 17 April 2019.

Johan Rabie Murray se tweede digbundel het onlangs verskyn. Dit heet intussen.

Net soos met sy eerste bundel, geskoei, van 2017 bewonder ’n mens dadelik die gefotografeerde kunswerke op die omslag. Op die voorblad is Elaine Schraader se Vlug van 2008 en op die agterplat Niel van der Linden se Middeleeuse markplein van 1972.

Murray se bundel bestaan uit 79 gedigte. Hy deel dit nie formeel in tematiese afdelings in nie. Maar daar is beslis groeperings oor die bundel heen.

Die openingsgedig is “snoer” en daarmee begin die natuurgedigte. Die gedig is soos ’n vlakby-opname wat met ekonomiese taalgebruik geskep is. Dit is ook die eerste voorbeeld van die talle gedigte met lieflike binnerym.

                     snoer
gesnoer skitter druppels aan ’n halm
sidder liggies wanneer die wind roer
                        en val ...

In “renosterbos” kontrasteer hy die renoster as dier met die soort plant:             

                   renosterbos
  ’n magtige kolos die renoster    
      nederig die renosterbos
  wat in die diep voue tussen heuwels
            en op rotsrante oorleef
die renoster se horingkrag is sy ondergang
      buite bereik van ploeg en skaar
uit die oog, skaars geag, bly groei die bos
        
Murray  se “glo my vry” is ’n voorbeeld van sy genoeglike taalspel.
        
  glo my vry
die vinke gaan sit op die seldery en dit knak nie:  Jeanne Goosen
     
  daar’s kokkerotte in my krot
                  vlooie in ons kooi
               kalanders in die meel
                 en die kar is ’n krok
              die heuning sandsuiker
                       sout raak laf
               daar’s klonte in die pap
               hadidas op die dak, en
               ’n slang onder die yskas

                al lê die hoenders weg
               en is die kalf in die put
    en is daar brommers in die sop
                      glo my vry:
        môre kom die son weer op
            moeder aarde moet net
                haar draai mooi kry.     

Met “met toenemende bravade” kom ons by Murray se treffende gedigte oor ouer word, hoe ’n mens “die voorlaaste dae van jou lewe” deurbring. Terselfdertyd gaan dit ook om die skryfkuns en sluit dit byvoorbeeld aan by “redakteur tot redding”, “my woorde praat my aan” en “ek sê hulle binnetoe”.
                   
met toenemende bravade
                      
                     in die voorlaaste dae van my lewe
                           geniet ek met bravade al meer
                    die klein eskapades  van my daaglikshede
                        
                        korter van gedagte lei tot kortbegrip
                              pleks van behepte biografie

                   ek verkneukel  my in die lukrake verrassing
                                        van stukkies geluk
                                    soos die onbekende boek
                              wat tussen uitskot vir liefdadigheid
                                                 my ten deel val
                                  ek registreer al meer “toeval” 
                                     
                                 ek, ’n hamel van hierdie jare,
                                        aan vele moers gesuip,
                                           gaan op my oudag
                                      hanser om met my taal.

In “met die jare” en “jaarringe” beskryf hy hoe vriendskappe lewenslank gevorm word.

In  “bewaar die knikkertjie” rig hy hom tot sy neef Pieter Viljoen. Hy gee insigte in die probleme met geheue wat ’n mens op hierdie leeftyd self ervaar of hoe jy dit by ander moet hanteer.

                                      bewaar die knikkertjie
                                          vir my neef Pieter Viljoen
                                       
  met weersiens is daar in jou oë
                                            geen vrae meer, herkenning
                                               en onthou is uitgeknikker
                                                 ons goeie jare en drome,
                                          gedeelde verlede, vonk nie meer
                                           in jou neurone, spring nie meer
                                                   ligvoets sinapse oor
                                         jy het ons verloor, en nou is soveel
                                            eensydig in my alleen gestoor
                                                kom ons speel ’n speletjie
                                        uit vroeë tyd: bewaar die knikkertjie
                                                      ek sal demonstreer
– as ék nog reg onthou –
dan raai jy in watter hand
ek ons froetankie bewaar;
      daarna ruil ons om
      en kry jy jou beurt
onthou om albei vuiste styf
                                                toe te hou, en net oop te maak
                                                as ek reg wys, en wen ...

In “oujong” en “kleingoed” word die oudag sonder eie kinders en dié mét kleinkinders gekontrasteer.

                     oujong
           sonder kooigoed van vlees en bloed
         duur ons rustig sonder kleingoed, sommer
            lekker oujong solank die lewe hou

                                         kleingoed
             uitgelate trappel kleingoed vol vertrou op ouma af,
                   spring teen haar op, en klou met taai  handjies
              waar hulle vatplek kry; sy moet hóú, wat sy regkry
                  danksy genade, rekverbande en fisio; rustig sit
               haar gade, hou die gedoe dop met ’n boetman op
                            sy skoot wat net vir “Oupa!” oë het. 

“jongbloede” gaan oor hoe jeugdiges ’n padongeluk veroorsaak.

                            jongbloede
         roekeloos bestorm jongbloede
          die lewe, en  jaag opgewarm
                   in hoogste rat
           reg van voor ín hom in
        
         troosteloos verbleik langs die pad
      gerfies plastiekblomme aan pale en drade.                                 

Die laaste beweging in die bundel handel oor ons land se geskiedenis en oor die wreedhede, oor die misdade.

Sy “uittelrympies” handel oor  mense wat ’n kragtige stryd gevoer het. Soos Steve Biko, Chris Hani, Neil Aggett en ...

                                      Suna Venter, Suna Venter
                                        10 letters, 4 lettergrepe
                                            ontvoer, die veld
                                        om jou brand gesteek
                                           jy  het vas bly staan
                                       jy het geleef vir mense
                                          se reg om te weet.

In “toe hy weer sien ...” word getoon hoe ’n seun volwasse word tussen al die gebeurtenisse oor die jare heen –  van ’n lewe van CSV-kampe tot die skiet van vryheidsvegters  en die aanpassing by die Nuwe Suid-Afrika.

In “een aand op ’n trein” word ’n seun slagoffer van ’n pedofiel en  jare later soek hy rigting in psigoterapie.

Johan Rabie Murray sluit die bundel met “dis ’n vrydagaand”, ’n liedteks wat volkspelelaers  “vryskeppend  en uitbundig na eie choreografie” kan dans, en “op eie maat en wysie” kan sing. Die Volkspelebeweging het ’n baie lang geskiedenis. Ek moet erken ek moes naslaan om te sien of dit nog bestaan. In 2004 is daar nog handboeke daaroor vir skole uitgegee. Maar hier is gedeeltes in die liedteks wat, in vergelyking met die ander gedigte, te “outyds” en “kinderlik” voorkom: “boemsedeisie”; “woertswarts hier / en ’n  tjoef-tjaf daar”; “’n kansie-vat-aand”, ens.

Ten slotte, “kardoesie”:
                           
liefde kan mens nie hoes nie
                             seer is nie om oor te proes nie
                                teen die lewe help koes nie
                             geluk g’n gratis in ’n kardoesie

• Johan Rabie  Murray se intussen kan bestel word by http://groep7-selfpublish-books.co.za. Dit kan ook gereël word dat die drukkers (Groep 7 Drukkers en Uitgewers CC Pretoria, www.groep7.co.za ) ’n uitdruk van die bundel stuur.

The post <em>intussen</em> deur Johan Rabie Murray: ’n FMR-resensie appeared first on LitNet.

Bespreking van Dolf van Niekerk se
Berigte uit die skemerland
Imprimatur, Pretoria, 2019 JC Pauw

Hierdie baie voortreflike bundel stel die vraag: “Sien ’n mens nie dalk beter in die skemer nie?”

Dit word geskryf in Dolf van Niekerk se jeugdige en nogal humoristiese 90ste jaar. ’n Bejaarde man, soos hy dit stel, "gepatineer in tyd" en wie se sig blykbaar nie meer goed is nie, maar wat nog liggies met homself kan spot:

skryf ’n onleesbare gedig
oor die onsienlike ...

Ongetwyfeld is die begin van die tiende dekade die skemerjare van enigiemand se lewe waar hy waak "op die mure tussen lig en duisternis"

voor alles deur die skemer heen
in alnag se ewigheid verhuis.

Iemand wat daardie leeftyd bereik het, kan met humor van homself sê dat hy vir die dood geweeg en te lig bevind is. Die dood is ’n tuiskoms

in die misterie van bestaan
en stilte van die laaste gaan.

Wat sien hierdie man in sy skemer en hoe kan ek van hom leer?

Die bundel is meer as net mooi en goedgesegde verskuns. Dit dwing ons om oor lewe en dood te dink. Die feit dat dit goeie digkuns is, met "’n fyn balans tussen konkrete beeld en filosofiese idee wat nooit onder blote abstraksie swig nie" , maak dat die verse ons vang met dwingende beelde van, onder andere, verval en dood. Dood is abstrak, maar sterf is skrikwekkend konkreet. ’n Beeld wat my geruk het om voor ’n moontlike konfigurasie van my eie laaste oomblikke te staan, kom uit die aangrypende hospitaalvers “Wanneer tyd opgehef”, waarin hy skryf "die laaste gedagte ’n brandglas op niks." Dit is wanneer

reënboog en sterre verlep,
wildeals en rose geurloos staan.

En op ’n ander plek:

’n warreling in die brein
se laaste funksie;
beelde en klanke
los van tyd en plek.

Dit is wanneer ’n mens nie meer kan ruik en nie meer kan dink nie. Maar voor die donker kom die skemer.

Skemer is dié idee van die bundel.

In hierdie werk loop die idee skemer oor van betekenis. Die hoofbetekenisse is na my mening skemertyd en drempellig: enersyds die tydvak in die digter se lewe en andersyds die oorgang, drempel of skrefie na die onsienlike en sy metgesel, die ondenkbare. Al die ander betekenisse behoort die leser die lug te laat kry van hierdie twee. Maar die skrywer laat hom nie bind aan ’n skema nie. Dit is hierdie leser se skema.

Begin vind in skemer plaas. Elke dag – en ook die nag – begin en eindig met skemer. Daarom begin die digter sy bundel met ’n baie sterk vers oor die begin van sy eie lewe, “Ontvangenis in ’n skemer ruim”. Die fetus kom in opstand teen gebrek aan lig, en as hy uit sy "wurgende vertoef" verlos word, is hy natuurlik half blind – ’n skemertoestand. Die vers eindig verrassend. Die kleintjie het in die lewe gekom as ’n outsider:

enkeling wat alleen sal bly
in die skare se geroesemoes
wat kollektief die skemer van bestaan ontken.

Hierdie laaste versreël sluit direk aan by die motto van die bundel en laat dink ’n mens aan Die son struikel en die eksistensialisme.

Buite die kring
wat van gees nie weet
₋₋ brabbelklanke van die skare
in die roes van skyn
en dors na welvaart en mag ₋₋
sal hy eenkant
van die meer-as-baie staan.

Nou weet ons. Skemer is nie bloot gemiddelde ligkwaliteit halfpad tussen donker en lig nie – en die skyn kan helder skyn, sal ons later sien. (Vir eers hierdie voorbeeld: die klinies-heldere lig van die hospitaalkamer is ’n "ligtende duisternis". ) Vir die digter word skemer die sintese op hoër vlak van donker se tese en lig se antitese, om soos Hegel te praat. Maar dit is ook die sintese van lig se tese en donker se antitese. So word lig en donker in skemer opgeneem. Dag en nag word in skemers versoen. Van Niekerk skryf ook oor skemer as ’n "versnit van lig en donker, kompas vir die gees"; op ’n ander plek dui skemer op ’n treurige huislike omgewing; en op nog ’n ander plek die meer ordinêre maar tog treffende, "vervaagde lig, grys uitspansel, afskeidgloor in die Weste". Ons lees ook van ’n rustige (dalk gemoedelike) skemer in die mooi vers oor die tiptol se aandgesang:

roep hy met sy avondlied
die skemer tot by die aand
en sluit sy swye naderhand
die dag se vreugde en verlang.

Skemer is ook die verlede: hy roep die geliefde "in die winter van ons jare" ... "uit die skemer van wat was". (Terloops, hy kan ook skemers as liefdesgeskenke stuur.) Skemer is ook sterwensuur. Dan is dit die laaste skemer. Maar daar is ook die "lig van die nag". As ’n mens die vraag van die bundel of jy beter kan sien in die skemer met ’n “ja”  beantwoord, kom daar ’n dieper vraag: “Word die skemer van ons huidige bestaan opgehef in hoëre, ewige lig?”Is dit die "lig van die nag" waarvan hy praat? En?

dat vrede tussen dag en nag
lig sonder skemer sal laat daag.

Waar skemer deel is van die alledaagse in die ryk persoonlike ervaring van die digter ...

My huisie in die bos
lê daglank in skemerte

kom ander dinge as die gewone in spel. As dag se vuur geblus is, leef engele in die gemoed van die dag se afskeid. Hy sê

... in die hart
van wesens vir wie skemer
’n laaste skrefie lig na die onsienlike is.

Siedaar! In die skemer lig iets van die onsienlike deur soos skrefies lig wanneer die dag begin breek. Die mens wat al in die skemer van sy jare leef, in die "volheid van my skemers" soos hy dit stel, word nou beter in staat om die onsienlike te gewaar. Immers, die onsienlike is onsienlik en helderder lig en beter oë sal nie help nie: "Voel ’n blinde skemer se aanraking?" As die ou sintuie begin faal, word die onsienlike duideliker. Die gedig met Beethoven in is sleutelbelangrik vir ons uitleg. Die senator se swak sig laat hom beter sien soos Beethoven se doofheid hom dalk beter laat hoor het: "hoor die dowe skemer se fluistering?" Sal dit help in die dink oor die "onkenbare, onpeilbaar, sonder lyf"?

Die digter beleef die skemertyd van sy lewe. Woordewerk met en oor tyd speel dan ook ’n groot rol in die bundel. Tyd, as tydsverloop of tydsduur (die heelal se ontwikkeling, geologie en die geskiedenis van die mens), as tydstip ("’n nou, die korste denkbare, te snel vir verstaan"), en as aanwesige verlede (die "nou wentel na gister") kom aan bod.

Ek kan twee beelde in hierdie verband noem wat ’n baie besondere verbeelding wys. Een: dit is tyd wat die fetus aanmekaar weef. Twee: die tiptol roep die skemer tot by die aand.

"Tyd" is natuurlik die tweede deel van die titel van Heidegger se boek Sein und Zeit en die digter is deeglik bewus daarvan, soos onder meer blyk uit “Mens en bestaan”. Dit bring ons by die eerste element van die Heidegger-titel: "Bestaan". Dolf van Niekerk se lewe en werk word gekenmerk deur ’n verwondering oor dit wat bestaan. Dit hang saam met sensitiwiteit vir dinge en ervarings en ’n fyn waarnemingsvermoë. Van Niekerk se verwondering oor die Syn is ’n verwondering oor die geskiedenis van die heelal en sy plek daarin, maar ook ’n verwondering oor die Dasein, die "misterie van sy ek" . In ’n onderhoud praat hy van "die eenheid tussen gees en omgewing".

’n Ster verskiet oor die Karoo
ligjare skyn deur my bestaan
van soeke in halwe lig na ware lig.

Maar hierdie digter is meesterlik konkreet. In die bundel word die sintuiglike –  ja, die sienlike – ook fyn ervaar. Al gaan die sintuie agteruit, word die sintuiglike heerlik gevier. Dis wat lewenskemer kan oplewer – byvoorbeeld in die vrugtige “Kan blomme sing en praat”, ’n ietwat minder metafisiese vers in majeur-toonaard. Blomme word daar musiekinstrumente in ’n orkes en hoor die digter kleure en geure sing.

Stuifmeel kleef aan bye
en alles word heuningklanke
liedere vir die aarde, son en reën,
kunsliedere vir die lewe.

Getrou aan sy oeuvre en, raai ek, ook sy proefskrif jare gelede, bly Van Niekerk verbonde aan die aarde, nie net op plaaslike skaal soos in “Kan blomme sing en praat” nie, maar ook op die skaal van die planeet. Martjie Bosman sê: "Hy is een van die heel eerste skrywers wat die tema van bewaring in Afrikaans aangeraak het; iemand wat nadink oor die mens se plek op die aarde."

Daarvan getuig die omgewingsbeswaarde gedig “Die aarde kantel in sy baan”:

waar alles wat bekend was
lydsaam skroei tot as.

Dié vers bevat ’n beeld van sublieme sarkasme waarin ’n hedendaagse stad, sê nou maar New York, met Atlantis vergelyk word.

In “In die dal van skaduwee”word iemand wat skynbaar op sterwe lê, uitgebeeld; maar die natuur, verteenwoordig deur voëls en die Karoo, is daar. Twee verse oor vlinders in die tuin verwoord weer die grense van kommunikasie. Dit herinner ’n mens aan die digter se werk sedert 1978 as direkteur van die Direktoraat Landbou-Inligting – ’n pos wat hy beklee tot sy aftrede in 1994.

Soos die bundel verloop, word die leser ook bewus van die digter se kinderjare wat nie sonder eensaamheid en tragiek verloop het nie. ’n Paar gedigte sluit dus aan by die tematiek van sy vorige bundel, Portrette in my gang. Daar bevind ons ons weer in die Karoo met korhane en witneusskape, maar ook in die oergeskiedenis van die aarde met sy geologie en fossiele. Die Karoo werk, soos in ander dele van Van Niekerk se oeuvre, in die bundel. Geologiese formasies word metafore van persoonlike kwessies. Daar is ’n kind (sy vader) wat op ’n miershoop vir skape preek en later in sy arms sterf. Later is daar verse oor die geskiedenis van die aarde en sy homo sapiens. Die een praat oor die "oggendskemer van bestaan", waarná homo sapiens eers sy verstand kry. Die ander een eindig snaaks genoeg by die val van Jerigo.

Die geestesgeskiedenis van die Weste kom ook aan die orde waar die skemer (van die Middeleeue, dag ek) ’n kiem van lig herberg, maar ons weet uit die res van die bundel dat die helder dag van die Renaissance nie noodwendig is wat ons nodig het nie.

Is twyfel die vader van glo,
onsekerheid die moeder van dink?

Die digter in sy laaste jare wag op iets wat seker is: hy verower dit nie. Dit kom met die sterwe:

Na alles uit brein en gees gesif is,
bly reste van iets soos liefde
en aanhanklikheid,
opgedoek vir die reis na ’n enkel sekerheid.

Ontsettend treffende gedig!

Die "fel lig se openbaring van werklikheid" is iets waaraan ontsnap wil word. Op die tweede laaste bladsy staan die woorde

... kalendermens se waan
om die absolute te definieer
die onkenbare te ken en tyd
aan kettings te slaan.

Die digter, trouens die egte menslike bestaan, staan teenoor die denker se (gewaande) helderheid:

Die mens lewe poësie,
die wese van taal,
gesuiwer in onsekerheid.

Daar is telkens verwysings na misterie, maar dit is nie die misterie van die ekstatiese mistikus se lig wat verblind nie. Soms is dit ’n skemerige lokale mistiek waarmee gewone lesers soos ek hulle maklik kan vereenselwig: dit gaan onder meer oor die verwondering oor die tyd wat in ’n fossiel lê; en oor die bron van ’n fontein wat hom aan God laat dink:

dié oog kom – miskien van God
onpeilbaar, sonder lyf.

En dan weer na aanleiding van Beethoven:

Skemer se geheim ontwyk my steeds –
sal ek dit in die misterie van
my eie doofheid vind?

Daar is twee pragtige verse oor Afrikaans. Die een vertel met ’n skeut humor van die taal se afkoms; en die ander van sy vermoë:

’n skeppende taal
wat uit sy aarde
metafisies praat.

Die liefdesgedigte is mooi, veral die ingewikkelde “My duif vlieg uit my kop”.

Die logiese vraag is: “Is skemer ook die tese vir iets hoër?” Skemer (tese), dood (antitese), en dan ’n sintese? Ek sê daar is. Skemer is nie die einddoel nie:

ligjare skyn deur my bestaan
van soeke in halwe lig na ware lig.

“Die kaal seisoen se skemer”eindig só, waar somer as tese, winter as antitese en alseisoen as sintese optree:

In my kaal seisoen
waar are pers en plasties lê
sal Sy alseisoen dalk
’n lente vir my hê.

Daar is ’n verskil tussen ’n stygende of verdiepende dialektiese beweging en die sikliese herhaling van, onder andere, seisoene wat deur die Romantiek in die natuur gevier word. Die bundel eindig met ’n vers wat die sikliese in die vorm van opeenvolgende seisoene in verwondering besing en dit met Nietzsche se idee van die ewige weerkeer verbind:

dat geboorte en sterwe,
winter en herfs in ’n kring
se ewige weerkeer die ritme
van die Al in bestaan en tyd
laat resoneer.

Die sikliese pas by die gang van skemer, lig, skemer en donker van elke etmaal, maar ek dink die lewe van die mens is nie so nie. Ek weerspreek graag die gangbare interpretasie van Nietzsche en stem saam met die Tereza-karakter in Die ondraaglike liggewig van die Syn van Kundera: Ons lewe net een maal en juis dit maak die oomblik, lewe en dood gewigtig. Gelees in die konteks van die hele bundel laat hierdie laaste gedig (en ook die een voor hom) die werk na my aanvoeling in effense spanning eindig. Dit is teken van ’n ryk en genuanseerde gees wat ek nie voldoende kon beskryf nie.

Ons het met ’n gewigtige maar heerlik leesbare werk van ’n swaargewig te doen.

The post <em>Berigte uit die skemerland</em> deur Dolf van Niekerk: ’n lesersindruk appeared first on LitNet.

Die Heimat Projek
André de Villié
Naledi

Met Die Heimat Projek neem André inderdaad die leser op ’n reis van toeka tot toekoms.

Die storie wentel rondom Konrad Geyer, ’n Suid-Afrikaanse ingenieur wat vir DMK, ’n Duitse vervaardigingsonderneming in Darmstadt, Duitsland, werk. Hy ontvang opdrag om as deel van ’n vakansiereis in sy Heimat (tuisland) ’n voorlopige ondersoek na twee moontlike beleggingsgeleenthede te doen. Hy en sy vier metgeselle beleef ’n nostalgiebelaaide reis deur Suid-Afrika. Hy ontmoet verteenwoordigers van die San- en Khoekhoen-gemeenskappe. Die besonderse natuurskoon en die interessante geskiedenis van sy geboorteland beïndruk hom weer eens. Sy belangstelling in gholf en stoomlokomotiewe dra by tot ’n genotvolle reis. Daarby is een van sy reisgenote ’n aantreklike mediese dokter en sy skep vir hom ’n liefdesdilemma, want tuis het hy reeds iemand.

De Villié skryf gemaklik, met kleurvolle beskrywings en duidelike, vloeiende dialoog. As leser klim ’n mens saam in die boek en vertrek op reise na die Grens waar jy Ouma-beskuit en koffie saam met Konrad en sy kamerade geniet. Trouens, jy wag saam vir die radiobevele met opdrag vir optrede. Van die Grens tot Duitsland, Frankryk en terug na sy geboorteland, Suid-Afrika. Dit is duidelik dat die skrywer hom deeglik vergewis het van die grootste kwessies van die afgelope eeu, maar veral wat die afgelope dekade afspeel en die meeste bekommernisse en kopsere besorg in ons tuisland. Dis inderdaad die gevoel van baie mense in Suid-Afrika, veral met die huidige opstandtendens, asof dit ’n nuwe mode is dat in plaas van om iets op te los, dit eerder verder afgebreek word totdat dit begin om te herinner aan vervloë dae met ruïnes.

Die geskiedenisreis deur Konrad se lewe is deeglik deur die skrywer verweef met fiksie en ’n lewendige geskiedkundige ondertoon. Soos uit die mond van die suigeling, slaan hy die spyker vierkantig (alhoewel met pynlike eerlikheid) op sy kop. Sy spitsvondige skryfstyl en die feit dat hy glad nie op sy mond geval is nie en ’n eerlike vertolking lewer, laat die leser die storie maklik volg en waardeer.

De Villié raak baie teer punte aan met sy karakter en die land se agteruitgang van toeka tot vandag. Om maar ’n paar te noem: renosterstropery, emigrante, plaasmoorde, kritieke waterbesoedeling en waterskaarste, grondeise, BEE, politieke twis. Ook ander geskiedkundige plekke, gebeurtenisse en kwessies word aangeraak wat inderdaad alles al hofies op ’n koerantvoorblad was.

Alhoewel dit inderdaad ’n geskiedenisverhaal is, is dit ’n storie wat maklik oorgedra en gevolg word, maar dit maak dit tog ietwat van ’n minder ontspannende leeservaring, al is die dialoog dikwels op ’n ligter trant om die spanningslyn te onderbreek. Dis ’n interessante reis deur Afrikanerland en roer daardie teer patriotiese snaar aan.

Ons gaan draai by die Wieg van die Mensdom, tot by die internet-era en selfone en die ondergang van familiebande as gevolg van tegnologie.

As jy as Afrikaan ’n wyle oorsee was, is dit die ideale boek om mee by te kom oor die stand van sake in die huidige Suid-Afrika. Die boek mag dalk meer manlike lesers geval, maar vrouens kan ook aanklank daarby vind. Die Heimat Projek is ’n aangename leeservaring en die lees werd.

André de Villié was ’n skeikundige by die destydse Departement Landbou, ’n tegno-ekonoom by die Wetenskaplike en Nywerheidnavorsingsraad (WNNR) en professor in strategiese bestuur aan die Universiteit van Pretoria. Hy is medeskrywer van Tincture – passing the buck and bucking the system, wat stelselagteruitgang in Suid-Afrika onder die loep neem. Hy is ’n aktiewe dendroloog.

The post <em>Die Heimat Projek</em> deur André de Villié: ’n resensie appeared first on LitNet.

Om tot verhaal te kom – Verwerk trauma en verlies deur skryfterapie
Skrywer: Lizette Rabe
Uitgewer: LAPA Uitgewers
ISBN: 9780799393248

Egskeiding, werksverlies, misdaad, die dood. Almal ervaar die een of ander tyd trauma. Dit laat ’n mens met die vraag: Hoe sit ek my lewe voort? Skryfterapie is ’n groot hulpmiddel.

Volgens Lizette Rabe, die skrywer van hierdie boek, hoef jy nie eens besonder goed te kan skryf of publikasie te oorweeg nie. Jy kan bloot jou emosies en gedagtes vir jouself neerpen, of deur middel van e-posse, dagboekhou, briewe, ’n blog, Facebook, of selfs ’n gekrabbel aan jou gevoelens uiting gee.

Om tot verhaal te kom is ’n praktiese skryfgids, ook vir diegene wat wel publikasie in gedagte het. Dis egter nie maklik om jou verhaal van verdriet te vertel nie. Jy is waarskynlik bang vir die donkerte wat dié ervaring kan bring. Terry Pratchett, die bekende Britse skrywer, meen egter: “As jy nie jou lewe in ’n storie verander nie, word jy net deel van iemand anders se storie.”

Hierdie skryfgids beantwoord vrae soos: Hoekom skryf? Kan jy jouself “gesond” skryf? Die 21 hoofstukke bevat basiese skryfwenke (soos “vermy byvoeglike naamwoorde en clichés”). Jy lees ook hoe belangrik dit is om net te begin.

Waar jy sit en skryf, die ruimte rondom jou, moet sorgvuldig gekies word. Dit kan trouens “die verskil [beteken] tussen gedagtes wat hul eie loop neem of gedagtes wat stol”. Daar is ook raad oor hoe om die regte “plek” in jou kop te vind voor jy tot skryf kan kom.  

Dalk wil jy jouself tot dagboekskryf (journalling is die moderne woord) wend. “Dis ’n uitlaatklep vir elke emosie en gedagte; amper soos ’n letterlike stoom-afblaas om te verhinder dat die stoom opbou en jy op ’n dag alle beheer verloor,” skryf Rabe.

Om ’n blog te begin, is ook nie so moeilik soos jy dalk gedink het nie. Die boek bied ’n paar blog-webwerwe waar jy gratis template vir jou eie nuwe blog kan kry.

E-pos-skryf kan eweneens terapeuties wees. Só kan jy boonop na ander getraumatiseerde mense uitreik. Rabe, wat in 2009 ’n seun aan depressie afgestaan het, vertel dat sy met haar gesin se “onbeskryflike verdriet” e-posse gekry het selfs van mense wat aan haar onbekend is. Elke boodskap was “’n hele tenk suurstof”. Hierdie handleiding bied voorbeelde van soortgelyke boodskappe.            

Wat van ’n brief vol emosie aan jou oorlede geliefde skryf? Of as jy afgedank is, dalk een (wat jy nie pos nie) aan byvoorbeeld die hoof van menslike hulpbronne van die maatskappy wat jou afgelê het, skryf Rabe. Sê dit wat jy nie toe kon sê nie.

Met Facebook word jy maklik deel van ’n skrywende gemeenskap, maar benader dié uitlaatklep versigtig, maan die skrywer. So nie, kan jou gedagtes in die kategorie “onbedoelde gevolge” beland. Maak ook seker dat jou Facebook-stellings jou privaatheid beskerm.

Gedigte skryf kan eweneens terapeuties wees, selfs al is jy nie ’n Breyten Breytenbach of Antjie Krog nie. Dit kan as ’n soort meditasie gesien word, “want jou gedagtes vloei letterlik op die eb en vloed van woorde en emosies”. Jy kan selfs andere se werk vertaal. Om die regte woorde, ritme, nuanses en gevoel vir die oorspronklike gedig tydens die vertaling daarvan te kry, is op sigself ’n uitdaging en dié kreatiewe proses kan net so terapeuties wees. Rabe se vertaling van Hermann Hesse se “Stufen” uit Duits dien as voorbeeld.          

Een van die insiggewendste hoofstukke handel oor memoires-skryf. Volgens die skrywer is dit “seker die moeder van alle skryfwerk”. Of jy jou lewensverhaal as herinneringe net oor jou trauma of verlies wil doen, en of jy dit meer omvattend en dalk selfs outobiografies wil doen, hang van jou af. Die psigoanalis Sigmund Freud rig egter ’n belangrike waarskuwing, wys Rabe uit: Moenie jou behoefte om die seer uit jou uit te skryf, laat ontaard in banale ekshibisionisme nie.

Die lewe ís bitter, maar onthou tog ook die klontjies suiker (humor) in jou memoires, voeg sy by.

Krabbels, daardie geskribbel in jou aantekeningboek gedurende ’n vergadering, telefoongesprek, of terwyl jy bloot in die niet staar, het ook waarde. “Want onwillekeurig teken jou hand vorms en lyne waardeur emosies kan ontsnap.” “Krabbels” is ’n fassinerende hoofstuk.

Verskillende maniere om jou skryfsels te omvorm tot ’n voorwerp wat jy in jou hand kan vashou, en/of aan ander kan gee, word uitgestippel. En dis nie net boekmaak nie.

Die moontlikhede van ’n uitgewer nader of (keurige) selfpublikasie word wel ook bespreek.

In die hoofstuk “Lees as inspirasie vir skryf” verskaf skrywers soos Stephen King en Margaret Atwood wyshede oor die skryfproses. Die Chileens-Amerikaanse skrywer Isabel Allende deel dié raad: “Daag op, daag op, daag op, en ná ’n rukkie sal die muse ook opdaag.”

“Om te lees”, die slothoofstuk, bevat ’n onontbeerlike lys boeke wat as skryfinspirasie of -hulpmiddel kan dien.   

Dit verg moed om jou trauma te herbesoek. Dink egter só daaraan: Indien jy eerder sou vasval in onverwerkte verdriet, kan dit tot psigologiese komplikasies lei. Om tot verhaal te kom gee jou die moed om déúr die oog van die storm te beweeg. Daar is eenvoudig nie ’n ompad nie.

Maar jy sal dapper moet wees.  

• Alle opbrengste van Om tot verhaal te kom gaan aan die Ithemba-stigting wat twee doelstellings het: die bewusmaking van depressie as biologiese siekte en om navorsing oor depressie te ondersteun.
• Lizette Rabe, professor en hoof van joernalistiek aan die Universiteit Stellenbosch en stigter van die Ithemba-stigting, bied op Saterdag 4 Mei van 11:00 tot 12:30 ’n slypskool in skryfterapie aan. Dit word in die Adam Small-teaterkompleks op Stellenbosch gehou. Registrasie begin om 10:30. Bespreek by https://www.quicket.co.za/events/70250-kom-skryf-j-storie. Koste: R225.

The post <i>Om tot verhaal te kom – Verwerk trauma en verlies deur skryfterapie</i> deur Lizette Rabe: ’n resensie appeared first on LitNet.

The Fishy Smiths: A biography of JLB and Margaret Smith, geskryf deur Mike Bruton; uitgegee deur Penguin 

Daar is altyd geglo dat die selakant ’n eggo uit die oertyd is; hul mees onlangse fossiele ’n herinnering aan die evolusionêre oomblik toe visse ter wille van oorlewing uit die see begin gestap het. Soos Dawkins ons op ’n ietwat grillerige manier herinner: As ’n tydsmasjien jou 200 miljoenste grootjie kon opdis, sou aan jou ’n selakant met tartaarse sous voorgesit word!

Omdat die laaste selakant glo ongeveer 65 miljoen jaar gelede saam met die dinosourusse uitgesterf het, is gerugte dat die ware Jakob van tyd tot tyd deur tradisionele vissermanne aan die kus van Oos-Afrika gevang word, dus as ’n, wel, visstorie afgemaak. Maar op ’n goeie dag in Desember 1938 stap die selakant sowaar metafories uit die see naby die kus van Oos-Londen.

Nuus loop teen ’n slakkepas en dit is eers sowat drie maande later dat die volle omvang van hierdie vangs verwerk en wêreldkundig word. Ten spyte van hoe groot hierdie oomblik was, is die sagte weefsel van die vangs nie optimaal bewaar nie en kon die sluier oor hierdie misterieuse oerwese vir eers nie volledig gelig word nie. Dit sou moes wag tot 1952, toe ’n tweede selakant uiteindelik, na ’n lang soektog, in die Comoro-eilande gevang is.

Dit is redelik bekend dat die dryfkrag agter die soektog na die tweede selakant die egpaar JLB en Margaret Smith was en dat die wetenskaplike vernoeming van die selakant ’n erkenning is aan Margaret Courtenay-Latimer, wie se wakker oë die belang van die 1938-vangs gesnap het. Danksy JLB se wêreldwye blitsverkoper, Old Four Legs / Ou Vierpoot, het die selakant ’n legende geword. Die drama van die voormalige Suid-Afrikaanse eerste minister DF Malan wat deur JLB oorreed is om oor Kersfees 1952 ’n Dakota op te kommandeer om die tweede selakant in die Comore te gaan haal, is voorheen goed gedokumenteer.

Die vangs van die eerste en tweede selakant en die waarde daarvan as ’n lewende fossiel word weer in hierdie boek met die nodige drama herroep, en selfs vir dié wat bekend is met hierdie geskiedenis, sal dit soos ’n opwindende speurverhaal lees.

Die boek gaan egter baie verder.

Die noukeurige beskrywing van die samestelling deur beide Smiths, die een as skrywer, die ander as die hoofillustreerder van die epogmakende boek wat later as Smiths’ Sea Fishes bekend sou staan, asook die verduideliking van die Smiths se rol in die stigting in Grahamstad wat vandag as die Suid-Afrikaanse Instituut vir Akwatiese Biodiversiteit bekend staan, lees eerder soos ’n stukkie polsende wetenskapfiksie as die goedgedokumenteerde en belangrike geskiedenis oor viskunde in Suid-Afrika wat dit werklik is.

Alhoewel die selakant die glanslig wil-wil steel, gaan hierdie boek nie in die eerste plek oor ’n bepaalde vis, of visse in die algemeen, nie, maar oor die mense wat sentraal tot hierdie herontdekking staan. Natuurlik is JLB en Margaret Smith die hoofkarakters, maar belangrike rolspelers – sonder wie die volle drama nooit so kon ontknoop het nie – word met sorg ondersoek: JLB se eerste vrou en ’n duidelik onbevredigende huwelik; die kinders uit sy eerste en tweede huwelik; Flora, die suster van Margaret, en haar vormende rol laat in Margaret se lewe; en natuurlik Margaret Courteney-Latimer, wat die belangrikheid van die 1938-vangs gesnap het en ten spyte van gebrekkige kommunikasiekanale en teenstand, volgehou het om die selakant so goed moontlik te bewaar terwyl sy op nuus van JLB gewag het.

En dan is daar die verhaal van JLB en Margaret, Suid-Afrika se weergawe van die Curies: JLB het sy akademiese loopbaan as organiese chemikus begin, maar gou het ’n stokperdjie ’n akademiese passie geword en word hy steeds vandag wêreldwyd as ’n groot viskundige erken. Die kombinasie van stokperdjie en akademiese nuuskierigheid, die medewerking van gewone hengelaars aan die akademiese projek, en JLB se insig oor die waarde van, maar ook behoefte aan, media-aandag, het van hom ’n vroeë voorloper van die hedendaagse openbare intellektueel gemaak. Sy energie en werkywer was ongelooflik, maar hy was eksentriek, sosiaal ontoeganglik en in baie opsigte ’n knorpot. Om hierdie rede het sake nie altyd glad tussen hom en sy akademiese kollegas verloop nie.

Dit is nie moeilik om te verstaan waarom visse JLB se passie geword het nie, maar in Margaret se geval was dit ’n noodwendige gevolg van haar huwelik met JLB – sonder visse sou daar nie ’n verhouding met hom kon wees nie. Alhoewel alle aanduidings daar is dat hulle ’n hoogs bevredigende huwelik en opwindende vennootskap gehad het – hy as die navorser en sy as projekbestuurder – is dit ook duidelik dat die huwelik ’n produk van ’n era en ’n bepaalde hiërargie was.

Margaret was tot aan die einde van haar lewe uiters lojaal teenoor JLB, en na sy dood het sy haar onverpoos beywer vir die erkenning van sy werk, maar die groot verrassing is die mate waarin Margaret ontpop na die dood van JLB. Nie net word sy ’n gesiene viskundige uit eie reg nie, maar met haar suster Flora op die toneel, verander haar kleredrag, haarstyl en dieet dramaties en begin sy, lag, sing en sjokolade eet, dinge wat JLB glo nie kon verdra nie. Dit is waarskynlik weens hierdie transformasie en haar vermoë om igtiologie meer holisties en geïntegreerd te benader dat die Suid-Afrikaanse Instituut vir Akwatiese Biodiversiteit, wat voorheen JLB se naam gedra het, ten spyte van ’n skaflike afstand van die see, sulke hoë aansien kon bereik.

Natuurlik was daar ook omstredenheid: Die skrywer gooi wel ’n skoot koue water op fluisteringe dat JLB se betrokkenheid by die identifisering van die eerste selakant deur die geskiedenis oordryf word, maar bevraagteken die nodigheid van die aantal visse wat die Smiths gevang het. En dit, eerder as die twyfelagtige politiek en rassesiening, is miskien die werklike swart kol. Anders as wat ek myself voorgestel het, was dit nie ’n kwessie van ’n hengelaar wat geduldig sit en wag vir ’n nuwe spesie om te byt nie. Visse is letterlik by hul duisende uit die water geskiet of, in ’n vooruitwysing na JLB se fynbeplande selfdood in 1968, vergiftig.

Mike Bruton, die skrywer van The Fishy Smiths, is self ’n befaamde viskundige. Hy het beide Smiths geken en is duidelik gemaklik met die biografiese genre; dit tesame met die vermoë om die vakkundige aspekte toeganglik te maak, deurtrek van interessante insigte oor die evolusie van die akademie en net genoeg staaltjies oor die hoofkarakters, is die suksesresep van hierdie boek.

Die plasing van verwysings in die hoofteks en die gebruik van langerige aanhalings is ietwat steurend, maar beslis nie rede om hierdie opwindende hersiening van ’n grootse oomblik in die geskiedenis van die wetenskap en eerlike evaluering van die Smiths mis te loop nie. Jy hoef beslis niks van visse te weet om die boek te kan geniet nie; nooit weer sal jy so opgewonde raak oor ’n dooie vis en ’n gejaag teen tyd om dit te bewaar nie – dit is immers jóú oorlewing wat op die spel was.

The post <em>The Fishy Smiths: A biography of JLB and Margaret Smith</em>, geskryf deur Mike Bruton – ’n FMR-resensie appeared first on LitNet.

Titel: Karaktermoord
Skrywer: Carina Diedericks-Hugo
Uitgewer: Penguin Random House
ISBN: 978-1-1452-1017-8

Die skrywer debuteer met haar misdaadriller nadat sy haar merk met jeugboeke gemaak het en doen dit met sukses in ’n patroon wat effens afwyk van die gewone aanslag.

Anders as om karakters te skep by wie die leser aanklank vind – soos Lisbeth Salmander en speurders soos Harry Hole en Kurt Wallander van Skandinawië, die Amerikaanse reisende probleemoplosser Jack Reacher en Suid-Afrika se Renata Malan en Bennie Griesel – is Diedericks-Hugo se karakters die een afstootliker as die ander:

• Die verleidster Anna Neethling, ’n nimfomaan wat verhoudings met mans aanknoop, hulle verslaaf kry en dan hul koppe figuurlik afbyt soos ’n knopiespinnekop met haar vryer maak.
• Die gesette boekuitgewer Malan Sinclair, wat in die direksie dien danksy die invloed van sy skoonpa. Sy vrou is ’n dwelmverslaafde en sy seun en dogter is ware probleemkinders aan wie hy net so min aandag as aan sy vrou gee.
• Wynand du Toit, die media se gunstelingskrywer, ’n man wat oorloop van pretensies en verkies om "Du Twa" genoem te word.
• Dawid Briers, wat hom voordoen as ’n wynboer, op sy pa se naam ry en sy druiwe inkoop, waarna sy keldermeester die werk doen en hy die lof kry.
• Anna Neethling se pa, Conradie Neethling, op sy beurt ’n skynheilige en sadistiese predikant.

Daar is twee uitsonderings:

• Sebastiaan Barnard, wat taamlik aantreklik is en wie se misdaadboeke in aanvraag is.
• Sy vriendin Christina, wat vir ’n skindertydskrif skryf en skynbaar ’n skoon lewe lei.

Hulle leef almal in ’n wêreld van dronkpartytjies waar die naywer tussen die karakters plek maak vir ’n samesyn vol afstootlike onguurhede. Die kru dialoog – ook in gedagtegange – is getrou aan die karakters, hoewel die grense straks later oorgesteek word.

Dis nie duidelik waar Sebastiaan inpas nie. Hy is ’n soort eenkantkarakter en al een wat nie in Anna se web spartel nie. Die speurder Stefaans Slabbert maak net kameeverskynings.

Anna word vroeg in die boek vermoor en in Malan Sinclair se kattebak aangetref. Dit was nadat sy ontsteld by sy kantoor uitgestorm het toe sy gehoor het dat haar jongste manuskrip afgekeur is. In haar laaste woorde dreig sy dat sy as wraak haar dagboeke aan Christina se skindertydskrif beskikbaar gaan stel. Sinclair raak maklik en effens onoortuigend van haar lyk ontslae, maar iemand slaan die hele petalje van agter ’n pilaar gade in wat ’n gelaaide leidraad vir die ontknoping is.

Afskrifte van Anna se dagboek van 15 jaar gelede beland dan in die hande van die mense wat aandadig was aan ’n aand wat op Du Toit se wynplaas in ’n wilde orgie en seks en verkragting ontaard het. Almal wat betrokke was, word dan na Du Toit se wynplaas ontbied. Hulle moet voltallig wees, want "hier is kak. Dit spat op ons, op jou ook, my tjom."

Daar word nie veel na die moordenaar gesoek nie en lesers moet tot aan die einde wag om te sien wie die skuldige is en ook wie die pa is van Neethling se seun, Adam. Dis goeie tegniek en die skrywer slaag goed daarin om haar lesers tot aan die einde op sleeptou te neem.

Die dagboek wat dan gedeel word, beskryf die gebeure van vyftien jaar gelede in grafiese besonderhede. Die sekstonele word eksplisiet beskryf, soos waarskynlik nog nooit tevore in Afrikaanse literatuur nie. Dit is dalk hier waar mense wat in Pieter-Dirk Uys se vertoning op die KKNK uitgestap het, sal voel genoeg is genoeg ...

Om die kroon te span, bly daar nog ’n karakter in ’n pas bloed lê.

Die einde is knap en oortuigend gehanteer, hoewel dit vir lesers wat baie oplettend is, dalk meer ’n bevestiging en motivering van hul vermoedens as ’n verrassing sal wees.

In haar bedankings vertel Diedericks-Hugo dat die saadjie vir Karaktermoord reeds in 2011 geplant is en dat sy onlangs aangemoedig is om die eerste twee hoofstukke af te stof en die riller te voltooi. Dit was goeie raad aan ’n skrywer wat nou getoon het dat sy ook ’n ander genre kan baasraak.

The post <em>Karaktermoord</em> deur Carina Diedericks-Hugo: ’n resensie appeared first on LitNet.

Book title: Yellowbone
Author: Ekow Duker
Publisher: Kwela
ISBN: 9780795708855

“Yellowbone” is a term that is used to refer to black women who have very fair skin. This is according to urbandictionary.com, and there is consensus in southern Africa and the United States in this regard. Fair skin is valued higher than dark skin, as a result of white supremacy, and this has caused a lot of friction in families, and has resulted in mixed fortunes for women who are given this label. When men catcall or taxi drivers flirt with women, they give extra (mostly unwanted) attention to the yellowbone. Indeed, even Fikile Mbalula, when he was minister of police, placed a focus on Karabo Mokoena – who was murdered by her boyfriend – by referring to her as a beautiful yellowbone. Light skin “privilege” is not unique to people of African descent. It is also a big deal in India. The skin-lightening industry is big money, as a result of women being willing to risk their health in order to pursue a Eurocentric aesthetic, which – informed by colonialism, slavery and apartheid – promotes the idea that when it comes to beauty, the more one can approximate whiteness, the “better” and “more beautiful” one is.

Enter Karabo Bentil – the fictional character of Ekow Duker’s fourth novel, Yellowbone. Daughter of a Ghanaian-teacher father and Xhosa-Tswana mother, she is an incredibly pale-skinned girl, much to her paternal grandmother’s distaste; she questions Karabo’s paternity. Her father is called Teacher (not his real name, but borne due to the respect that he has earned in the community), and his intimate relationship with his daughter is a source of discomfort – leading to outright jealousy – on the part of his wife and her mother, Precious. Precious is a religious woman who double-deals in consulting with traditional healers, while raising her hands in praise and worship on Sundays. The father-daughter theme is a powerful one in Yellowbone, and, throughout the novel, this relationship is put through several difficult tests across three countries. These tests include an interracial relationship, an antique violin, family and societal expectations, and the law.

Karabo has a happy childhood in the town of Mthatha in the Eastern Cape. She is smart, which wins extra favour from her father and more resentment from her mother. Precious was Teacher’s student before they got married, but his efforts to get her lights to come on proved to be in vain. This became another area in which Precious felt excluded from Teacher’s relationship with Karabo. The two shared a secret game, and Teacher was a great sounding board and cheerleader. As we witness Karabo growing up, a parallel story develops, in which the very awkward André Potgieter unsuccessfully teaches a tone-deaf farmer’s wife how to play the violin, while he struggles with his own psychosocial and sexual development. When he can no longer cope with life in this province, he moves to London, where he goes to teach at a music school. Mrs Harrison, the farmer’s wife, almost absent-mindedly gives her violin to Karabo. The latter’s fate combines with that of Andre, when they meet in London, where Karabo has coincidentally earned a scholarship. It is also where Karabo has her first “serious” relationship – with a talented violin player, who also happens to be a student of Andre’s and the heir to an antique violin.

From London, the tale moves to Ghana, where Karabo faces her toughest test, both as a character and in terms of her relationship with her father. The three locations where Yellowbone is set serve to highlight the important role of place in a story. The arrival of Teacher and his Ghanaian cohort is based on historical events: a wave of Ghanaians arrived in the Bantustans to provide skilled labour in the 1980s, and indeed, today, there is a significant presence of Ghanaian South Africans whose parents are from Teacher’s generation. The events that lead up to Karabo’s time in Ghana take place rapidly. Once in London, Karabo discovers freedom and that racism isn’t unique to South Africa. She also begins her lesson on the truly fragile nature of love in its different forms. Although her fate is determined by an old violin, she doesn’t learn to play the instrument (much to this classical music-loving reader’s disappointment).

Incredibly, Ekow Duker manages to give voice to a significant variety of themes in Yellowbone. Identity is explored racially, sexually, physically, culturally and linguistically. The reader observes how the major characters navigate these issues, as they respond to the events that challenge them and bring these issues to light. Sexual abuse by the clergy and within other areas of society (families, workplaces and public spaces) receives a proper dose of attention, and leaves the reader reeling from what takes place. Family conflicts and the secrets that accompany them make up the main themes, and, although Duker has a lightness of touch in his writing, this does not take away from the serious issues. He treats mental illness with the same sensitive dexterity, and he weaves in enough mentions of classical music compositions for the novel to almost have its own soundtrack.

Karabo Bentil is a winning character, but one could be forgiven for wishing she had more of an even head on her shoulders. She is young, and tends to swing between low self-esteem and petulance, with a dangerous amount of recklessness. As the story progresses, she becomes more complex, along with the rest of the cast. Her mother is pitiful, but forgivable. Teacher is heartbreaking. Andre elicits mixed emotions, then sympathy, then mixed emotions again, and the same goes for Karabo’s English boyfriend (this is not much of a spoiler alert, promise!). The ending comes after a satisfying climax, with an acceptable amount of unfinished business, so that the story lingers for a while after the last page.

Despite its somewhat distracting title, Yellowbone is an effort worthy of attention, because it is about so much more than just skin-tone politics. Ekow Duker’s writing has become more layered since his debut, Dying in New York, and one hopes to read many more riveting stories from this cosmopolitan writing talent.

The post <i>Yellowbone</i> by Ekow Duker: a review appeared first on LitNet.