Blydskap: Mindfulness-wenke vir ’n vreugdevolle lewe
Johannes de Villiers
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN: 9780798179775

Met ’n tweede boek oor mindfulness na Kalmte in die malle gejaag: Mindfulness vir besige mense, bevind Johannes de Villiers hom in goeie geselskap. Deur blydskap as invalshoek te kies, sluit hy aan by niemand minder nie as die Dalai Lama in The art of happiness: A handbook for living, en weer by die Dalai Lama, hierdie keer saam met Desmond Tutu, in The book of joy: Lasting happiness in a changing world.

Die Dalai Lama is in eersgenoemde boek in gesprek met die Amerikaanse psigiater Howard C Cutler wat sy lewensbeskouing vertolk vir ’n Westerse gehoor. De Villiers put self uit die ou wysheidstradisies soos dit in verskillende spirituele strome uiting vind, sowel as uit die positiewe sielkunde waaroor hy van die jongste navorsing weergee. Dit is merkwaardig dat veral die Boeddhisme so gemaklik met die moderne wetenskap en veral die sielkunde in gesprek tree.

In The book of joy kom die kenmerkende eienskappe van twee groot geestelike leiers van ons tyd na vore: hul humorsin en skynbare geluk. In Blydskap word jy ook vermaak met De Villiers se skerp humorsin, en sy spitsvondige vertellinge het hierdie leser soms hardop aan die lag gehad. In sy ondersoek na blydskap word heelwat staaltjies vertel van reise oor die wêreld heen om mense uit te vra oor die oorsprong van hul geluk.

Onderskeid word getref tussen pyn as ’n fisiese ervaring en swaarkry en ongelukkigheid wat volg as menslike reaksie om daardie pyn te wil wegstoot en -wens. In ons gestoei en worstel deur weerstand teen die oomblik te bied, wens ons ons eie lewens weg. Die lewenskuns is egter om jou omstandighede te omhels en met ’n oop hart na jou pyn te luister.

Dis waarin die aanleer van mindfulness ’n sleutelrol speel, want jy kan “jou brein oefen om gelukkiger te wees”. Die skrywer gee deurlopend waardevolle wenke, onder meer omtrent jou meditasiepraktyk. As ’n langdurige amateur-mediteerder het ek eenvoudige goed, soos dat dit nie altyd lekker hoef te wees nie en dat jy jouself toestemming kan gee om van tyd tot tyd verveeld te wees tydens meditasie, bemoedigend gevind. So ook om name aan die bekende stemme in jou kop wat tydens meditasie opkom te gee, en hulle te verwelkom.

Ek waardeer dat die mindfulness wat De Villiers in gedagte het nie oor “pie in the sky when you die” gaan nie, maar in voortdurende wisselwerking met gemeenskapsbehoeftes is, dus werklik “from the (meditation) cushion to the community”. Jy word opgeroep om te “reageer op die roepstem wat jy tydens meditasie in jou hart hoor … om op te staan en iets te vind waarvoor jy meer omgee as vir jouself … en dan daarvoor (te) werk”.

Ek is veral geprikkel deur De Villiers as ’n oud-joernalis se opmerkings oor sy professie, asook oor sosiale media. In die vreemde tye van sosiale (liewer: fisiese) distansiëring waarin geloofsbyeenkomste byvoorbeeld aanlyn verskuif en ons afhanklik is van betroubare nuus, is dit juis relevant. Jy word op die internet deur die “chaos oorval”. Soos hy na iemand in die tegnowêreld verwys as ’n “binnestem” wat ook kritiek lewer teenoor sy eie industrie, is De Villiers so ’n stem in die mediawêreld.

“Nuus vertel jou nie wat aangaan nie, dit vertel jou wat verkeerd gaan,” sê hy reguit. Behalwe dat slegte nuus verkoop, het die skrywer dit dat woede verkoop. Die nuussiklus wat deesdae aansluiting vind by sosiale media, word volgens hom gedryf deur verontwaardiging. My reaksies laat my voel “of ek moreel beter is as hulle”.

Hy beveel nie aan dat jy nuus heeltemal uitsny nie, maar meer bewus is van die nuus wat jy volg, sowel as eenvoudig minder daarvan lees! Die toets vir inligting is vir De Villiers die bruikbaarheid daarvan – die waarde wat dit tot jou loopbaan en lewe toevoeg. Die dissipline om net eenmaal per dag na die webwerf van ’n nuusverskaffer wat jy vertrou te gaan, is nog ’n goeie wenk. In ’n tyd van groot onsekerheid waarin geïsoleerde mense rondtas om hulself met inligting te probeer bemagtig en kalmeer, is dit ’n uitdagende oefenskool. Die skrywer tref ’n belangrike onderskeid tussen meningstukke en feitelike berriggewing, waaroor hy sê dat die balans na eersgenoemde oorhel terwyl jy liewer op laasgenoemde moet fokus.

’n Ander betekenisvolle wenk terwyl ons deur ’n potensieel dodelike virus bedreig word, is dat mens van tyd tot tyd “innig aan jou dood (moet) dink, soos wat mens in al die wysheidstradisies aangemoedig word om te doen”. Sonder om morbied te raak kan dit inderdaad daartoe lei dat jou lewe “helderder” raak. Dalk kan ons uit die wysheidstradisies put vir oefeninge hieroor in ons tye van afsondering en gedwonge introspeksie.

De Villiers se slotsom is ’n verdere common sense-troos: “Die lewe is ’n klomp goed wat die een ná die ander gebeur … en so word jy oor die jare ’n rammelkas van gawes en wonde, al hoe meer kleurvol en al hoe meer uniek jouself.” Dis van die kwinkslag-waarhede waarvan jy in Blydskap volop kry. De Villiers is nie skaam om raad te gee nie en soms het ’n mens mos nodig om reguit gesê te word waarmee om op te hou, wat om te sny en wat om te doen. Die skrywer se geloofwaardigheid lê daarin dat wat hy sê gerugsteun word deur antieke tradisies, goeie navorsing en sy eie jarelange mindfulness- en meditasiepraktyk. Sy onderwerp word geweef deur die stories van mense wat kleurvol en uniek hulself geword het.

The post Resensie: <em>Blydskap: Mindfulness-wenke vir ’n vreugdevolle lewe</em> deur Johannes de Villiers appeared first on LitNet.

As jy van moord droom
Deborah Steinmair
Uitgewer: LAPA
ISBN: 9780799399240

Hoe oorleef ’n ma die ontvoering van haar enigste kind? Sy skep ’n alternatiewe realiteit, ’n verbeeldingswêreld waarin haar dogter nie op die ouderdom van ses verdwyn nie, maar waarin sy ’n suksesvolle volwassene word.

Die ma in Deborah Steinmair se nuwe roman skep egter nie net ’n ander, meer aanvaarbare werklikheid nie, sy droom ook van moord – hoe sy die booswigte wat haar kind 20 jaar gelede gesteel en as seksslaaf verkoop het, die een ná die ander afmaai. Soos boewe in ’n rekenaarspeletjie. Of moor sy werklik? Want die lede van die pedofielring wat by haar kind Maryna se verdwyning betrokke was, word een vir een van die gras gemaak ...

In dié roman is daar dus nie net een werklikheid nie, maar verskillende weergawes daarvan, en vervaag die grense tussen realiteit en verdigsel, met die gevolg dat die hoofkarakter, Erin, sowel as die leser, soms nie kan onderskei tussen hersenskim en realiteit nie. “Hoeveel werklikhede kan een kop akkommodeer?” wonder sy.

Soos dikwels die geval is by die hoofkarakter van domestic noir, verloor Erin de Ridder deur die loop van die boek haar greep op die werklikheid. Wanneer haar verdwene dogter ná 20 jaar by haar voordeur instap, merk Erin op: “My kop het weer versplinter. Die werklikheid wat ek met moeite aanmekaargestik het, is losgeruk, al die nate.”

Huishoudelike noir word trouens gekenmerk deur ’n onbetroubare (vroue)verteller met ’n beskadigde psige, sodat die leser oorgelewer is aan haar verdraaide persepsie van die werklikheid.

Omdat domestic noir se verhaalgebeure meestal in en rondom die huis plaasvind, word daar grotendeels uit die vrou se perspektief geskryf, en gaan dit oor die “female experience” van verhoudings, moederskap en veral die huwelik binne die ruimte van ’n huishouding. Die huis is egter nie die geborge, veilige plek wat dit veronderstel is om te wees nie. Dit is ’n slagveld waar verskeie vorme van geweld gepleeg word, hetsy dit mishandeling, molestering of drankmisbruik is.

Ten opsigte van dié gegewe, maak die verteller in As jy van moord droom die volgende opmerking teenoor haar man:

Huise is gevaarlik, Bert. Dis nie in oerwoude of middestede waar gevare skuil nie. Suburbs is oorlogsones, picket fences is vlymskerp. Daar is woorde so blink soos messe, daar is steakmesse, lemmetjies, skêre, miergif, whiskey, oop dreine, swembaddens, lewende kragdrade ...

Juis omdat domestic noir se storielyn, soos reeds genoem, binne die ruimte van die huis, of in die “veilige” omgewing van ’n voorstad voltrek word, en daar gevolglik uit die oogpunt van die vrou vertel word, het dit dikwels ’n sterk feministiestiese karakter. As jy van moord droom se verteller pas nie in binne die konvensionele rolle van dienende eggenote en versorgende moeder nie; inteendeel. Dit is eerder haar man wat die versorger en “verpleër” is: “Ons rolle was omgekeer. Jy wou eindeloos analiseer en oor emosies praat. Ek het opgekrop en gedoen.”

Bowenal kom Erin in opstand teen die “pedogemorste” wat betrokke was by haar kind se ontvoering, sowel as “die oom” wat vir Erin as kind misbruik het. Herhaaldelik laat sy haar uit oor hoe sy mans wantrou, en dat sy nie van hulle hou nie. Tog is sy bewus van die feit dat kinderverkragters dikwels vroulike “handlangers” het, soos Gert van Rooyen se Joey Haarhoff, of Dirk Prinsloo se advokaat Barbie.

Steinmair pak die onderwerp van kindermolestering aan sonder om prekerig of grafies te raak. Sy benader dit op haar idiosinkratiese, dikwels eksentrieke manier van waarneem, en met dieselfde skerp humorsin en spitsvondigheid wat ook haar vorige romans, Marike se laaste dans (2011), Die neus (2012), Wenkbrou (2013) en Moestas (2013), gekenmerk het.

Die trefkrag van As jy van moord droom lê veral in die geloofwaardige karakterisering van die twee vroupersonasies, Erin en Maryna. Aanvanklik vind Erin geen aanklank by die bot, vetsugtige en daggarokende Maryna nie, maar deur middel van boeke, musiek en ’n speelding genaamd Miesies Muis ontstaan daar ’n gemoedelikheid en selfs aanvaarding tussen ma en kind, maar sonder dat hulle mekaar se beste vriendinne word.

In dié opsig herinner As jy van moord droom aan Marilynne Robinson se Housekeeping (1980), wat ook uit die perspektief van ’n onbetroubare vrouekarakter vertel word, en handel oor twee aweregse vroue wat gedurig op vlug is – soms letterlik uit die kloue van die patriargie wat hulle wil inperk, soms in die verbeelding. Net soos Robinson se personasies Ruthie en Lucille, is Erin en Maryna in ’n stryd gewikkel met die oorweldigende emosies wat gepaard gaan met verwerping en verlies. Hierdie karakters resoneer met almal wat al ooit ’n randeier was, wat nêrens inpas nie, en wat gekies het om nie die uitgetrapte paadjies te volg wat die samelewing van jou verwag nie.

Soos in die Britse skrywer Ian McEwan se roman The child in time (1987), wat ook handel oor kinderontvoering, word daar in As jy van moord droom geen kitsoplossings vir gebroke verhoudings, of maklike antwoorde gegee op kwessies soos hoe om trauma te hanteer of daarvan genees te word nie. Daar is immers nie eens amptelike vervolging vir die booswigte wat by Maryna se ontvoering betrokke was nie.

Nogtans is daar bevryding van “’n wêreld se mans”, sowel as ’n bevryding van droefheid, vergestalt in Maryna se “hergeboorte” teen die berghang wanneer sy die volgende Chinese woorde in die sand skryf: Mo Chou. “Bevry van hartseer.”

Steinmair skryf hier met ’n vaardige gestropenheid, met “woorde so blink soos messe”, wat As jy van moord droom heerlik leesbaar maak. Sy is, soos haar karakters, ’n vrou vir woordekonomie, wat net die nodigste binne ’n bestek van 299 bladsye sê, sonder onnodige “story fillers” en mooiskrywery.

Dit is hierdie eienskap wat lesers sal laat besef dat dié boek veel meer om die lyf het as die deursnee-domestic noir-roman. Dis ’n gelaagde, strak skildery van “twee katels, ’n waskom en ’n tafel”, en op een van die katels, die silhoeët van ’n logge vrou met ’n katjie op haar skoot ...

Lees ook:

As jy van moord droom: ’n onderhoud met Deborah Steinmair

The post <em>As jy van moord droom</em> deur Deborah Steinmair: domestic noir op sy beste appeared first on LitNet.

South African writing in transition
Edited by Rita Barnard and Andrew van der Vlies
Bloomsbury Academic, 2019
ISBN: 9781350086883

It has been a while since I’ve read, edited or contributed to an anthology of theoretical essays on South African literature. But, occasionally, I still have academic longings; therefore, I approached South African writing in transition, edited by Rita Barnard and Andrew van der Vlies, with great anticipation, and found the collection most engrossing. The individual contributions focus on a fascinating and relevant selection of primary sources, mostly novels and short stories, reaching as far back as Sol Plaatje’s Mhudi (1930) and incorporating contemporary texts into the diverse readings of the South African literary canon. The work of other South African literary greats – Njabulo S Ndebele, Zakes Mda, Mongane Wally Serote, Nadine Gordimer, Marlene van Niekerk and Ivan Vladislavić among them – is discussed along with an array of new, equally exciting voices, exposing striking continuities and departures.

By its very nature, theoretical writing takes time to compose and publish. South African writing in transition is the result of several international conferences which took place between 2012 and 2017 in South Africa and overseas. Most contributors are not based locally, which perhaps limits the scope of the inquiry as a whole, but the collection testifies to South African literature’s continuous appeal to international scholars. Also, the anthology’s topics are pertinent to our present in highly productive and sometimes uncanny ways. As Barnard writes in the introduction to the book: “[I]t is now time to consider the many loops and twists, the stasis and acceleration, the paralysis and hope of postapartheid experience.” We find ourselves in an unprecedented global reality in which the interest in world literature, its contributions and theories, will become more significant than ever, and understanding the South African experience, past and present, socio-historical and literary, as part of it could be of notable value.

The anthology opens with an essay by Monica Popescu, discussing Mongane Wally Serote’s To every birth its blood (1981) in the context of revolution writing. As the author notes, Serote believed in “literature as a form of social commitment”, and he saw writers as “cultural workers”. Responding to the 1976 Soweto uprising, Serote incorporated in his novel “ideas of social transformation” that he found essential for the time and shaped the aesthetics of such committed writing.

The discussions in the collection return repeatedly to seminal periods and phases in South African history – colonialism, slavery, apartheid, Sharpeville, armed struggle, the TRC, the Marikana massacre – through the prism of literature, in order to evaluate their ramifications on the present and the future. In this respect, I found Annel Helena Pieterse’s observations about “secrets”, the concept of “betrayal” and the “figure of the traitor” in “After Marikana: The temporalities of betrayal” most illuminating. Pieterse focuses on the massacre and its betrayals, but also on the origins of the challenges encountered in bringing such betrayals to light, as portrayed in Niq Mhlongo’s novel, Way back home. “The act of betrayal affects our lived experience of time: our sense of temporality,” Pieterse writes, and continues: “While not all acts of betrayal are necessarily violent, the temporal consequences of the act of betrayal appear similar to those of the act of violence. Betrayal and violence both cause a rupture or interruption in our lived experience.” Betrayal and violence shrouded in secrecy register an additional layer of hurt: “It is only by confronting these secrets that we might reenter, or perhaps reroute, the flow of time.” Now, when it is becoming increasingly more urgent to face up to the uncomfortable truths about the armed struggle’s violence that cut both ways, these considerations are crucial. The experience of trauma, of course, has a comparable effect, and features prominently among the concerns of South African writing in transition. In her contribution, “Storying trauma: Unconfessed as a site of political possibility”, Erica Still talks about Yvette Christiansë’s powerful neo-slave narrative and reveals how her protagonist’s story can guide us with its “political effort” towards healing and restoration, “how a person and a people might bear the weight of a history of oppression”. It is not always a matter of “completion”, she argues, “but a momentary resting”. The phrase “momentary resting” embodies a lot of the work in progress – “transition” – that the entire collection showcases in an intriguing manner.

Erica Lombard quotes Anne Landsman’s The rowing lesson (2008) in the title of her piece, “‘Reach forward, into the past’: Nostalgia as post-transitional mode”, and explores the different possibilities for “nostalgia” to be instrumental in constructing the present in relation to a fraught past: “In a literature that has historically found itself constrained within tight political and ideological bounds, where trauma has overshadowed narratives about the past, what is at stake in nostalgia is the issue of freedom, which Svetlana Boym notes [in The future of nostalgia, 2001] is ‘not a freedom from memory but a freedom to remember, to choose the narratives of the past and remake them’.” Nostalgia is closely linked with another prominent theme in South African literature, South Africans returning home after periods of living abroad – which resurfaces in Andrew van der Vlies’s incisive chapter, “Queer returns in postapartheid short fiction: SJ Naudé’s The alphabet of birds”.

In her “Precarious time and aesthetics of community”, Sarah Lincoln discusses two modern classics, Nadine Gordimer’s July’s people (1981) and Zakes Mda’s Ways of dying (1995), in terms of the intimate and special frontiers of imagined futures, including “the risks and the lyrical potential of a life lived in common”. Another modern classic, Marlene van Niekerk’s Agaat (2004), is the subject of Lily Saint’s chapter on “History and the genre of modernity”, in which she shows the complexities and failures of the attempts at a “life lived in common”, to use Lincoln’s words, and at the same time how Agaat is “preoccupied with the overlap between narrating the history and the present of twentieth-century South Africa and the construction and deconstruction of narrative genres”. Saint ends with a telling quote by Iris Murdoch, urging us not to be “too afraid of incompleteness”.

Central to the collection are two terms, temporality and transition. Barnard calls the latter “unsatisfactory and slippery … and ambiguous in terms of periodization”, but both evade exact definitions. They are more ideas in the making than concrete entities. It is precisely because of the “slippery” and “ambiguous” nature of academic terminology in the humanities that many readers turn away from engaging with such writing, but with the exception of a few short lapses, the essays in South African writing in transition eschew unnecessary obfuscation.

The contributions to the book are “thematically paired”, Barnard says in her introduction, and apart from the acutely inappropriate titular pairing of “On criminals and queers”, the coupled chapters inform each other in enlightening terms. Throughout, the collection gives voice to the experience of waiting, whether it is rooted in the particular experience of an individual – best chronicled in Njabulo S Ndebele’s The cry of Winnie Mandela (2003) – or in a much larger communal weariness, felt by most awaiting the fulfilment of the new South Africa’s promises; both are succinctly discussed in Katherine Hallemeier’s “Still waiting? Writing futurity after apartheid”. The iconic image on the cover of South African writing in transition of the unfinished foreshore freeway bridge in Cape Town is a fitting illustration of this state of unfulfilled anticipation. It is also expressed in what Lauren Beukes termed muti noir, a genre Brenna M Munro analyses in the captivating chapter, “Crime fiction in a time of AIDS: South African muti noir”, reading Beukes’s Zoo city (2010), along with Deon Meyer’s Blood safari (2007), Diale Tlholwe’s Ancient rites (2008), Kgebetli Moele’s The book of the dead (2009) and Sifiso Mzobe’s Young blood (2010). Munro’s conclusion points to other texts exploring the same territory, like the recently published Knucklebone by Nechama Brodie (2018): “These South African ‘muti noir’ texts remake crime fiction – and many of them also transform magical realism, disorientating the ways in which the ‘magical’ is usually situated outside ‘modernity’ and within its own genre. The formation also begins to write the AIDS epidemic [as in Moele’s The book of the dead, where HIV itself narrates part of the story].”

The state of incompleteness finds a different expression in Vladislavić’s The loss library (2011), as analysed by Christopher Holmes in “Transition and democratic work: The unfinished work of Ivan Vladislavić”. Holmes writes “against the drive to contextualize transition as a failure of democracy”, and rather sees value in “literature’s embracing the uncertainty and incompletion of transition”. He reminds us: “Even the briefest periods of transitional amorphousness are adjudged according to a framework of interpretation that prescribes a categorical and speedy resolution of uncertainty – with democracy inevitably coded as Western, secular, capitalist and completable. Forgetful of the fact that democracies have all historically emerged in fits and starts, have broken and refashioned themselves, and are constantly in a state of tension and dialogue in Europe and the United States, Western appraisals of democracy in the global South dismiss anything other than recognizable structures and tropes of capitalist democracy.” Instead of categorising transition as “democracy yet-to-come”, Holmes prefers to describe it more optimistically as “work of ongoing democracy”. He presents The loss library also in these terms, as something “not yet formed, but capable of meaning nevertheless”. There are lessons to be learned here that might have far-reaching consequences as we enter a period of global transitioning that will not necessarily be led by Western ideas and standards.

In her “Conclusion: Reading in transition”, Tsitsi Jaji suggests another shift of perspectives by claiming Plaatje “as a father of a regional, rather than only South African, literature”, and his Mhudi as a southern African novel, as well as reading “against the enduring exceptionalism of South Africa”, which allows us “to rediscover the ordinariness of its borders and suture South Africa back into a body of continental African literature”. Jaji demonstrates how Phaswane Mpe’s Welcome to our Hillbrow (2001) and Gordimer’s The pickup (2001) can also be read fruitfully along these lines. She encourages engagement with “the reading and writing of South African literature in the presence of all languages of the continent” to unlock its “potential to offer an alternative vision of cross-border, pan-Africanist solidarity, a site from which to project the future memory of a truly continental commitment to human rights, dignity, and openness”. She continues on an inspirational note: “This, to my mind, is the final frontier across which South African literature is in transit.” One can hope that the global crisis we are facing will eventually enforce and not hinder this worthwhile trajectory.

The post <em>South African writing in transition</em>, edited by Rita Barnard and Andrew van der Vlies: a review appeared first on LitNet.

Oopmond
Jan Vermeulen
Uitgewer: LAPA
ISBN: 9780799389319

Oopmond is ’n jeugroman wat in 2017 die wenner was van die LAPA-Jeugromankompetisie. Maar hierdie boek het my verras – ek sou sê die storie bied iets redelik vars, iets wat waarskynlik nie slegs deur tieners waardeer sal word nie. Daar is mense wat die boek as wetenskapsfiksie beskryf, en dit is inderdaad wat dit is. Die storie handel primêr oor harte. Tienerharte, ja, goed en wel, dit ook. Maar ’n hart, ’n spesifieke letterlike hart. Die hart van Madelaine Taaibosch. Madelaine is ’n skolier in Kaapstad, maar sy sit met ’n ernstige hartkondisie. Die storie begin egter waar sy reeds ’n hartoorplanting ontvang het. Haar jonger broer is oorlede weens die hartkwaal wat in die familie loop. Maar Madelaine kry ’n nuwe hart.

Maar Madelaine se nuwe hart blyk probleme op die atletiekbaan te gee, en atletiek is ’n sport waarin sy uitblink. Dinge verander drasties vir haar die dag toe sy ’n nuwe katel kry. Wel, dis eintlik ’n ou katel. Eintlik stokoud. Maar dit beland in die Taaibosche se huis. En met hierdie katel begin Madelaine se tydreise na die verlede. Die bed ontsluit vir haar die verhaal van haar hart oor drie eeue, waar sy manifesteer as historiese karakters in haar voorgeslagte. Natuurlik kan sy dit nie vir haarself hou nie, en begin kort voor lank met haar ouers, onderwysers en portuur praat oor haar tydreise. Dit veroorsaak natuurlik reusekonsternasie onder haar geliefdes en hulle wil haar pal by ’n psigoloog kry om die “probleem” op te los. Dit word later so erg dat haar ouers begin beplan om van die katel ontslae te raak, maar Madelaine is teen dié tyd desperaat om met behulp van haar “hemelbed” die volle prentjie uit die verlede te gaan opdelf.

Natuurlik het Madelaine ’n flame, en sy naam is Stian. Maar dinge is van meet af aan nie lekker tussen die tweetjies nie. En dit is veral ook wanneer Brand in die prentjie kom wat dinge regtig deurmekaar raak. Brand help Madelaine om haar stamboom te ontrafel, maar daar is baie meer aan hom, wat die intrige van die verhaal sommer ’n hele klompie grade opstoot. Die losbandigheid van die karakter Wendy kan dalk sommige lesers ongemaklik laat. Wendy is Madelaine se beste vriendin (haar “bestie”), maar die twee het totaal verskillende maniere. Op ’n stadium raak Wendy siek, en sy begin vrees dat sy dalk swanger kan wees. Behalwe vir die spanning wat ’n swangerskap in haar ouerhuis sal veroorsaak, is haar grootste vrees dat sy nie sal kan sê wie presies die pa van die kind is nie. Daarteenoor is Madelaine meer kuis. Stian veroordeel vir Wendy oor haar losbandigheid, maar die les wat uiteindelik hieruit kom, is dat die mens te vinnig en te maklik klippe gooi.

Wetenskapsfiksie is iets waarvan ek baie meer in Afrikaans sou wou sien. Die bekendste wetenskapsfiksie in Afrikaans is moontlik Langenhoven se Loeloeraai. Baie moderne Afrikaanse wetenskapsfiksie is kinderboeke, soos byvoorbeeld die boeke van Jaco Jacobs. Dit verbaas my dus geensins dat Oopmond as ’n pryswenner beskou word nie. Ek dink die boek gaan baie gewild wees. Die verhaal se ontknoping het ek ook glad nie voorspel nie. Oopmond is nie die gewone happy endings-tipe boek nie. Die boek is deurgaans so ietwat meer genuanseerd as dit. Dit is presies wat die boek so ’n aangename verrassing maak.

Lees ook:

Skrywersonderhoud: Jan Vermeulen praat oor sy boek Oopmond

Lesersindruk: Oopmond deur Jan Vermeulen

The post Lesersindruk: <em>Oopmond</em> deur Jan Vermeulen appeared first on LitNet.

Bloedsteen
Irna van Zyl
Uitgewer: Penguin
ISBN: 9781485904236

Dinge rafel vinnig uit wanneer ’n man speuradjudant Storm van der Merwe se ma op Londen se Paddington-stasie voor ’n trein stamp. Storm moet Londen toe, al is sy tot haar oor toe in ’n moordsaak gedompel: Beebee Bukelwa Babu, die bekende Suid-Afrikaanse modeontwerper, lê leweloos in ’n luukse hotel op Hermanus. Haar twee beste vriendinne weet dalk die beste wie iets teen haar het; maar dan is daar ook die kwessie van die slaappille wat by haar lyk gevind word, en die ooglopende selfdood vertraag die ondersoek.

Hermanus se strate brand; die optogte lê die dorp lam en al wat wetstoepasser is, moet bontstaan om die oproeriges in bedwang te bring en Storm kry maar min hulp met haar ondersoek.

En dan is daar die misterieuse charismatiese profeet wat aanmekaar Storm se lewe versuur en die skares tot ’n histerie oprui en met sy politiese slagspreuke die land van melk en heuning beloof.

Storm besef gou dit is nie net haar ma se lewe wat in gevaar is nie. Sy is self ’n teiken. En daar is die man wat wil-wil bekend lyk, wat oral opduik.

Die storie strek van Londen se stasies en strate tot Antwerpen se diamantbeurs; van Port Nolloth se kuslyn waar diamantduikers nog hoopvol hul geluk in die stormsee waag; tot Storm se geliefde Hermanus, waar sy en haar drie honde ’n baie saai daaglikse bestaan voer.

Dis Van Zyl se derde speurroman. Lesers het Storm van der Merwe in die vorige twee, Moordvis en Gifbeker, leer ken: "haar skouerlengte kurktrekkerhare sluier oor haar oë", die ongewone afhanklikheid van soetgoed en koolhidrate: dik gebotterde brood met heuning, Marmite en kaassmeer; die warm slaptjips met sout en asyn. Drie lepels suiker in haar koffie. En dan die twee geoorloofde sigarette met haar whisky in die aand. Die vinger in die keel as die skuld te groot word.

Gewoontes wat haar staande hou, maar haar ook kasty oor haar swakheid en gebrek aan selfdissipline.

Elke hoofkarakter in ’n speurverhaal moet mos maar sy of haar swakhede hê. En agter elke karakter lê ’n lang geskiedenis waarmee hulle net nie kan vrede maak nie.

Haar geliefde oudkollega, Andreas Moerdyk, is met afgeremde klere en al – maar darem minus die snor – terug in die nuutste moordsaak. Hul paadjies kruis op ’n interessante manier. Hy is nou ’n privaatspeurder wat gehuur word om ’n skaars rooi diamant van onskatbare waarde op te spoor.

Dit was my eerste kennismaking met een van Van Zyl se boeke. Ek was skrikkerig dat ek ’n groot agterstand sou hê omdat ek nie die karakters uit die vorige boeke ken nie, maar gelukkig weef sy die agtergrondstorie slim deur die spanning, en teen die middel van die boek is die karakters en hul vooraf lewens baie bekend.

Oor die algemeen is dit ’n lekkerleesboek: Die skrywer se jare as joernalis het haar skryfwerk ’n heerlike diepte en ritme gegee wat jou die boek nie kan laat neersit nie.

En met die staat van inperking was die geleentheid om saam met Storm na Londen en Antwerpen te reis, selfs net langs die see te stap, nogal welkom!

Daar is baie interessante kinkels in die boek en die slot word baie goed bymekaar gebring. Maar tog is dit nie vir my "vlot en toonsuiwer – SA-krimi op sy beste" soos Mike Nicol op die voorblad aandui nie. Ons is só bevoorreg om ongelooflike Suid-Afrikaanse krimiskrywers te hê wat die kuns absoluut vervolmaak het en in verskeie tale oorsee stof skop in ander internasionale skrywers se oë.

Ek moet met ’n ander resensent, Nadine Petrick,  saamstem wat in haar resensie oor Gifbeker geskryf het: "Die inligting oor kuskos, sampioene en foraging is interessant en leersaam, maar het later effe oordadig gevoel. Meer moord en minder mushroom(!), het ek later gedink." In Bloedsteen is hierdie opmerking net so van toepassing, maar hier met betrekking tot Storm se obsessie met kos. Ek verstaan die leser moet Storm se "swakheid" in ag neem, want haar verslawing is nie soos baie ander speurfigure s’n drank of dwelms of dobbel nie, maar carbs. Maar die oordadige verwysing daarna het my later óór paragrawe laat lees.

En die idee van die pastoor is goed, maar daar is onbeantwoorde vrae.

Ek voel ook die wrede moordenaar wat sommer vir die grap ’n onbekende tannie in die hospitaal doodmaak, troeteldiere afmaai en lid van die Americans was, raak agtelosig en sag (dalk bloot verveeld) teen die einde, wanneer teikens sommer net in die veld gelos word, wetende dat hulle sal oorleef. Of miskien is dit die manier om te verseker dat hy saam met die hoofkarakters in die volgende roman gebruik kan word. Wie weet?

Die boek is ook beskikbaar in Engels as Blood stone.

The post Resensie: <em>Bloedsteen</em> deur Irna van Zyl appeared first on LitNet.

Blessed by Bosasa: Inside Gavin Watson’s state capture cult
Adriaan Basson
Publisher: Jonathan Ball
ISBN: 9781776190027

Die eindresultaat van Adriaan Basson se 14 jaar lange ondersoekende joernalistiek het ’n outopsie van die berugte Bosasa-maatskappy opgelewer wat my en talle ander lesers ’n naar kol op die maag besorg het.

Indien iemand my sou vra om Blessed by Bosasa kortliks op te som, sou ek verduidelik dat dit nie net jou "common garden variety" joernalistieke verhaal oor ’n korrupte individu en sy span is nie. Dit is eerder die geboekstaafde tentoonstelling van die skisofreniese, selfs psigopatiese taal van korrupsie in postapartheid Suid-Afrika.

Blessed by Bosasa is opgedeel in vier hoofstukke en 51 korter snelvuur-newehoofstukkies wat die ingewikkelde patrone van geldwassery, tenderbedrog en die gepaardgaande menslike verhale baie gemaklik en leesbaar uiteensit. Die semikronologiese uiteensetting herinner ook aan ’n tipe dagboek, so asof Basson week vir week sy nuwe onthullings in ’n geheime persoonlike joernaal neergepen het.

Die boek het, oorhoofs beskou, ’n deeglik-ontwikkelde spanningslyn, wat getuig van Basson se goeie beplanning en skryfvernuf. Te dikwels verval ondersoekende joernalistieke werk in langdradige en oorgekompliseerde dossiere wat nie net moeilik leesbaar is nie, maar die erns van die ondersoeksaak ondermyn deur ’n vervelige gedraal en ’n eentonige uitstippeling van inligting. Joernaliste kry dit dikwels nie reg om aan hul baanbrekersnavorsing ’n verteltrant te gee nie, en sonder ’n behoorlike verhaalbou word talle boeke oor ons ongelukkige staatskapingsgeskiedenis net nog ’n ongeleeste Kersfeesgeskenk op ’n stowwerige rak.

Ek het aanvanklik gevrees dat Blessed by Bosasa ook nie verder sou kom as ’n ougattitel met treffende illustrasies van voorste skelms soos Gavin Watson en Linda Mti nie. Die eerste deel het beslis ’n goeie dosis vreesaanjaende verhale oor Bosasa se ontstaan (eens die SEB-baba Dyambu) en die Watson-broers met hul lojale ANC-wortels, maar ek het die gevoel gekry dat hierdie uiteensetting bloot ’n vertaling van die getuienis voor die voortslepende Zondo-kommissie van ondersoek na staatskaping is. Gelukkig balanseer Basson se snelvuur-newehoofstukke met hierdie lang skeppingsverhaal en die leser word gou bekendgestel aan die binnewerking van Bosasa, ’n pseudogodsdienstige bedrogspul met Gavin Watson as hoofpriester. Die selfvertroue waarmee Watson en sy trawante straffeloos staatsgeld op onreëlmatige en onwettige maniere inpalm, sorg vir koue rillings.

Soos wat Watson se selfvertroue deur die verhaalbou groei, so groei Basson se skrywersvertroue. In die eerste hoofstuk kry Basson dit reg om homself as ’n jong, versigtige en oor-die-skouer-kykende ondersoeker te illustreer, en vanaf omtrent bl 50 ("The smoking gun") is dit asof sy joernalistieke selfvertroue ’n groot sprong vorentoe neem. Van daar is dit bladsy vir bladsy goedgestaafde onthullings. Basson het soos ’n wafferse patoloog stadig deur die lae vet gesny, tot die punt waar ’n mens verwag om belangstelling te verloor, maar kort voor die breekpunt bereik hy die vleeslaag en trek jou daarna saam tot in die diepste vlakke van Bosasa se jare lange korrupte binnewerking.

Die verhale van godsdienstige skynheil en kultisme as bolaag en regverdigingsmiddel vir die kaders se selfverrottende hebsug word in verhouding geplaas met die tragiese held van hierdie staatskapingstorie, te wete die onkreukbare ouddirekteur van korrektiewe dienste Vernie Petersen. Basson suggereer versigtig dat Petersen se aftakeling en dood met sy rowwe termyn as nasionale direkteur verband hou, maar is verantwoordelik genoeg om hierdie aantygings, vermoedens en spekulasies nie die hoofsaak van Petersen se verhaal te maak nie. Petersen word in die motto vereer as die een aan wie Blessed by Bosasa opgedra word, siende dat hy en talle anonieme fluitjieblasers vanuit die regering en Bosasa die ratwerke agter die openbaarmaking van grootskaalse korrupsie is. Petersen vergestalt ook die oudvryheidstryder wat gekies het om nie gekompromitteer te word deur selfverryking tot nadeel van die demokratiese staat of die belang van die burgery nie, en sy integriteit staan in skrille kontras met dié van sy mede-oudstryders oudminister Ngcondo Balfour, die Watson-broers en Linda Mti. Met Petersen as morele fakkeldraer slaag Basson daarin om die problematiese ANC-mite uit te dop dat oudvryheidstryders noodwendig op een of ander buitengewone vlak van selfverryking geregtig is, so asof die hele land ’n banale belasting moet betaal aan die mense wat aan die voorpunt van anti-apartheidsprotes was.

Deur Petersen wys Basson dat die keuse om onselfsugtig op te tree steeds die verantwoordelikheid van elke kader bly. Die gruwelike vlakke van selfverryking is eenvoudig die uiteinde van kriminele keuses en is geensins die regverdigbare logiese gevolgtrekking van ’n voorafgaande vryheidstryd nie. Geen vlak van betrokkenheid by die anti-apartheidstryd regverdig die metamorfose van ANC-ondersteuningswebbe tot patronaatskapnetwerke en uiteindelik tot kriminele sindikate nie.

Dit is hierdie nuwe vermoë om straffeloos te lieg wat seker Basson se grootse onthulling is. Sy getuienis skets die bankrotskap van politieke taal en performance in 21ste-eeuse Suid-Afrika, en dalk die ganse wêreld: ’n omgewing waar politieke sentimente en slagkrete wat eens beginselsake was – soos transformasie, rassisme, swart bemagtiging, en bevryding – die gereedskap van ’n siniese klas kriminele politici geword het. Elke beskuldiging van staatskaping word weggehamer en afgesaag met een of meer van hierdie ideologies-gelaaide trefwoorde, wat die gesprek heeltemal van koers stuur en die burgery verdeel sodat die skelms kan weghol. In Bosasa se geval, dokumenteer Basson, het direkteure soos Watson en Angelo Agrizzi ’n skisofrenie van naakte private rassisme aan die een kant en openbare swartbemagtigingskampvegters aan die ander kant gelewe.

En so is die rasse- en godsdienstige skynheil wat in Bosasa en ander politieke kringe met ANC- en EFF-bande bestaan, nie ’n  onbewuste stand van sake gedryf deur onkunde nie. Dit is eerder ’n berekende selfverrykingstrategie, gewortel in ’n siniese beginselloosheid.

Geniet hierdie boek, maar hou ’n Fisherman's Friend byderhand vir die onafwendbare naarheid wat jou gaan oorval. As jy oor ’n korrupte see wil vaar, moet jy weet die golwe klots rof.

The post Boekresensie: <em>Blessed by Bosasa: Inside Gavin Watson’s state capture cult</em> deur Adriaan Basson appeared first on LitNet.

As if born to you
Susan Newham-Blake
Uitgewer: Penguin 
ISBN: 9781485903147

Die 13-jarige swart meisie, Zuri, is in ’n baie goeie skool, maar begin haarself sny. Haar wit enkel-aanneem-ma, Helen, klop by die kliniese sielkundige, Ana, aan omdat sy bang is haar dogter het selfdoodneigings. Helen is egter nie heeltemal openhartig met Ana oor waar Zuri vandaan kom of wat sy vermoed kan verkeerd wees met haar nie, en boonop steek Zuri ook iets weg. Dit begin vir Ana voel asof die terapie net almal se tyd mors en frustrasievlakke die hoogte instuur.

In parallelle lyne word die leser terselfdertyd al meer betrek by Ana, ’n suksesvolle beroepsvrou, maar volslae alkoholis, se diep put van alkoholisme, vrees en magteloosheid om haar pasiënte te help. Sy is alleen en haar persoonlike lewe ’n ramp.

Ana dra ’n diep seer van haar eie kinderdae saam en die leser kry met alternatiewe hoofstukke al meer insae daarin. ’n Inslaap-huishulp en haar seun uit Ana se klein-dogtertjie-dae is in diepe misterie gehul vir die grootste deel van die boek, maar dat hulle ’n beduidende uitwerking op die jong Ana gehad het, is gewis.

Die moeilike verhouding tussen ma en dogter is ook nie vir Ana onbekend nie. Vanuit hierdie ervaring van haar kan sy Helen gereeld troos dat Zuri nie noodwendig rebelleer omdat sy aangeneem is nie, maar bloot omdat sy ’n tiener is.

Helen lyk op die oog af soos die ideale ma. Sy is baie lief vir haar aangenome dogter en moederskap is vir haar ’n droom wat waar geword het. Sy wil net die beste vir haar kind hê. Die ma-dogter-verhouding is vir etlike jare idillies, tot iets gebeur. Helen is nie bewus van wat dié ingrypende gebeurtenis kan wees nie en staan waarlik hulpeloos as toeskouer en kyk hoe die tragiese selfkastyding van Zuri voortduur.

Stelselmatig val die legkaartstukke van Zuri en Helen se paadjies in posisie; ook Zuri se biologiese ma word deel van die narratief en die onthulling teen die einde, baie meer onverwags as wat ek sou kon geraai het.

Die skrywer se kennis van seerkry, ou wonde en haar meesterlike vernuf om met min woorde die karakters lewe te gee maak hierdie boek ’n leesvreugde.

Ek het jare gelede die voorreg gehad om met haar ’n onderhoud te doen toe sy en haar lewensmaat, Roxi, deur die pynlike proses gegaan het om as lesbiese paartjie ’n baba deur skenkerinseminasie te hê. Hul smagting na ’n kind só tasbaar in haar memoires, Making Finn.

In ’n onderhoud verlede jaar op LitNet vertel Susan dat sy ook ’n baba aangeneem het en dus vanuit daardie perspektief kon skryf oor hoe die ma van die aangenome Zuri moes gevoel het.

Die boek se rou emosie het my soms magteloos gelaat oor hoe weerloos ons is; hoe ons kinderdae ons vir die res van ons lewens kan jaag; kan verhoed om geluk te vind; te vertrou en waarlik te leef.

Die smagting na ’n kind by sommige en die argelose onbetrokkenheid by ouers wat wel kinders het, staan in skerp kontras hier. Op minder ander onderwerpe is die skreiende onregverdigheid van die lewe so duidelik soos ouerskap en kinders wat nie gevra het om gebore te word nie, maar tog die juk daarvan moet dra.

Smagting is vir my ’n deurgaanse tema hier: smagting na aanvaarding; smagting na ’n kind; smagting na vergifnis. Dit word baie goed deur Susan vertel.

Die enigste kritiek wat ek teen die boek het, is die staccato einde. Dis asof die skrywer moeg geword het vir haar storie en karakters en dit alles so gou moontlik wou beëindig. Die ontknoping en laat gaan van ’n lewenslange seer minder as ’n bladsy en ’n half. Ek het gewonder of my kopie bladsye skort,  want dié beskrywing – waarop die hele boek rus – was hopeloos te kripties en gestroop van die emosie wat die res van die boek gekenmerk het. Die boksie Smarties ook net te gerieflik in haar handsak, terwyl die ander – minstens 20 – netjies by die huis in ’n kas gerangskik is. Die laaste hoofstuk doen regtig afbreuk aan die boek. Dit kon gebaat het by oordenking en insig.

Lees ook:

As if born to you: An interview with Susan Newham-Blake

The post Resensie: <em>As if born to you</em> deur Susan Newham-Blake appeared first on LitNet.

Die 17de veer
Nanette van Rooyen
Uitgewer: LAPA
ISBN: 9780799389418

My opinie oor tatoeëermerke dié het ek. En dis nie gebaseer op my Calvinistiese jeug of die Bybel nie. Ek het die saak deurdink. Ek voel oor tatoeëermerke soos oor losbandigheid – ek veroordeel dit nie, maar ek sal dit ook nooit aanmoedig nie. Maar wat ’n wêreld woon ons darem nie vandag in nie. Dit is nie vandag vreemd om mense te sien wat Bybelverse op hulle liggame getatoeëer het nie. Die bekendste voorbeelde is miskien die Maori-rugbyspelers, alom bekend as diep godsdienstig, maar dikwels vol tatoes. Die ironie darem. Maar nou ja, so is die wêreld, en die hoofkarakter in ons roman werk by so tatoe parlour in Kaapstad. Sy is ook nog op skool. Maar die belangrikste ding om te weet van Lara, is dat sy nie weet wie haar pa is nie. Dit skep ’n vreemde situasie, met Lara se ma Mara, teruggetrek in haar eie wêreld en afhanklik van pille, en "oom" Dan, ’n misterieuse karakter wat meestal rondsit en peperduur whiskies wegslaan. Lara en haar ma Mara. Behalwe die feit dat Mara nooit vir Lara vertel het wie haar pa is nie, het sy ook nooit vir haar vertel hoe oom Dan deel van die familie geword het nie. So het Lara maar grootgeword in Kaapstad met die karakters rondom haar, en ouma Bibi van Vredehoek ook in die mengsel.

In ’n sekere sin ’n baie tipiese Suid-Afrikaanse storie dus – die storie van die afwesige pa. Maar gegewe die feit dat al hierdie karakters in die Kaapse stadskom woon, is hulle skynbaar nie so arm soos die deursnee-Suid-Afrikaner nie. En wat sal ’n wenroman wees sonder ’n bietjie romanse? (Op die flapteks word van die boek geskryf dat dit "naaswenner van LAPA se jeugromankompetsie" was.) Vir dié doel is daar Alexander (Alex), en hy raak dan nou ook verlief op Lara. Maar byna soos in ’n goeie Mills & Boon kan Lara aanvanklik geen vat kry aan Alex nie; inteendeel, sy kan die arme Alex nie verdra nie, en bevraagteken sy intensies. Maar Alex is ’n man met ’n missie en dit gaan oor meer as om net Lara se hart te wen, maar daaroor moet mens seker so min as moontlik sê as jy nie die storie wiverklap vir potensiële lesers nie. Soos Lara, kom ook Alex uit ’n gebroke ouerhuis; trouens hy word groot in ’n kinderhuis, maar hy vind ’n vaderfiguur in ene Jay-Jay. Behalwe sy belangstelling in Lara, is Alex ook betrokke by die rehabilitasie van voëls, spesifiek ’n troeteluil wat ’n belangrike deel van die storie word.

Die 17de veer lees heel lekker en is glad nie nie langdradig nie. Die skrywer probeer die verhaal so ’n bietjie nuanseer deur die aandag ook te laat val op die onderwerp van eetsteurnisse. Dit vind plaas deur middel van die karakter Tilla, wat Lara beskryf as haar "enigste vriendin". Tilla behaal groot sukses op die internasionale front as model, maar keer terug na Suid-Afrika met veel, veel meer as net ’n vet bankbalans. Sy land ook hier met ’n eetsteurnis. Die hele storielyn rondom Tilla slaag egter net gedeeltelik. Maar alles in ag genome is Die 17de veer ’n interessante boek. Vir die doel wat dit moet dien, ’n jeugroman, kan ek verstaan dat dit as ’n pryswenner beskou word. Mense wat vertroud is met die Kaapse Skiereiland sal ook baie van die plekke wat genoem word, herken, soos Milnerton, Oranjezicht, Truth Café en die promenade, wat die storie sommer ’n lekker plaaslike gevoel gee.

Miskien moet ek ten slotte sê ’n wakker leser sal dalk regdeur alles in die boek kan sien nog voordat daardeur gelees word. Die verhaal ontknoop op ’n redelik voorspelbare manier, maar dit bly steeds ’n lekkerleesboek. Kom ons aanvaar dis ’n happy ending-tipe boek – wel, relatief. Die een ding wat egter uiters vreemd is, is die drie resepte wat agterin gepubliseer word. Dis ’n heel arbitrêre affêre, die drie resepte, wat geen logiese verband met die verhaal toon nie. En dan eet ek mos nie self bully beef nie. Te veel sout. Maar vir dié wat kan, sal ek sê gaan voluit. Ons lewe juis deesdae van blikkieskos in die grendelstaat waarin ons verkeer.

The post Lesersindruk: <em>Die 17de veer</em> deur Nanette van Rooyen appeared first on LitNet.

Kinders wat moor: Wie se skuld is dit?
André le Roux
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624089421

Reeds met die inleiding wat lui dat die een moordenaar sy duim suig en die ander een op sy ma se skoot begin huil, word die leser by die skrikwekkende werklikheid van jong moordenaars ingetrek. En dis iets wat jou laat sidder. Wat alle verstand te bowe gaan. Hierdie onderwerp is sowel aktueel as boeiend. As ’n kind moord pleeg, gons dit in die media en die samelewing.

Mens wonder hoe dit moontlik is dat kinders wat veronderstel is om so jonk en onskuldig te wees (party met nogal ’n engelagtige voorkoms) sulke dade kon pleeg en wat dan so onheilspellend skeef in hul lewens geloop het. En dan natuurlik die gelaaide vraag: Wie se skuld is dit?

Ouers – veral ma's – is mos altyd in die beskuldigdebank. Daarom vind ek die titel baie gepas. Wie se skuld is dit inderdaad?

Omdat die mens veroordelend van aard is, word gewoonlik dadelik vingers na die ouers gewys, en soos die skrywer tereg opmerk, in besonder na die ma. Die arme ma.

Ouers wie se kinders gemoor het, loop lewenslank met die wroeggedagtes rond van: "Wat het ek verkeerd gedoen?"

Tog is daar talle faktore wat tot die ontwikkeling van ’n moordlustige en selfs bloeddorstige kind kan bydra. Waarskuwingstekens.

Le Roux beskryf die oorsake, soos oueronbetrokkenheid, gebroke ouerhuise, mishandeling (die mishandelde word mos dikwels later self die mishandelaar), seksuele molestering, verwerping, disfunksionele huishoudings, alkohol, dwelms, losbandigheid, werkloosheid, narsisme, antisosiale eienskappe en eensaamheid behoorlik.

Hy dek van die berugste Suid-Afrikaanse gevalle, maar in meer besonderhede oorsese gevalle wat natuurlik ook opspraakwekkend is, veral die massamoorde by Amerikaanse skole wat genadiglik nog nie in Suid-Afrika voorgekom het nie.

Hy beskryf ook in besonderhede wat met ’n kind gebeur vandat hy ’n fetus is tot hy ’n tiener is en watter invloede van buite sowel as in die gesin moontlik ’n rol kon gespeel het daarin dat hy later in ’n "monster" ontaard het. Dit is fassinerende inligting.

Maar net sodra jy as leser dink jy het nou insig in al die oorsake gekry, is daar weer ’n kenner met ’n ander siening wat aangehaal word. Vir wie moet jy dus glo?

Die ou en veelbesproke nature versus nurture-debat word aangehaal, maar ook hier is onduidelikheid. Dis swak ouerskapstyl, meen party. Nee, sê ander, dis in die gene.

Le Roux skryf dat dit nie noodwendig die een of die ander hoef te wees nie, maar dat beide bydraend tot die kind se gedrag kan wees. En dit kan dalk vir ouers wie se lewe in ’n hel van wroeging ontaard nadat hul kinders geweldsmisdade gepleeg het, in ’n mate "vertroosting" bring. Nie alles is hulle skuld nie. Mens kan mos niks aan gene doen nie. Dis buite jou beheer.

Nogtans kom ouers glad nie skotvry van hul kinders se geweldsdade af nie. Dis duidelik dat min van hierdie kinders uit liefdevolle en stabiele huise kom. Kindermishandeling, meen baie kenners, is die ware misdadiger. Tog, en dis wat mens dronkslaan, is daar kinders wat uit "goeie" ouerhuise kom wat ook ondenkbare dade gepleeg het. Dus is dit nie regverdig dat die ouers altyd gekruisig word nie. Net soos wat dit onverdiend is dat hulle geprys word vir hul kinders wat ondanks haglike huislike omstandighede wel bo hul agtergrond en ouers se invloed uitgestyg het.

Le Roux maak van ’n indrukwekkende lys bronne gebruik en het duidelik baie navorsing gedoen, al was dit vanuit sy studeerkamer. Sy bronne is wyd en betroubaar, maar hy maak oorwegend van sekondêre bronne gebruik. Nie dat daar fout mee is nie, want so verskaf hy ’n magdom inligting oor kinders wat byna as ’n soort handboek vir bekommerde ouers kan dien.

Hy slaag egter daarin om die boek nie te akademies te laat klink nie, hoewel ek meer dialoog sou verwelkom het. Hy haal baie oorsese kenners aan, maar mens sou ook graag meer onderhoude met ons eie kenners, soos forensiese sielkundiges wat sielkundige verslae oor Suid-Afrikaanse jong moordenaars opgestel het, wou lees. Toeganklike mense soos Henk Swanepoel, wat al menige sielkundige verslag vir die verhore van jong Suid-Afrikaanse moordenaars opgestel het, sou dalk meer lig op die Suid-Afrikaanse perspektief kon gewerp het.

Deur meer dialoog in die manuskrip in te werk sou die skrywer ook meer emosies kon weergegee het.

Hy haal wel baie vir Sue Klebold, ma van die berugte Columbine-skoolskieter Dylan Klebold, aan wat self ’n boek geskryf het, maar meer direkte onderhoude met die geliefdes van jong Suid-Afrikaanse moordenaars sou mens dalk ook meer insig en selfs simpatie/empatie gegee het vir die familielede wat deur die gemeenskap verkwalik en verwerp word. Hulle is verpletterde mense.

Die boek se struktuur maak sin en is netjies, leesbaar en logies in verskillende afdelings ingedeel sodat die leser vinnig kan naslaan. Dit behoort die meeste kwelvrae te beantwoord.

Ondanks al die navorsing wat die potensiaal het om met ’n lekkerleeservaring in te meng, lees die boek maklik en lekker, met sinne soos "Moord begin in die kind se huis" en oorsake wat tot "die perfekte storm" lei wat mens bybly.

Die skrywer se skryfstyl is in die toeganklike trant eie aan dié van ’n ervare joernalis, met goeie taalgebruik.

Le Roux draai mites nek om, soos dat kinders wat moor, ’n eietydse probleem is. Wreedheid, blyk dit, word nie deur jeugdigheid of tydperke in ons geskiedenis beperk nie. Die mens was nog altyd wreed. Kinders ook. En soms veral kinders. Al eeue lank. Jong kinders kan selfs reeksmoordenaars wees. Hy gebruik goeie en verontrustende voorbeelde, soos dié van ’n tienjarige wat ’n tweejarige vermoor het (daar was 10 skedelbreuke en 42 beserings). Ander moeilik verteerbare inligting is die storie oor die driejarige seuntjie wat deur ’n tiener in die bad verdrink is. Nie lekker leesstof nie, maar die tragiese waarheid. Sulke dinge gebeur. Ongelukkig.

Die inligting oor hoe die kinders in verskeie lande en state van Amerika gestraf is, is ook interessant. Party is soos volwassenes verhoor, ander was te jonk om toerekeningsvatbaar geag te word, en party het, afhangend van die tydperk of land, gevangenisstraf gekry.

Le Roux plaas hierdie gegewens in perspektief. Dis nie ’n "nuwe" verskynsel te wyte aan gewelddadige sosiale media en videospeletjies nie. Anders het dit gewemel van kindermoordenaars.

Melding word van die woord "pseudopsigopaat" gemaak. Forensiese sielkundige Henk Swanepoel beskryf die pseudopsigopaat-sindroom soos volg: Sy gedrag behels emosionele uitbarstings, sosiale onstabiliteit, af en toe aggressie, kognitiewe probleme, en gedrag waar daar geen kommer oor die gevolge is nie. Hy sê hierdie pseudopsigopaat-fenomeen word meestal deur alkoholverbruik veroorsaak – selfs in klein hoeveelhede. Gewoonlik is die gedrag so sporadies dat dit nie in ’n pasiënt opgemerk word nie. Bestaan daar werklik so iets? Sover ek weet, is mens óf ’n psigopaat óf jy is nie. Is dit iets waarmee sielkundiges saamstem, of spot die skrywer maar net? Ek sou graag meer oor hierdie term wil weet.

Hy skryf ook dat ’n distriksgeneesheer (sy naam word nie genoem nie) in Angelique Orsö se saak getuig het. "Sy het ’n intense uitdrukking op haar gesig gehad, veral in haar oë. Dit was asof haar oë gebrand het; die pupille het ’n mens deurboor."

Oeps, dit klink na fiksie, maar dis darem nie Le Roux se eie woorde nie.

Le Roux kon dalk meer klem op dwelms gelê het, hoewel hy dit wel noem. Dwelms is vandag een van die grootste oorsake van misdaad – selfs by plaasmoorde.

Ek is net verlig dat alles nie aan satanisme toegeskryf is nie, want dit is vir talle maklik om die duiwel agter elke bos te soek. Hy kry heeltemal te veel erkenning as dit by mense se grudade kom. Die skrywer doen dit gelukkig nie, al was dit ’n paar jaar gelede hoogmode. Die duiwel het klaarblyklik intussen sy horings opgehang!

Die skrywer skryf soms ietwat sarkasties oor Kobus Jonker wat in die verlede geweldige mediadekking en ’n groot aanhang gehad het en as ’n kenner op die gebied van satanisme beskou is wat uiteraard met misdaad verbind word. Dalk kon hy ’n kort onderhoud met hom gevoer het, al het hy duidelik nie ooghare vir Jonker nie, wie se aansprake hy trouens "bisar" noem. Wat sou Jonker egter sê oor ander sielkundige oorsake soos paranoïede skisofrenie sou hy hom daaroor pols? Het hy (Jonker) intussen van mening verander?

Soos reeds gesê, sou meer dialoog ook verwelkom gewees het, soos dié waar aan die kind gesê word: "Jy is die man van die huis" en hy antwoord: "Fokof, ek is 6." Sulke dialoog vertel baie oor die kind wat nie veronderstel is om sulke woorde te ken nie. En oor die gekwelde kind se psige.

Wat ek verwelkom, is dat le Roux die pa se aandeel in die kind se gedrag ten opsigte van leefstylgewoontes uitlig. Almal dink mos dis reg as net die swanger ma ophou rook en drink. Maar die pa moet hom ook voor bevrugting inhou. Ma's wat op hierdie gebiede sondig, se babas word met meer testosteroon gebore en is dus aggressiewer! Dis nie iets wat almal weet nie.

Hongersnood en fetale alkoholsindroom kan ook indirek tot misdaad lei. En kinders op die outistiese spektrum en met Aspergersindroom word nie outomaties met misdaad verbind nie. Le Roux skiet mites af en maak mense se koppe oop.

Psigopatie is altyd ’n veelbesproke onderwerp, en Le Roux beskryf dit ook deeglik. Hy skroom nie weg van die woord "psigopaat" nie, terwyl talle verkies om rondom hierdie woord te trippel en eerder die meer polities korrekte woord "sosiopaat" te gebruik.

Daar is ook ’n goeie verduideliking van skade aan die "prefrontale korteks" wat een van die oorsake van gewelddadige gedrag kan wees. Iets waarna dalk te min met versagtende omstandighede tydens hofuitsprake gekyk word.

Le Roux bly objektief as hy oor teenstrydige studies berig en oor die aanvaarde feit dat hierdie moorde nie noodwendig verband hou met geweld op TV of gewelddadige videospeletjies nie. Kinders moor al honderde jare lank. Lank voor die era van sosiale media. Die eerste skoolskietery het immers reeds in 1764 in Pennsilvanië plaasgevind.

Gelukkig is alles, aldus die boek, nie verlore nie en word hoop ook uitgespel, soos die goeie nuus dat tieners se breinplastisiteit veroorsaak dat hulle makliker gerehabiliteer word as volwassenes. Mens kan dus versigtig optimisties wees oor party jongmense se rehabilitasie. ’n Sprekende voorbeeld hiervan is die storie oor die aangenome Schalk (sy verhaal word ook in Sielsiek, wat ek saam met Henk Swanepoel geskryf het, vertel), na wie die skrywer ook verwys, wat albei sy aptekerouers wreed vermoor het. Toe ons hom drie jaar gelede in die gevangenis besoek het, was sy vonnis drasties opgeskort en het hy jare voordat hy vrygelaat is, parool gekry en nog nie weer ’n voet skeefgesit nie. Hy het kursusse in die tronk gevolg en die dwelms gelos. (Weer eens kan dwelms eintlik nie genoeg benadruk word nie.)

Dit is ook belangrik om, indien moontlik, bygewerkte nuus oor hierdie ware lewenskarakters in die onderwêreld te probeer kry, wat die skryfproses ongelukkig nog moeiliker maak. Maar lesers vra vrae. So het geskryf dat die berugte kindermoordenaar Mary Bell na haar vrylating ’n nuwe identiteit gekry het en self ’n ma geword het.

Die boek kan ’n wye mark bereik – onder andere ouers, misdaadkenners, opvoedkundiges, sielkundiges en kriminoloë. Ek het baie daaruit geleer en ek is daarvan oortuig ouers kan dit vir naslaandoeleindes gebruik. Dosente kan gerus aanbeveel dat kriminologie- en sielkundestudente dit lees.

Le Roux lewer kritiek waar hy dit nodig ag. Sy boodskap is hard en duidelik: Mens kan nie bloot verregaande aannames maak en wegholgedagtes oor jong moordenaars, skoolskieters en satanisme kry nie. Die saak is veel verwikkelder. Deurslaggewend vir diegene met slegte kinderjare wat nié gemoor het nie, is die sielkundige samestelling van die individu. Karakter.

En om tot hierdie slotsom te kom is verantwoordelike joernalistiek/niefiksie.

Lees ook:

Skrywersonderhoud: André le Roux oor Kinders wat moor: Wie se skuld is dit?

The post Resensie: <em>Kinders wat moor: Wie se skuld is dit?</em> deur André le Roux appeared first on LitNet.

Hammie
Ronelda Kamfer
Uitgewer: Kwela
ISBN: 9780795707582

Hierdie lesersindruk is uit eie beweging deur die skrywer geskryf en aan LitNet gestuur.

1. Inleiding

Die bundel Hammie deur Ronelda Kamfer is een van die digter se eerlikste bundels. Die verteller en verhalende elemente van die bundel, gaan bespreek word met die veronderstelling dat die verhaalelement in poësie oor die "onderskeidende ervaring" van die spreker handel en nie oor die kollektiewe of subjektiewe ervaring nie, volgens Naudé (2010:114) – die spreker in die geval Ronelda Kamfer.

Die feit dat die verhaal op die voorgrond geplaas word en dan die illusie skep dat die gedig self die ervaring is, gaan ondersoek word aan die hand van gedigte uit hierdie bundel. Die poëtiese tegnieke wat in die gedigte gebruik is, word verbloem deurdat daar ’n sterk fokus op die verhaalelement is. Oplaas is die veronderstelling dat die verhaal in sy geheel die beeld of metafoor word.

2. Begrippe

Narratologie verwys na die teorie en sistematiese studie van die "verhaal" volgens Currie (2011:6). Dit kan ook as ’n versameling van teorieë van verhale, narratiewe tekste, beelde, perspektiewe, gebeure en kulturele artefakte wat ’n storie vertel, gesien word. So ’n teorie help om die vertellings te verstaan, te ontleed en te evalueer (Bal 2009:4).

Die verteller kan gesien word as die diskursiewe instansie wat die vertelling in ’n epiese teks tot stand bring: direk deur in die vertellerteks aan die woord te kom om oor die storiegebeure en die personasies te berig, en indirek deur die vertelling te redigeer waar personasies se woorde (dialoog) of gedagtes (innerlike monoloog) as personeteks gesiteer word (Venter 2013).

Volgens Herman (2011:1) is verhalende elemente elemente wat ’n verhaal interpreteerbaar as ’n verhaal maak. Die opeenvolging van gebeure, ligging, wêreldskepping/afwyking en hoe dinge werklik is, kan as vier van daardie elemente geïdentifiseer word. Volgens Hühn (soos aangehaal deur Van der Berg 2016:10) kan daar drie narratiewe elemente in poësie voorkom, naamlik sekwensialiteit, bemiddeling en intrige.

Volgens Hühn (soos aangehaal deur Van der Berg 2016:50) kan die onderskeidende ervaring van die spreker deur subjektiwiteit gekenmerk word, maar dit kan eerder as ’n persoonlike ervaring gesien word. ’n Subjektiewe ervaring is wat ’n individu dink of glo (Train ea 2007:181). Die onderskeidende kenmerke wat deel vorm van die onderskeidende ervaring, is kenmerke wat een ding anders as ’n ander maak (Train ea 2007:180).

Kollektiewe ervaring is gewortel in gedeelde patrone van aksie en gedrag. ’n Gevoel van ’n gesamentlike bewussyn kom uit sulke aksiepatrone (Von Contzen en Alders 2015:226). Verder behels die kollektiewe ervaring emosies en gedagtes wat deur ’n groep gedeel word, maar in hul gedagtes versteek is (Grethlein 2015:124).

2.1 Verteller

Alhoewel Ronelda Kamfer die digter van die bundel is, is sy ook die verteller sowel as die fokalisator. Volgens Hühn (soos aangehaal deur Van der Berg 2016:11) skep dit ’n effek van onmiddellikheid, spontaniteit en geloofwaardigheid as die vertelling en fokalisering aan dieselfde agent toegeskryf word. Sy gaan in die bespreking as die "spreker" bekend staan en daar gaan ondersoek ingestel word na haar onderskeidende ervaring.

2.2 Verhalende elemente

Die narratiewe elemente wat in die gedigte in Hammie voorkom, kan in terme van sekwensialiteit, bemiddeling en intrige bespreek word na aanleiding van Hühn se navorsing (Van der Berg 2016:10).

2.2.1 Sekwensialiteit

Volgens Hühn (2010:19) verwys sekwensialiteit na die koherente, oorsaaklike of sinvolle strukturering van gebeure om sodoende ’n poëtiese intrige tot stand te bring.

Die sogenaamde poëtiese intrige word gekenmerk deur geestelike gebeure soos die ontstaan en ontwikkeling van persepsies, verbeelding, begeertes, vrese, herinneringe of emosies (Hühn 2010:19).

In Hammie blyk die spreker se gevoelens duidelik in "Seymor" (bl 39). In haar woorde "die oggend toe ek die ICU instap het ek gehuil" kan die hartseer aangevoel word.

In "Minesweeper" gebruik sy hartseer in ’n vergelyking (54). Die vergelyking vorm dan die beeld. Daar word direk in die gedig op die hartseergevoel gefokus. Sy verwys tot na "huil" met die woorde "met die honde wat huil in die verte".

Herinneringe onder geestelike gebeure wat die poëtiese intrige tot stand bring, word ook in die gedigte gevind. In "Lae lewens" vertel sy ’n verhaal, maar herinneringe word opgeroep om die verhaal oor te dra (20). "[D]aar was ’n vrou in my lewe" dui op die verlede en "sy het" dui aan dat die gebeure reeds plaasgevind het.

Verder berus die gebeure in die gedigte op twee elemente soos wat deur Hühn (2010:19) veronderstel word. Die eerste element is tematiese of omstandigheidskontekste (Hühn 2010:19). Die dood word as sentrale tema raakgesien.

In "Overberg" maak die spreker melding daarvan dat sy by haar ma se eie begrafnis is (25): "my ma was by haar eie begrafnis" is die droom waarvan daar melding gemaak word.

In "Bang" vertel "drie dae lank is my ma dood" hoe lank die spreker se ma al afgestorwe is (26), en "totdat my ma ophou bestaan het" dui die finaliteit van die dood aan.

In "Dis wat die dood doen" vertel die spreker van die volle implikasies van die dood (31). Sy vertel wat dit aan ’n individu oor die algemeen doen. Haar eerstehandse kennis omdat haar eie ma oorlede is, maak dit meer geloofwaardig.

Na die spreker se ma se dood het daar sekere dinge verander. In "Ma" vertel sy "eerste het die hekke afgeval" (32).

In "Saamdood" maak die spreker melding daarvan dat sy op ’n manier saam met haar ma gesterf het (44); "my ma is dood, ek is saam haar" druk dit uit.

Die spreker vertel van gebeure voor haar ma se dood in "As seer nie meer seer is nie" (47). In die eerste versreël maak sy dit duidelik dat die gebeure voor haar ma se dood afgespeel het. "’n Week voor my ma se dood" dui daarop dat haar ma se dood steeds op die voorgrond is en dat dit in ag geneem moet word saam met die vertelling wat plaasvind.

In "Imagine as Hammie moen doodgaan" vertel die spreker oor haar vooropgestelde idee van hoe sy sou reageer as haar ma ooit moes sterf (62). "[W]anneer jy klein is imagine jy soms hoe jy sal voel as jou ma doodgaan," begin die vertelling van die vooropgestelde idee.

In "Die bome bloei" vertel die spreker van die gebeure wat by haar ma se begrafnis plaasgevind het (83); "by my ma se begrafnis het ons al haar blomme saam in die graf laat afsak" vertel van die gebeure.

Die sterk fokus op die dood van haar ma bind al die gedigte tot ’n eenheid. Aangesien die spreker die gebeure uit haar oogpunt beskryf, interpreteer die leser dit in terme van Kamfer se onderskeidende ervaring (hoe sy dit beleef het). Die vertellings word dus self die metafoor of beeld.

Die tweede element waarop Kamfer se gedigte berus, is die reeksmatigheid wat meegebring word deur gevestigde konvensionele prosedures en stereotipiese prosesse (Hühn 2010:19).

In "Waters waar rus is" is daar talle beelde en prosesse wat as vergelykings deur die spreker gebruik word (30). Om te huil word vergelyk met die proses van vuur doodmaak in strofe een. Die skrywer vergelyk bid met die aksie van drink as jy klaar dronk is in strofe twee, en "om te lag terwyl jy in pyn is is soos om in ’n lae gety te slaap" dui die vergelyking in die laaste strofe aan.

In "Saamdood" vergelyk die spreker die bloeddrukmasjien met ’n verkeerslig. Die proses waarin haar ma doodgegaan het word indirek met die loop van verkeer en dan die stop by die verkeerslig vergelyk met die woorde "die nag toe ek langs haar bed gesit het het die bloeddrukmasjien soos ’n rooi verkeerslig gelyk in ’n wêreld waar geen groen bestaan nie."

Die beelde en prosedures wat as vergelykingsmiddele gebruik word, is uniek aan Kamfer en hoe sy dit beleef. Weer eens kom haar onderskeidende ervaring ter sprake en die verhaal word op die voorgrond geplaas.

2.2.2 Bemiddeling

Volgens Hühn (2010:19) is bemiddeling verantwoordelik vir die sintagmatiese en paradigmatiese organisering van die narratief. Onder bemiddeling is daar vier agente, naamlik die biologiese skrywer, die organiserende, implisiete teksinstansie, die spreker en die protagonis (Hühn 2010:20) Die biografiese skrywer in Hammie is Ronelda Kamfer. Sy word ook as die spreker, verteller en fokalisator in die gedigte geïdentifiseer. Dus skep dit die effek van onmiddellikheid, spontaniteit en geloofwaardigheid. Regdeur die bundel is daar die implisering dat die digter haar ma mis ondanks al die konflik wat daar in hulle verhouding was. Haar ma se stem is steeds lewend as gevolg van die gedigte wat deur haar dogter geskryf is. In "Wees lief vir mekaar, kyk agter haar, Neldie, sy is jou suster ..." kom die leser agter watter groot rol die ma steeds in haar dogter se lewe speel, selfs al is sy oorlede (95). Die protagonis in die bundel is beslis Ronelda Kamfer. Al die gebeure draai om haar en hoe sy die wêreld om haar tydens haar grootwordjare beleef het asook die gebeure na haar ma se dood. Dit vorm haar onderskeidende ervaring.

Die ruimte wat in die gedigte geïdentifiseer word, speel ’n noodsaaklike rol in die vertelling wat plaasvind (Hühn 2010:20). In "Jirre waa’s my ma" dink die spreker terug aan die verskillende ruimtes waar sy haar ma oor die jare se Kersdae gesien het (18). Alhoewel dit konkrete ruimtes is, speel die herinnering aan die ruimtes in haar gedagtes af. Dit maak die ruimtes abstrak. Pick n Pay, die strand en haar ma se kombuis word as die ruimtes gesien.

In "Immigrant" vertel die digter hoe hulle uit Eersterivier getrek het om in Blackheath te gaan bly (23). Die twee konkrete ruimtes word deur die verloop van die gedig met mekaar vergelyk.

Die ruimte waarvan daar in "Onrus" gepraat word, word net na verwys as "waar sy is". Daardie ruimte dui waarskynlik op die plek waar haar ma haar nou na haar dood bevind.

In "Nag II" is die ruimte in die spreker se droom geleë (43). Haar ma kom terug vanaf die "huis" waar sy haar nou bevind. Dit is haar nuwe ruimte, alhoewel abstrak.

In "Torring" vertel die spreker van die ruimte waar sy en haar ma baie tyd deurgebring het (49). Dit kan as ’n konkrete ruimte gesien word – "as ek en sy alleen by die huis was het dit gevoel asof ons mekaar nie sien nie," vertel sy van die ruimte waar hulle saam geleef het.

In "Bellville" kom die leser agter dat die ruimte waarvan daar gepraat word, ’n werklike ruimte is. Die aanname dat die leser moontlik weet waar Bellville geleë is, ondersteun die sukses van die vertelling. In hierdie opsig maak Kamfer op die leser se gedeelde ervaring staat om die gedig te interpreteer, maar sy het die gedig uit haar onderskeidende ervaring geskryf.

2.2.3 Intrige

Volgens Hühn (2010:20) verwys intrige na die semantiese volgorde en koherensie in die gedig en die wêreld wat daardeur geskep word. Die intrige kan volgens hom in terme van die volgende kategorieë beskryf word: tematiese ontwikkeling, die struktuur, die protagonis, die vertelling, die funksie van die vertelling vir die spreker en die aard van die gebeure en die posisie daarvan op die vlak van die storie of die diskoers.

In "Fluit-fluit in kamer 3" vertel die spreker van ’n aandjie uit (27). Die spreker staan as protagonis in die vertelling. Die gebeure word vanuit haar perspektief vertel: "ek wil nie saamgaan nie" en "ek is paranoid sit met my kop in my hande" laat blyk hoe die spreker oor die gebeure voel.

In "Box cutters" word die gebeure van een oggend wat die spreker nie kan onthou nie, vertel (36). Misdaad wat as niks afgemaak word, ontwikkel as tema deur die gedig. Die spanning bou op vanaf "een het my van agter gegryp" tot by "toe jaag hulle vinnig weg". Die ironiese gebeur in die slotstrofe: Die ouma gee nie werklik om wat gebeur het nie. Dit gaan teen die leser se verwagting in.

"Die skoonmakers" vertel van een subintrige van die spreker se lewe (38). Die vertelling word in segmente verdeel op grond van die ouderdom van die spreker. Dit skep ’n georganiseerde struktuur vir die vertelling. Die funksie van die vertelling is vir die spreker belangrik. Sy wil aan die leser oordra hoe sy gekondisioneer is om te glo wat sy glo.

In "Getuienis" word die gebeure van ’n regte getuienis in die kerk ontbloot (58). Mishandeling en die samelewing wat sy oë daarvoor sluit, ontwikkel as hooftemas deur die gedig. Die spreker vertel van die gebeurtenis juis om die ironie van die situasie uit te wys. Die feit dat dit in ’n kerk is en sy as ’t ware haar geloof verloor, word ook uitgehef.

In "Sy naam moet Ethan wees" vertel die spreker van die dag toe daar op haar suster se babaseun se naam besluit is (79). Die vertelling gee die leser ’n kykie in die gemoedelikheid tussen die leser en haar mense.

2.3 Die verteller se onderskeidende ervaring

Die verteller en spreker in Hammie is Ronelda Kamfer. Die verhaalelement in poësie handel volgens Naudé (2010:114) meer oor die onderskeidende ervaring van die spreker as die kollektiewe of subjektiewe ervaring. Kamfer se onderskeidende ervaring is dus die fokus. Haar onderskeidende ervaring wat in Hammie te voorskyn kom, beïnvloed dus direk die verhaalelement in haar gedigte.

Volgens Naudé (2009) fokus die onderskeidende ervaring steeds op universele toepasbaarheid. Volgens hom wil die onderskeidende ervaring by universaliteit uitkom deur middel van die onderskeiding van die onderskeidende ervaring en die diep persoonlike ervaring. Daar word dus nie van die gedeelde ervaring gebruik gemaak nie.

Kamfer se gedigte moet geïnterpreteer word deur na haar ervaringswêreld te kyk. Sy dig oor die verhouding tussen haar en haar ma. Die vertellings van hulle verhouding is baie persoonlik en soms morbied. In "As seer nie meer seer is nie" kom die leser iets te wete oor die verhouding tussen ma en dogter (47): "ek ignore my ma die heel naweek" bewys dat hulle soms nie goed oor die weg gekom het nie. Lesers het meestal klaar ’n vooropgestelde en gevestigde persepsie van hoe ’n ma en dogter verhouding werk. Hulle interpreteer dit dus vanuit hul eie ervaringswêreld. Die vertelling gaan net meer suksesvol wees as die leser kan insien dat Kamfer se persepsie persoonlik en relatief is.

Die digter verwerk die dood van haar ma deur die skryf van die gedigte. Die toonaard van haar gedigte word as "melankolies" en "ontstellend" beskryf (Jacobs 2018:9). Daardie woorde beskryf hoe sy haar grootwordjare op die Kaapse Vlakte beleef, asook die gebeure rondom haar ma se dood.

Volgens Ramson (soos aangehaal deur Culler 2017) praat die digter oor die algemeen nie as hom- of haarself nie, maar as ’n aangenome karakter. Die digter praat ook nie in die werklikheid nie, maar in ’n aangenome situasie. Dus maak lesers eers seker watter karakter en situasie aangeneem word as hulle die gedigte lees. Verder lê daar die moontlikheid in hierdie ontleding om kritiese te verstaan, te verbeel en te geniet.

In Hammie is dit egter moeilik om ’n onderskeid te tref tussen die spreker en die karakter wat sy aanneem. Die leser vereenselwig die twee onmiddellik met mekaar. In "Slapende honde" praat die spreker oor haar skryfwerk (59). Die leser weet dus die karakter wat aangeneem is, is ’n skrywer: "my uitgewer het gerush tot by my sodat ek my kontrak kon teken" dui op haar skryfwerk.

Die leser van poësie probeer die leefwêreld van die spreker herstruktureer en daarvan sin maak. Die gedig of vertelling moet eerder beleef word as om op die spreker te fokus (Culler 2017). Dit sal dan bewerkstellig dat die verhaal in sy geheel die beeld of metafoor word. In "Disney days" vertel Kamfer byvoorbeeld die verhaal van ’n meisie wat sy op skool geken het (45). Sy vertel die verhaal uit haar oogpunt. Tot ’n sekere mate word die leser gedwing om die teks op ’n spesifieke manier te interpreteer, omdat Kamfer se onderskeidende ervaring nie ruimte vir ’n ander interpretasie laat nie.

Naudé (soos aangehaal deur Van der Berg 2016:50) sê hy gebruik die verhaalelement om soos ’n beeld te funksioneer sodat ’n sekere metaforiese of simboliese betekenis deur middel van daardie verhaalelement tot stand kom. Hy meen ook dat die spreker se ervaring van die gedig uitgelig word deur die ek-verteller. ’n Tydlose oomblik word dus deur ’n kousale verband geskep. Die onderskeidende ervaring is onherhaalbaar. Dit is wat die konsep uniek maak. In Hammie is die ek-spreker heeltyd aan die woord. In "Tronk-teaparty" is die ek-verteller duidelik aan die woord (51): "ek het grootgeword" dui op die ek-verteller. Dit maak die vertelling meer geloofwaardig omdat dit as eerstehands beleef word. Die leser voel soos ’n vlieg teen die muur. 

2.4 Verbloeming van poëtiese tegnieke en fokus op verhaal

Volgens Naudé (Van der Berg 2016:50) word die poëtiese tegniek in die gedig verbloem om ’n verteenwoordigende ervaring te skep. Die verhaal word dan op die voorgrond geplaas. As daar op die verhaal gefokus word, is dit vir die leser makliker om met die ervaring te identifiseer. In "Jirre waa’s my ma" fokus die leser so op die verhaal wat vertel word dat die strofes aaneen gelees word (18). Die strofes wat sekere tydperke of ruimtes verteenwoordig, word vir ’n oomblik op die agtergrond geskuif omdat die leser die verhaal wat vertel word, wil volg. Die poëtiese tegnieke vervul steeds hul funksie om letterkundige waarde tot die gedig toe te voeg, maar die fokus is meer op die verhaal.

’n Praatstem en -toon word gebruik om die narratiewe poësie meer ’n universele ervaring te maak. Lewensgetrouheid word bewerkstellig omdat die vertelling ongemedieerd en meer natuurlik voorkom. Die praatstem verbloem die poëtiese styl, maar dit is beslis nie afwesig nie. Dit plaas net die verhaal op die voorgrond, volgens Naudé (Van der Berg 2016:50). Kamfer se digterstem en taal is eerlik, plat op die aarde en gemaklik. Dus dra dit by tot die universele ervaring van haar gedigte, veral in Hammie. Die titelwoord Hammie is op sigself gebruikerstaal wat nie algemeen bekend is in alle streke in Suid-Afrika nie. Vir die digter is dit egter bekend en algemeen. Dus gebruik sy dit as aanspreekvorm vir haar ma.

Kamfer gebruik ook nie Standaardafrikaans as digtaal nie. In "Ek koop vir my ma nice goed al is sy nie meer hier nie" word "middle-aged", "nice" en "anties" gebruik (alhoewel "antie" nou ’n erkende Afrikaanse woord is). Dit laat die verhaal vloei en maak dit meer geloofwaardig. Weer eens word die woorde op grond van Kamfer se eie onderskeidende ervaring gebruik. Haar woordeskat is ongekunsteld.

Tog gaan poësie nie net oor die narratief wat die gedigte bevat nie. Soms word die narratief ’n metafoor, en die verhaal sal niks beteken as daar nie klem op genoemde metafoor gelê word nie. In ander gevalle word die narratief ’n uitgebreide metafoor waarvan al die narratiewe elemente metaforiese betekenis kan kry. ’n Narratief wat wyd bekend is, sal aan die gedig die moontlikheid vir baie metafore bied. ’n Verhaal wat intertekstueel in ’n gedig geaktiveer word, skep raamwerke waarin eindelose interpretasies gemaak kan word (Du Plooy 2010:10). In "Braille" word daar ’n verhaal intertekstueel geaktiveer.

Volgens Du Plooy (soos aangehaal deur Van der Berg 2016:13) is daar ’n verbinding tussen die tyd en ruimte in die narratief. Dit vorm dan ’n eenheid. Soms plaas die verhaal stremming op die poëtiese tegnieke wat gebruik word en veroorsaak tekstuele spanning tussen sin- en versbou.

3. Samevatting

Ronelda Kamfer is die skrywer van die gedigte in Hammie. Sy is ook die verteller en fokalisator in die verhaal. Dit dra by tot die geloofwaardigheid van die vertelling in elke gedig.

Sekwensialiteit word in die bundel bewerkstellig deur ’n sterk fokus op gevoelens van hartseer en herinneringe wat opgeroep word. Haar ma se dood en die verwerking daarvan staan sentraal as tema in die bundel. Bemiddeling as ’n element van narratologie in poësie word deur ruimte tot stand gebring. Kamfer maak gebruik van konkrete ruimtes, soos die Kaapse Vlakte waar sy grootgeword het, asook abstrakte ruimtes, soos haar gedagtewêreld.

Alhoewel Kamfer nie haar ma se kompliment in "Humble brag" kon aanvaar nie, moet sy gekomplimenteer word op haar ongekunstelde, unieke en eerlike vertellings. Die leser kan Hammie soos ’n boek lees. Kamfer se lewensomstandighede, ervarings, grootwordjare en die gebeure rondom haar ma se dood word so aangebied dat die leser die gebeure kan volg. Kamfer se stem is duidelik hoorbaar in die vertellings.

Die verhaal wat in die gedigte in Hammie vertel word, vorm as ’n geheel die beeld of metafoor. Dit gebeur omdat die verhaal op die voorgrond geplaas word. Dit skep dan die illusie dat die gedig die ervaring self is. Ronelda Kamfer se onderskeidende ervaring word beklemtoon deur die verhaalelement. Daar word nie soseer op die subjektiewe of kollektiewe ervaring gefokus nie. Omdat Kamfer die spreker sowel as die digter is, word die effek intenser beleef. Dit moet egter in gedagte gehou word dat Kamfer se onderskeidende ervaring moontlik van kollektiewe of subjektiewe ervarings afhanklik is waarvan die leser nie bewus is nie.

Kamfer kry dit goed reg om die verhaal op die voorgrond in elke gedig te plaas. Sy doen dit in so ’n mate dat die poëtiese tegnieke verbloem word. Hammie is ’n lewende voorbeeld van waar die verhaalelement in poësie op die onderskeidende ervaring van die digter fokus.

Bibliografie

Bal, M. 2009. Narratology: Introduction to the theory of narrative. 3de uitgawe. Toronto: University of Toronto Press.

Culler, J. 2017. Theory of the lyric. https://www.idunn.no/nordisk_poesi/2017/02/theory_of_the_lyric. Datum gebruik: 20 Februarie 2019.

Currie, M. 2011. Postmodern narrative theory. 2de uitgawe. Londen: Palgrave Macmillan.

Du Plooy, HJG. 2010. Narratology and the study of lyric poetry. Literata, 31(3):10.

Grethlein, J. 2015. Social minds and narrative time: collective experience in Thucydides and Heliodorus. Narrative, 23(2):124.

Herman, D. 2009. Basic elements of narrative. 1ste uitgawe. Oxford: Wiley-Blackwell.

Hühn, P. 2010. Plotting the lyric: Forms of narration in poetry. Literator, 31(3):19–20.

Kamfer, R. 2016. Hammie. 1ste uitgawe. Kaapstad: Kwela.

Naudé, C-P. 2009. Die verhaalelement in liriese verse. https://versindaba.co.za/2009/07/05/die-funksie-van-die-verhaal-element-in-die-liriese-vers. Datum gebruik: 18 Februarie 2019.

—. 2010. Slegs aanskyn: Vertelling as tegniek in die liriese vers. Stilet, 22(2):114.

Train, B, R Ahmed, C Bandawe, K Cockcraft, F Crous, K Greenop, M Seedat, M Stacey, M Tomlinson, J Tommy en B Dale-Jones. 2007. Inleiding tot die sielkunde: ’n nuwe benadering. 1ste uitgawe. Kaapstad: Maskew Miller Longman.

Van Contzen, E en M Alders. 2015. Collective experience in narrative: Conclusions and proposals. Narrative, 23(2):226.

Van der Berg, D. 2016. Die verskillende verskyningsvorme van die narratiewe poësie by Charl-Pierre Naudé en Loftus Marais. Magisterverhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Venter, LS. 2013. Literêre terme en teorieë. http://www.literaryterminology.com/index.php/28-v/260-verteller-epiek. Datum gebruik: 16 Februarie 2019.

Lees ook:

Resensie: Hammie deur Ronelda S Kamfer

Postkoloniale feminisme in die Afrikaanse poësie: Die debute van Ronelda S. Kamfer, Shirmoney Rhode en Jolyn Phillips

The post ’n Bespreking van die verteller en verhalende elemente in <i>Hammie</i> deur Ronelda Kamfer, met ’n fokus op die onderskeidende ervarings van die spreker appeared first on LitNet.

In Mamelodi het ek my God gevind. My lewe in die township en hoe dit my geloof verander het.
Nico Smith
Uitgewer: Lux Verbi
ISBN: 9780796321152

Hoe uitsonderlik is hierdie boek tog nie! Bloot sy titel, My lewe in die township, is al ongewoon in ’n Afrikaanse konteks. Dit is immers selfs in ons tyd nie iets alledaags om in Afrikaans te lees hoe ’n Afrikaanse wit man in ’n "township" geleef het nie – en dit boonop in die donker dae van apartheid. Nog meer uitsonderlik as mens weet dat die skrywer op ’n stadium ’n stoere Afrikaanse NGK-predikant en ywerige apartheidsondersteuner was.

Ons het, soos Nico Smith self tereg in die voorwoord skryf, baie boeke vol menings en verhale oor die politiek van daardie tyd. Maar daar is nie een wat vir Afrikaanse mense vertel hoe dit was om van dag tot dag in ’n swart woonbuurt te leef en te woon nie. Die meeste mense uit die wit deel van die bevolking was heeltemal uitgesluit uit daardie buurte. Dit was selfs ’n oortreding van die Groepsgebiedewet om sonder regeringstoestemming selfs in só ’n buurt in te gaan, laat staan nog om daar te woon. Smith se boek is daarom een van die weiniges wat op ’n helder, direkte manier, soos hy hom voorgeneem het (bl 7) oor die "praktiese belewing" van apartheid skryf.

Die boek word ’n boeiende relaas wat op eerstehandse ervaring steun. Smith, wat in 2010 gesterf het, het nie net lank daar gewoon nie, maar was boonop ’n gemeenskapsleier in ’n vertrouensposisie met wie mense hul lewens op die mees intieme vlakke gedeel het. Hy het hulle beste, intiemste, maar ook swaarste oomblikke saam met hulle beleef, hulle bygestaan in hulle nood, in lewenskrisisse, en hulle lewens vanaf geboorte tot die graf meegemaak. In al die tye het hulle hom in hulle vertroue geneem oor dinge wat hulle met min ander sou deel. Hier is ’n skrywer wat deel was van ’n gemeenskap waardeur hy soos min ander die township van binne uit leer ken het. Hy sal goed weet hoe dit was om in ’n township te leef.

Die boek vertel tog ’n opsienbare verhaal: Mense het destyds vir Nico Smith as ’n "beroerder in Israel" gesien – soos magtige kerkleiers destyds die kritici van apartheid in hul midde graag in die naam van die Bybel verdag gemaak het. Hierdie stilmaak van kritici loop ’n ver pad, want reeds in oertye het die magtige, korrupte koning Agab van Israel dreigend vir Elia, die lastige, knaend kritiese profeet, met die skelnaam verloeder (1 Konings 19).

Smith, die bevoorregte professor aan die "kweekskool" op Stellenbosch en hoë kerkman, was al ’n tyd lank weens sy profetiese verwerping van apartheid uit die binnekringe van die Afrikaans maghebbers uitgeskuif en verdag gemaak toe die skoknuus bekendgemaak is dat hy die ondenkbare gedoen het om as professor uit te tree en ’n beroep as predikant na ’n swart gemeente in Mamelodi aan te neem.

Hoe opsienbarend dit was, kan ’n mens jou goed voorstel as jy sy voorgeskiedenis ken. Nico Smith was een van die witbroodjies van die destydse kerklike maghebbers: Hy was puur Afrikaans, vroom Christelik, ’n bloubloed-Afrikaner, ’n passievolle nasionalis. Hy was die produk van ’n lang geskiedenis van onreg. Die dood van sy familie in ’n konsentrasiekamp in die Boereoorlog en die verlies van hul politieke vryheid het by hom van jongs af ’n sterk nasionale bewussyn gekweek. In 1948, skryf hy, vier hy uitbundig die onverwagte oorwinning van die Nasionale Party. Vroeg reeds word hy lid van die invloedryke Broederbond. (In 2009 het hy in ’n opspraakwekkende boek die Afrikanerbond "van binnekant af" ontmasker.) Hy het selfs, soos sommige van die mees fanatiese Afrikaanse jongmense van daardie tyd, aangesluit by die Ossewabrandwag wat gewapende opstand teen die destydse regering beplan het (105). Stoerder, en meer fanaties, kan dit nouliks.

Sy vurige nasionalisme is net deur sy godsdienstige ywer oortref. Gevorm in die veelgeroemde Andrew Murray se vroomheidstradisie en sendingvisie, gaan hy teologie studeer om "sendingwerk" onder die "heidene" te doen. So puur is sy reputasie en so bekend is hy as ’n leier in die sendingveld dat hy beroep word as dosent in sendingwetenskap aan die Teologiese Seminarie in Stellenbosch. Hy was vir die manipulerende kerkleiers die veilige keuse bo veel beter-gekwalifiseerde en hoogs gerekende sendingwetenskaplikes wat as polities te progressief beskou is – soos destyds dikwels met teologiese aanstellings gebeur het. Hy was die veiligste van veilige beleggings vir die behoud van die status quo.

Smith was dus die toonbeeld van politieke en kerklike uitnemendheid: kosjer in alle opsigte, ’n veilige, betroubare seun van die volk, vrome gelowige met ’n blink toekoms en boonop ’n yweraar vir die sendingtaak. Blinker kon dit nie.

Dinge het egter mettertyd uitgerafel. Die uitgesoekte volksman en kerkleier se pad het, in een groot stuk ironie, mettertyd op die einste Stellenbosch ’n heel ander koers begin inslaan as wat sy mentors en beskermhere verwag het, toe hy al hoe feller die politieke beleid en die kerklike sanksionering daarvan bly kritiseer het.

Die skuif na ’n gemeente in die Verenigende Gereformeerde Kerk (VGK) het dus groot aandag in die media getrek. Des te meer toe Smith, kort na hul vertrek uit hul idilliese blyplek in Stellenbosch (die boek het ’n foto van die huis op bl 97), besluit om hul gerieflike, groot sendingpastorie in Meyerspark, ’n wit woonbuurt, prys te gee en in Mamelodi self te gaan woon. Dit was opsienbarend. Tot op daardie stadium het slegs ’n paar, meestal Rooms-Katolieke, geestelikes by hoë uitsondering regeringsverlof gekry om in swart woonbuurte te woon.

Só ’n skuif was ook ’n waagstuk, want dit was ’n tyd van noodtoestande, toe die woonbuurte deur gewelddadige opstande geteister is, mense sonder verhoor aangehou is, teenstanders van die regime gemartel en vermoor is en wit mense spesiale verlof moes kry om in woonbuurte in te gaan – laat staan nog om daar te gaan bly. Smith het inderdaad ook weke lank deur ’n burokratiese proses moes sukkel om van die Minister (Piet Koornhof) ’n nodige permit te kry vir sy skuif, vertel hy in die boek. En dit kon hy ook net kry nadat ’n goeie kollega met invloed by die Minister vir hom ’n spesiale woordjie gedoen het.

Daarmee het Smith se bediening in Mamelodi in volle erns begin. Hy skryf hoe hy gereeld saam met ’n ouderling saans na 5-uur huisbesoek (wat hy as sy "belangrikste taak" beskou het – bl 33) gedoen het. Dit is so maklik om sy aparte hoofstuk 3 hieroor as maar nog net ’n teken van sy toewyding en getrouheid as pastor te beskou – wat dit inderdaad ook was. Die hoofstuk se beskrywing van die leefsituasie vertel egter meer en impliseer hoe uitdagend dit vir hom was. Hy moes saans uitgaan in ’n township waar slegs enkele strate, almal sonder name, tussen rye en rye van piepklein en oorbewoonde huise geteer was. Die res was grondpaaie wat meestal onbegaanbaar was. Straatbeligting was so swak dat ’n mens huisnommers nouliks kon uitmaak. Huisvuilis is in die strate uitgegooi en is feitlik nooit verwyder nie. Die neerdrukkendste was vir hom die besoeke aan hostelle waar, onvoorstelbaar, tot 12 000 enkellopende jongmense gebly het.

Met hierdie huisbesoek het hy "in die hart van die wêreld van die lidmate" inbeweeg (34), waar hy honderde gesprekke oor ’n lang tyd in hulle "matchbox"-huise gevoer het (37).

In hierdie deprimerende konteks is Smith nie die vroom bekeringsprediker wat mense met beloftes oor ’n toekomstige hemel sus en hulle werklike lewensituasie onaangespreek laat nie. Sy boodskap, vertel hy herhaaldelik, praat direk in op daardie konteks. Tog het dit steeds weer ’n geestelike karakter wanneer hy as pastor sy geloof deel in ’n God van die noodlydendes wat vir hulle ook volkome vryheid van diskriminasie en vernedering bring. "Vir baie van hulle moes dit vreemd gewees het dat die nuwe wit moruti nie oor hulle siele en hulle sondes praat nie, maar oor bevryding wat vir hulle ’n lewe sonder verdrukking sal bring" (43). Hierdie sensitiwiteit laat Smith herhaaldelik die neerbuigende houding kritiseer van mense wat inwoners wou kom "ophef" of "bekeer".

’n Mens moenie hierdie boek van Smith lees as ’n poging om vir die "arme" townshipbewoners jammer te wees nie, soos te duidelik blyk uit sy vertelling op ble 48–9 oor sy besoeke aan sy lidmate. Hy bewonder eerder hulle innerlike weerbaarheid en krag. Ná ’n huisbesoek se slotgebed, vertel hy, wil die huismense vir hom as die predikant nie laat loop nie; hulle wil hom eers hul gasvryheid laat ervaar. "’n Primusstofie word onder een van die onderste beddens uitgehaal. Een gaan haal water by die kraan in die swart gebrande ketel. Elkeen kry ’n beker met kitskoffiepoeier in en as die water kook, word elkeen se beker volgemaak. Daar’s geen melk of suiker nie. ’n Ander een haal ’n wit brood onder sy bed uit en sny vir elkeen ’n dik sny brood. Willie Cilliers [predikant in die VGK] het dit die Afrika-nagmaal genoem" (49).

In die "Afrika-nagmaal" herken ’n mens eenvoud, die gewone, normale deel van brood en koffie. Dit word egter in daardie konteks van medemenslikheid, gasvryheid en toegeneentheid ’n heilige handeling. Des te meer blyk dit uit die gashere se humor: Oor hierdie "tekens" van swart koffie en brood word dan allerhande grappies oor wit mense met mekaar gedeel. Deur humor, deur grappe oor sy mense, word die dominee deel van hulle, gee hulle hulself aan hom. Hier, laataand, te midde van die harde werklikheid van ’n barre townshipkonteks, word gemeenskap, menslikheid en ontferming duidelik in starre kontras met alles daarbuite wat dit teenspreek en wil verloën.

Net so vol aantreklike eenvoud soos wat hierdie Afrika-nagmaal beskryf en beleef word, was Smith se vroeë pogings om mense bymekaar uit te bring om hulle gemeenskaplike menslikheid met mekaar te deel. Hy het die organisasie Koinonia ("gemeenskap") gestig sodat wit en swart mense by geleentheid by mekaar kon kuier en saam kon eet. (Hy bespreek die organisasie in hoofstuk 7.) Jonger mense het aktief by die beweging betrokke geraak al het dit ’n klomp mense omgekrap. Smith vertel hoe sommige van die swart deelnemers in restaurante deur woedende bystanders met die vuis bygedam is of hoe mense vloekend uit die restaurante gestorm het oor hulle teenwoordigheid. Wat vir deelnemers iewers ’n stuk sakralisering van ’n eenvoudige samesyn was, was vir ander aanstootlik – en daarom ook verdere rede om Smith te viktimiseer.

As dosent op Stellenbosch sou hy by geleentheid sy studente as deel van hul kursus ’n uitstappie na die berugte Crossroads-woonbuurt laat aflê, waar hulle, tot hul groot ontsteltenis, eerstehands kon sien en ervaar hoe die lewe vir mense aan die ontvangkant van apartheid lyk. Net ingryping van kerkleiers het verhinder dat die studente hul ontsteltenis ná die besoek in ’n verklaring aan die media bekend gemaak het. Die kerkleiers het toe ook sommer vir Smith verbied om weer so ’n besoek te reël. Dis onvoorstelbaar, maar insiggewend vir dié wat nie daardie tye beleef het nie, dat besoeke en samesyn nie net onwenslik was nie, maar as gevaarlik beskou is.

Ook hier moet ’n mens nie die nog dieper kant van die eenvoud miskyk nie. Smith het iets uitgeleef wat op ’n diepsinnige manier verwoord is deur Levinas, die bekende spiritualiteitskrywer wat lank die moord van sy nabye familie met die Jodeslagting moes verwerk. Levinas het beklemtoon hoe nodig dit was om in koinonia met ander te leef, selfs met hulle wat jou haat en vernietig. Hy was oortuig dat ’n mens nie onaangeraak kan bly wanneer jy in alle eenvoud ’n ander mens in die oë kyk en van aangesig tot aangesig voor hulle staan nie. Die gesig van die ander persoon raak jou, doen ’n appèl op jou, omvorm jou. In die aangesig van die Ander leer ken ’n mens jou verantwoordelikheid teenoor hulle en herken jy dat julle albei die gawe van mens-wees deel. Hierdie boek van Nico Smith is ’n eenvoudige verpersoonliking van daardie insig van Levinas. Dit word ’n sleutel: Bloot om in eenvoud saam met ander te wees kan jou lewe vir altyd verander.

Dit word nog verder bevestig deur ’n verrassende onthulling in ’n sleuteldeel van die boek (88–9) waarin Smith skryf hoe hy vir Henri Nouwen, een van die bekendste spiritualiteitskrywers van ons tyd, op ’n keer in Pasadena ontmoet het. Ook in hierdie vertelling kom Smith se solidariteitsbewussyn sterk na vore, maar daar word verder veral geïllustreer wat die volle implikasies van ’n uitreik na ander is. Hy het na ’n lesing van Nouwen gaan luister wat, in sy woorde, "verreikende gevolge" vir sy lewe gehad het. Nouwen is veral daarvoor bekend dat hy sy hoë pos by Harvard prysgegee het om in die Ark-gemeenskap vir mense met verstandelik beperkte vermoëns te gaan sorg. Smith skryf hoe Nouwen vir hom gesê het dat identifisering met mense beteken dat ’n mens letterlik by hulle inwoon. Om hulle lyding en lewe te begryp, moet mens deel word van hulle leefwêreld. Anders bly ’n mens bloot ’n buitestander, iemand wat nêrens hoort en nêrens liefde vind nie.

Die uitsonderlike skuif na ’n lewe in die township, en sy bediening in barre omstandighede, was dus die resultaat van ’n diepsinnige geestelikheid. Die skuif het Smith ’n unieke figuur in die politieke en godsdienstige versetbeweging gemaak. Soos hy, het ander Afrikaanse teoloë apartheid openlik verwerp en daardeur verguising ervaar. Dit is een van die jammertes van ons tyd dat van die eerbaarste en indrukwekkendste geestelikes in die destydse kerklike lewe saam met Nico Smith dreig om vergete te raak. Dit sluit in mense wat hy in sy boek noem of wat saam met hom gewerk het, soos Beyers Naudé, Dawid Bosch, Jaap Durand, Willie Cilliers, Eddy Bruwer, Andrew Hofmeyr, Ben Marais, Albert Geyser, Pippin Oosthuizen, Piet Meiring, Willem Nicol, om net enkeles van sy vele tydgenote te noem en om baie van die nog jonger name weg te laat. Hoe ironies dat hierdie name vandag onbekend is of dikwels selfs nie meer onthou word nie (sien bv ook https://www.litnet.co.za/rsquon-afrikaanse-kerkman-wat-apartheidstrukture-laat-steier-het-word-weer-onthou).

Nico Smith het nietemin tog onder hulle uitgestaan in sy solidariteit met mense in die township wat letterlik aan liggaam en lyf gevat het en hom ’n unieke pad laat loop het. Nader aan die mense en sterker uitgelewer aan die institusionele geweld van die weermag en politiek as wat Nico Smith in daardie plek was, soos wat hierdie boek op bladsy na bladsy vertel, kon mens nie wees nie.

’n Mens kry in hierdie boek ’n binnekykie in ’n leefwêreld waaraan die meerderheid wit mense selde, indien wel, blootgestel was en waarvan hulle nie ’n idee gehad het nie. Dit is ’n boek wat mens in hierdie opsig onwillekeurig herinner aan Elsa Joubert se onvergeetlike Die swerfjare van Poppie Nongena wat die leefwêreld van ’n swart vrou op so ’n ingrypende manier onder wit mense se aandag gebring het. Net dat Smith se lewe letterlik elke dag op die spel was in ’n plek van oproer en vernietiging.

Die boek is nie sentimenteel of soetsappig nie. Onreg word meedoënloos en met heilige woede ontmasker. Koud en hard is dit egter ook nie. Daarvoor is daar te veel pyn. Smith skryf hoedat hy in die 10 jaar van sy bediening slegs een keer gevra is om in ’n wit kerk te preek. Hy het die kans gebruik om "versigtig" in sy preek te vra dat mense anders dink oor hul verhouding met swart mense en dat hulle konkreet sal uitreik na hulle. In sy skik met homself, het hy gedink dat sy boodskap nogal positief ontvang is, maar vind daarna uit dat die kerkraad na sy preek stilletjies ’n vergadering gehou het en net daar besluit het dat hy nie weer vir ’n diensbeurt uitgenooi sal word nie (61–2).

Of hy vertel van die verlies van jare lange, intieme huisvriende. Hoe rou sulke ervarings vir hom moes gewees het, kom ’n mens agter deurdat hy sy boek begin met ’n voorbeeld hiervan (15–21). Hy vertel hoe goeie vriende se seun (wat hulle na hom vernoem het), wat dikwels by hom gekuier het, teen hom gedraai het nadat ’n offisier vir die seun tydens sy militêre opleiding vertel het dat Smith ’n "kommunis" is – en dit in ’n tyd toe die kommunisme die groot vyand was teen wie goed en bloed verdedig moes word. So woedend was die seun dat hy spesiaal vir Smith opgesoek het om vir hom te sê dat hy sy bande met hom verbreek.

Die jongman word ’n tydjie later tydens sy grensdiens gedood. Dit is byna onuitstaanbaar pynlik om te lees hoe Smith vertel dat hy, hoewel nie uitgenooi nie, die begrafnis tog uit eerbetoon gaan bywoon het. Maar hy het hom daar, in die teenwoordigheid van die ergste moontlike verlies, in ’n "koue, onvriendelike atmosfeer" vasgeloop met ou kennisse wat hul rug letterlik op hom gedraai het en hom geïgnoreer het.

Uiteindelik bly hierdie boek so uitsonderlike omdat dit nie bloot oor Smith as dapper, verguisde versetstryder of sy persoonlike geloofsreis gaan nie, maar om Mamelodi self, om die townshipmense. Deur hulle ontdek Smith wie God werklik is. Dit is nie hy wat hulle heenwys na God nie. Hy vind God in hulle midde; hulle laat hom God ontmoet.

Aan die einde van die boek skryf Smith (186–9):

In die matchbox-huisies en in die donker kamers van die hostelle in Mamelodi het ek ontdek dat God ook dáár, en júis daar woon. Ek het hom daar gesien in die vriendelike gesigte van die inwoners. Ek kon my saam met hulle verheug in sy bestaan ...

Aan dié God wat op ’n misterieuse wyse, ’n wyse wat ek nie kon verklaar nie, onder die verworpenes aanwesig was, kon ek my op ’n mistieke wyse oorgee. Hy was nie meer vir my ’n God wat deur omvattende teologiese strukture bestudeer en ontleed kon word nie. Hy is in sy wese teenwoordig onder mensekinders, Hy leef met hulle mee. Hy versterk en bemoedig hulle. Op sy eie wyse werk Hy onder mense en voltrek Hy wonders in die lewe van elke individu.

My siel het rus gevind in die God wat in en onder mense woon – en dan veral onder verdrukte en verworpe mense. Daar tussen hulle het ek sy teenwoordigheid beleef. Daar, met sy vertroostende hand op die skouers van hulle wat verdruk was, het ek gesien hoe Hy die trane van hulle wange afvee. En dan het die hemel vir my op die aarde neergedaal. Dan het ek geweet die nuwe aarde het reeds aangebreek. God is by die mense. En dis die nuwe aarde.

Nico Smith het wel uitsonderlike erkenning van die swart gemeenskap gekry, soos blyk uit sy dogter se roerende epiloog tot die boek waarin sy vertel hoe hy met ’n amptelike begrafnis vereer is. Na al die jare vra hierdie boek ook van sy eie gemeenskap om saam met hom in Mamelodi te woon. Dit is sy laaste gesprek met sy eie gemeenskap, ’n passievolle uitnodiging om die onreg van die verlede nie te verdoesel nie, maar te herken vir wat dit was en vir watter gevolge dit tot vandag toe nog het.

Noudat die verhoudinge tussen mense in die land in onlangse tye weer troebel geraak het en spanning dikwels akuut hoog is, is Smith se boek ’n tydige voorbeeld van die waagmoed wat nodig is om kunsmatige en destruktiewe grense tussen mense oor te steek. Om te besef hoe dinge verkeerd loop, help mens om goed te maak, maar motiveer ook om saam te werk aan ’n gedeelde toekoms waarin alle mense hul plek in die son het. So ’n saamreis behels dat ’n mens soms eie belang opsy skuif, en ook dat ’n mens rekening daarmee hou dat die proses van saamwoon soms dalk pynlik en frustrerend kan wees. Vir Nico Smith het so ’n reis rus, vrede en geestelike verryking gebring. Sy boek is ’n praktiese voorbeeld van die goedheid waartoe mense in staat is, as hulle maar net heel eenvoudig van aangesig tot aangesig leef. Net op dié manier kom mense tot rus en vind vrede.

The post Resensie: <em>In Mamelodi het ek my God gevind</em> deur Nico Smith appeared first on LitNet.

Die nuwe Afrikaanse prosaboek
Samestellers: Sonja Loots en Steward van Wyk
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN: 9780798178082

1. Inleiding

Die nuwe Afrikaanse prosaboek verteenwoordig ’n ingrypende breuk met sy voorganger, Die Afrikaanse kortverhaalboek, laasgenoemde saamgestel deur Abraham H de Vries. Vir die doeleindes van vergelyking sal ek soms verwys na die vyfde hersiene uitgawe hiervan, wat in 1996 en weer in 2003 verskyn het onder die titel Eeu: Honderd jaar van Afrikaanse kortverhale. Dit is nie die laaste weergawe van De Vries se bloemlesing nie, maar dié uitgawe val saam met ’n simboliese oomblik in makrotydsverloop vir die ontwikkelingsgang van die Afrikaanse kortverhaal, en val ook min of meer saam met die einde van apartheid, en is om hierdie redes nuttig as verwysingspunt.

Die beginsels waarop Loots en Van Wyk hul keuse maak, sowel as die effekte daardeur verkry, verskil dermate van De Vries se keuses dat dit duidelik is die Die nuwe Afrikaanse prosaboek wil nie sy voorganger vervang nie. Wel beloof die nuwe bloemlesing om in vele opsigte ’n aanvullende blik te gee op die Afrikaanse kortverhaal. En dis ’n keuse wat tot wydlopige literêr-intellektuele nadenke stem, soos ek sal aantoon. Die samestellers fokus op eietydse en nuwe stemme, en minder op historiese stemme soos Langenhoven, Van Melle of CGS (Con) de Villiers. Selfs Eugène Marais het in die nuutste bloemlesing uitgeval. Skuins voor my op my lessenaar wag ’n publikasie op die lees, getitel Die Nuwejaarsfees op Palmietfontein en ander Afrikaanse verhale, deur Leon Maré (1918, uitgegee deur JL van Schaik). ’n Mens kry hier ’n indruk van hoe goed die kortverhaal in Afrikaans van meet af aan was. Dis werk wat die modernisme voorafgaan hierdie, en wel hierin: Dit bekragtig tradisionele waardes onkrities. En tog vermoed ek dat wanneer ek verder daarin lees, ek enkele kruipende trekke van die stadig wordende moderniteit, selfs van sy mees tiperende stroming, die modernisme, sal bespeur. Daar is nooit ’n onbetwisbaar aanduibare skeidslyn tussen hierdie groot gewrigte nie. En tog is die bewus wees van die bestaan van die gewrigte uiters bepalend vir die betekenis van tekste.

2. Samestelling en tydsgees

Wat onmiddellik opval uit Loots en Van Wyk se keur, is dat die demografie van die Afrikaanse skrywerstemme uitgebrei het. Meer bruin stemme kom voor. De Vries se samestelling het 18 vrouestemme (uit 68) teenoor Loots en Van Wyk se 29 (uit 58). Wat bruin of swart stemme betref, het die ouer samestelling ’n skamele drie (dis as ek my verstout om Langenhoven, wat volgens sommiges ’n bruin stem was, hierby in te tel), teenoor die nuwe samestelling se 11 (as ek reg tel). Die aantal stories deur die bruin skrywers wat opgeneem is, is ook goed beduidend. Hoewel die ouer samestelling noodwendig vele stories bevat wat oor bruin gemeenskappe handel – want uiteraard is die twee Afrikaanse gemeenskappe diep verstrengel – bevat die nuwe samestelling veel méér stories oor bruin gemeenskappe, hierdie slag meestal deur bruin skrywers self geskryf en nie vanuit ’n wit oogpunt nie. Ander stories, weer, bevat meer dikwels swart figure en ander Suid-Afrikaanse identiteite as voorheen. Die samestellers het polities ideologies uiteenlopende stemverbuigings opgeneem, insluitende uitinge wat vir sommige wittes aanstootlik kan wees. Dis ’n pluspunt aan die keur. Dit gaan nie hier oor reg of verkeerd nie, hoewel dit ook belangrik is, maar eerstens oor verteenwoordiging vir die kompleksiteit van ons samelewing en die uiteenlopende bronne wat dit voed.

Die samestelling neem die sogenaamde kortprosas van Jan Rabie as sentrale verwysingspunt, en volgens die voorwoord word werk opgeneem van “wyd uiteenlopende skrywers wat hom [Rabie] opgevolg het”. Daarmee bedoel die samestellers volgens hulle verdere verduideliking skrywers wat die invloede of bemoeienisse van Rabie in opvallende mate toon of daarmee omgaan, bewustelik of onbewustelik. Rabie het sy stories opsetlik nié stories genoem nie, omrede die verhaalelement soos tradisioneel verstaan, daarin ondergedompel staan ten opsigte van die modernistiese elemente. Sy prosas is eksperimenteel by uitstek en toon vele trekke van die Europese modernisme, onder meer eksistensialistiese angs; die nivellering van die individu as figuur; sy/ haar onderworpenheid aan maatskappykragte, soos die verbruikerskultuur; geïmpliseerde filosofiese mymerings wat vergestaltings en persoonlikhede aanneem; en narratiewe verdoeselings, ’n soort Veronika-dans met die mantels, wat die effek het dat dit die veelvoudige betekenisaard van die moderne storie beklemtoon. Met Jan Rabie het die Europese modernisme die Afrikaanse verhaal vol in die maag getref. Dit was ’n laat geboorte hiervan vir Afrikaans, en die Sestigers het noodwendig gevolg. Die latere postmodernisme en dié se opvolgers in Afrikaans – daarmee bedoel ek die eerste fase van postmoderniteit (genoem postmodernisme) sowel as die verbuigings daarvan wat daarna gekom het – kom in die vaarwater van hierdie ontwikkeling wat deur Rabie ingelui is. Vandaar die keuse van Rabie as vertrekpunt vir die bestekopname van die moderne en postmoderne kortverhaalkorpus in Afrikaans.

Elk van die nege afdelings word ingelei met ’n Rabie-verhaal uit sy seminale bundel 21 van 1956, en dan volg stories deur verskillende skrywers wat die tematiek van die Rabie-storie op meervoudige vlakke beliggaam en eggo. Een van die vele sterkpunte van Loots en Van Wyk se indrukwekkende versameling/raming, is juis hoe die samestellers metaforiese “asemhalingsruimte” verskaf vir Rabie se temas, soos wat dit voorkom in die ander stories wat in elke afdeling op ’n bepaalde storie uit 21 volg. Letterkundestudente kan veel hieruit leer wat toepassingsmoontlikhede van temas en die verskillende lae van “figuurlikheid” betref. Die keur se klem op die modernistiese wending wat deur Rabie se 21 verteenwoordig word, is ’n radikale klem. Dis méér as klem, dis die hele geraamte en postuur van die keur. Hierdie sterk benadrukking loop die gevaar om ’n sekere ongebalanseerde indruk te wek: Die eietydse verhaal het vele fasette en is besonder uiteenlopend. Mens sou kon redeneer dit álles put uit méér as net die wendinge van die modernisme. Trouens, die post-postmoderne verhaal keer dikwels terug na tradisionele vertelwyses, maar wend dit op gans ontradisionele wyses aan. Die gewaarwordinge in die eerste fase van die postmoderne verhaal, wat homself redelik selfingenome “postmodernisme” gedoop het, het daarná subtieler en komplekser geword, en is self ’n ontluistering van die modernisme sowel as ’n ontluistering van die eerste fase van postmodernisme. Dít laat die vraag ontstaan: Hóé sentraal staan die aanvanklike wendings van modernisme (by uitstek verteenwoordig deur Rabie) dan in werklikheid in die volle spektrum van die eietydse verhaal?

Die teenargument is egter redelik eenvoudig en besit ewe veel geldigheid: Geen van die opvolgfases van die modernisme sou moontlik gewees het as dit nie was vir die radikale ontsetelings van tradisionele betekenisse wat deur die modernisme, by uitstek deur Rabie ingelui, meegebring is nie. Dit is ook die swyende argument van Loots en Van Wyk se keur. Die belang van hierdie publikasie kan nie onderskat word nie. Dis besonder welkom, en boei van die eerste storie af, en hou enduit vol om te boei. Die meeste van die verhale is so gespanne én so spannend soos ’n “sixpack” op die grasperk in die middel van die winter. (Maar, oukei, nou klink ek ’n bietjie te veel soos Deborah Steinmair ...) Ek stem saam met die mening in die voorwoord dat Rabie se pessimisme oor die destydse Afrikaanse verhaal, dat dit onvoldoende sou wees as instrument om die nuwe tye te meet, welgeluksaliglik nie meer van toepassing nie. Nêrens kom ’n meer lewende opvoering van ’n samelewing se lewenswyses en problematieke só dimensioneel en voelbaar aan bod soos in sommige van hierdie kortverhale nie. Kortprosa gryp op bondiger wyses as die roman die stand van kultuur en plek vas, veral die onderbewussyn van ’n tydperk. Met hierdie stelling bedoel ek: By uitstek is dit die kortverhaal wat toegespits en kripties te werk gaan met die swyende psigiese gereedskap – moreel, filosofies, esteties en kultureel – waarmee ’n samelewing sy wroegings en dilemmas en ekstases besleg, en ook waarmee hy aan nuwes gestalte gee. Die roman is te wydlopig om hierdie soort onmiddellike sondering aan te bied, en die gedig meestal te persoonlik daarvoor. ’n Goeie kortverhaal is soos wat Petra Muller miere in “Die miere” beskryf: “Die mier, onthou mnr Oelofsen, het twee mae. Die een is sy eie maag waaruit hy voeding put. Die ander is sy sosiale maag, ’n reserwesak soms tot barstens gevul, waaruit hy sy makkers langs die pad voed” (bl 605).

Só is die goeie kortverhaal – dit het twee mae, en die leser eet van meet af aan saam uit albei. Dit is waaragtig ’n baie bepaalde tyd en plek, meestal gesitueer in die postapartheid Suid-Afrika, wat in hierdie keur aangebied word. Die Afrikaanse kortverhaal kan langs die heel beste verhaalkuns ter wêreld staan.

3. Verdere problematisering

Sommige van die klassieke verhale in De Vries se keur is ook hier. “Melk” deur Elsa Joubert is een, maar haar uitmuntende, sferies-melankoliese “Die sendeling se vrou” is nie opgeneem nie. Tematies skakel die eerste verhaal meer pertinent met die hedendaagse klem op die nadraai van kolonialisme en die aard van postkolonialiteit. En laasgenoemde storie skakel meer pertinent met erfenis, iets wat verby is. (Of is dit nie verby nie?) JM Gilfillan se “Taalles” is wel heropgeneem. Daar is verrassende afwykings van De Vries se keur. Dalene Matthee se “Judasbok”, Koos Prinsloo se briljante “Klara se klokkies” en Karel Schoeman sowel as Harry Kalmer is weggelaat. Maar dan is daar die nuwe stemme, wat vergoed vir die weglatings, soos Nathan Trantraal, Ronelda Kamfer, Jolyn Phillips, die wonderlike vondste van Brian Fredericks, en enkele stories deur die verhoogkunstenaar Nathaniël. Dana Snyman se bakkiespore lê ook oor die bladsye gestrooi.

Die insluiting van Anna M Louw se “Herbert Birnseig se slaaplose nag” is ’n swakkerige plaasvervanger vir Schoeman se navrante “Die park na die val van die blare”. Albei stories handel oor uitgeweke randidentiteite, soos Jiddisje of Duitse mense, in Suid-Afrika. Dit was, en is, vermoedelik die Europees-afgeleide (lees wit) Afrikaner se grootste vrees om so ’n randidentiteit in sy eie land te word, en om hierdie gewaarwording dan te lees aan die hand van ander, meer opvallende minderheidsidentiteite, ander “uitgespoeldes” wil ek amper sê, bring die vrees dubbeld en dwars tuis. Schoeman se verhaal doen dit meer gestroop en in klinkerder prosa.

Soos mens deur hierdie boek lees, besef jy juis in watter groot mate Suid-Afrika in sy geheel eintlik saamgestel is uit allerlei “uitgespoeldes”. Dis nie meer soseer die landbouernasate en skepelinge van die vlugtelinge uit Europa hierheen wat in die kalklig val nie, maar die Portugese vlugtelinge uit Afrika wat in die sestigs en sewentigs in Suid-Afrika aangekom het; die verstotelinge van apartheid in die townships, plakkerskampe en die heuwels van KwaZulu-Natal en op die vlaktes van die Karoo; die tussengeslagtelikes en gay mense in ’n samelewing van bot binêres; die ouerloses; en die grondverontregtes – om maar ’n handvol kategorieë te noem. Een voorbeeld, uit Odendaal se “Mamy Blue”, van ’n vrou en ’n dansmaat wat sy pas ontmoet het, op die dansvloer:

Hy is glad en styfgespan soos satyn. My vingers sprei oop, ek drink aan sy reuk, voel die sagtheid van sy lyf, en strek boontoe, boontoe, tot my hand tot rus kom op die vol rondheid van ’n vrouebors. Die laaste noot van Mamy Blue hang vir ’n oomblik in die lug [...] (586)

Dié soort tematiek, terloops, van hoe die verteller in die storie met ’n skok agterkom dat haar verkeerde aannames vir haar net so waar gevoel het soos die eintlike waarheid, onderstreep ’n makrotema van die moderne en postmoderne letterkunde: dat die ervaring van iets nie in die ding self opgesluit is nie, maar in die ervaarder se konstruksie daarvan. (In die filosofie het die vroeë moderniteit se Immanuel Kant dit die eerste keer verwoord. Die fiksie het skynbaar langer geneem om daarby uit te kom.)

Hoewel ’n tematiese oorvleueling met die vorige bloemlesings noodwendig voorkom, kry die leser met hierdie keur ’n snuifie van die verdere, meer radikale verskuiwing van temas wat die hedendaagse lewe verteenwoordig. Die verhale word nie georden volgens name van skrywers nie. Dieselfde skrywersname kom verspreid deur die bloemlesing voor en stories word breedweg tematies georden. Hierdie ordening vergestalt ’n belangrike ontwikkeling van die laat modernisme wêreldwyd, waarin die skrywer nie meer gesien word as ’n oppermagtige choreograaf van gebeure nie, maar as ’n medespeler in die stroming en wentelings van temas, idees, plekke, registers en verhale. Mens kan dít in verband bring met Roland Barthes se idee van “die dood van die outeur”. Die bloemlesing gee in sy samestelling ’n baie knap weerspieëling van hoe ver hierdie idee struktureel ingegrawe geraak het.

Die samestellers, Steward van Wyk en Sonja Loots

Soos ek reeds geïmpliseer het, kan die té streng kapstokposisie wat aan Rabie se verhale toegeken word, die indruk wek van ’n bykans lukrake wegspringplek vir ’n nuwe kartering van ’n literêre landskap, ’n landskap wat sy invloede dalk veel wyer gaan haal het. As mens wel hierdie seminale posisie aan die modernisme wil toeken, is dit egter fassinerend met watter konsekwentheid en patroonmatigheid die nuwe kartering daarin slaag om te werk gaan. Die netto effek is ’n ondermyning van die noodwendigheid van oorgelewerde kategorieë en ’n bevordering van die idee dat nuwe snitte van kartering, gebaseer op gans ander strukture, ook wetenskaplik kan wees as dit oordeelkundig aangepak word, soos hier.

Die wye loep wat gebruik word om “kortverhale” hier te versamel, is opvallend. Daar is die lang kortverhaal soos aangetref in SJ Naudé se “Die lawaaimasjien” en “Oorlog, bloeisels”, wat onder meer handel oor Afrikaners wat swerf om apartheidsdiensplig te vermy, en Etienne van Heerden se uitnemende “Dol hond”; die kortverhaal; die kort kortverhaal; en selfs een of twee stukke wat naby aan vonkfiksie kom. Die uitvloeisel van hierdie wye loep is dat sommige joernalistieke vorme, soos die rubriek, ook kwalifiseer. Die stukke deur die joernalis Herman Lategan is gewis goeie joernalistiek, maar die aantal stukke van hom wat opgeneem is, rek ’n bietjie die idee van letterkundige meriete. Die opeenhoping van stukke deur Nathaniël, stukke wat baie slim is maar kennelik steun op Nathaniel se stem en persoonlikheidsregisters, werk nie vir my volledig as letterkundig verantwoord op papier nie. Die volledige kunswerk by hom is die geskrewe stuk plus die verhoogopvoering. Iets soortgelyk kan gesê word van sommige stukke deur Dana Snyman. Hoewel heel kostelik in hul direktheid en sentimentele atmosfeerrykheid, is stukke soos “Brekfis, Junie 1976” en “Shield” niks meer nie as ’n gemiddelde skoolgrappie in die eerste geval, en ’n woordspeling in die tweede, wat behendig verstorie is. Vir my is die ewe treffende direktheid in stukke soos Petra Müller se “Sondagskos” nader aan standhoudende letterkunde, weens die groter woordvaardigheid en die groter kompleksiteit van die vertelkonstruksie. Anders gesteld is dit met Dana se werklik uitstekende stukke “Roikappiki” en “Binnelandse sake”, wat wel slaag as letterkunde weens die vindingryke taalkonstruksies en die verbeeldingryke herskrywing van ’n bekende staaltjie in eersgenoemde geval, en die vernuftige sosiale kommentaar in verhaalvorm gegiet in die tweede geval.

Ek meen dus dat die samestellers die net ’n bietjie wyd gegooi het in hul insluiting van soorte kortprosa, en dit kom effens geforseerd oor na my smaak. As die net so wyd wil kom, waar is ’n snuifie van Rachelle Greeff se uitstekende rubriekstukke van so ’n dekade gelede? Én nie eens een storie van Harry Kalmer nie? Die kontrakultuurtradisie van Afrikaans in die negentigs en net daarna het geweldige invloed uitgeoefen. Die werk van Kalmer sowel as sy persoon het eenvoudige opvattings van ’n wit heersersklas ondermyn. Toegegee, soos Welma Odendaal en Gilfillan se verhale ook doen (sien verderaan).

Een van die onbetwisbare prestasies van hierdie keur is die verteenwoordiging wat gegee word aan streekstale en dialekte van Afrikaans. Die volledige argipel van “tale” wat tesame Afrikaans genoem word, dryf in hierdie boek in een stroom sáám. Weet jy wat is ’n aangelaaide tong (“Ontuis” van E Kotze)? Of ’n koort, soos in “ek gaan koort toe met jou” (Audrey Blignaut se “Sa, vat hom!”)? Ken jy “are” vir weerlig (“Malhond”, Van Heerden); “inkennige huise” vir nederige wonings (“Die oë, die oë”, Müller)? ’n “Sitkamerhoekie” wat mens in sommige ouer slaapkamers kry? En “kweperbekwaam” vir ’n jong meisie wat borste ontwikkel (Elias P Nel se “waterslang vat vrou”)? Daar is “vetlampiegelofies”, “kom-hiernatoe-gras” (lang gras wat in die wind waai), ’n vinnige draai maak by my “pos” (huis), “witbenes maak” (mense vermoor), ’n broek se “plietse”, ’n trensgat, ’n kêrelbok (manlike bok), ’n terjaken (diaken), “kaaipastig” (kamstig), om ’n paadjie met rivierklippe “uit te straat”; en so aan, en so aan. Die taalrykheid in hierdie bundel is gewoon onuitputbaar. Die beste gevalle is sinskonstruksies, wat te lank is om hier aan te haal.

Een van die opvallendste erfgename van Rabie is Marlene van Niekerk, hier in “Die slagwerker” en die “Die vrou wat haar verkyker vergeet het”. Dit is so veral in haar uitbeelding van eksistensiële angs en in die gekonstrueerde, sintetiese aard van die metafore en gewaarwordings in die twee verhale. Hierdie sintetiese aard bevraagteken die idee van wat “natuurlik” is aan die mens. In laasgenoemde verhaal raak ’n akademikus op ’n alleen-wegbreeknaweek verstrik in haar selfbewuste waardering vir voëls, en word sy ’n slagoffer van wat eintlik ’n selfopgelegde, baie selfbewuste oorwaardering van haarself is as mens: “Dit was ’n strik vir die lewe self, vir die allerkosbaarste, die argeloos wegwiekende, die mees skitterend bepluimde veegsels van die syn” (321). In die tradisie van die moderniteit plaas die vrou “wat haar verkyker vergeet het” haar eie mensheid bó die natuur, maar eindig onderstebo hangende in ’n boom, as ’n onderafdeling ván die natuur.

Breyten Breytenbach se verhale uit Katastrofes (waarvan ’n paar hier opgeneem is) is nog ’n direkte opvolger van Rabie.

Die interessantste gevalle van onlangse opvolgerskap wat die bundel uitwys, is Fransi Phillips en Nathaniël: so gesien in hul kort sinne, in die awelinkse, soms oënskynlik ontersaaklike waarneming, en in die opskorting van verhaallyn vir effek. Dis veel minder seker in watter mate Petra Müller, wat eintlik stam uit die kontrei- en die volksverhaal, by Rabie aansluit. Dis waarskynlik juis as kontrapunt dat Müller ’n interessante spanning met die Rabie-moment verteenwoordig. Daar moet egter in gedagte gehou word dat Müller wat die “metafisika” van haar verhale betref, weldeeglik modern is. Kyk byvoorbeeld hoe sy die tradisionele opvatting van die lewe na die dood in “Sondagskos” interpreteer.

Waarin die samestellers besonder goed geslaag het, is om te wys hoe die tradisionele en die eksperimentele vorme in die eietydse Afrikaanse kortprosa vermeng word en gevolglik van die mooiste “afgooikinders” opgelewer het. Breytenbach se kortprosas herinner juis aan Bolandse volksverhale wat saam met Roland Barthes en Robbe-Grillet by ’n Paryse maskerbal opgedaag het. Dié stukke is so boers soos kan kom, maar dit adem ’n wêreldtydgees in styl sowel as mededeling. Vir my is van die beste wendings in die kortprosa nié die meer bewustelike eksperimentalisme soos gesien by byvoorbeeld Fransi Phillips nie, maar die subtieler binnestebuite-draai van tradisionele vorme soos gevind in Van Heerden se “Dol hond”. Hier word ’n vae fantastieke element ingevoer om ’n streeksverhaalstorietjie – oor die sogenaamde karretjiesmense – in ’n volledig oortuigende sielkundige prieming van sosiale kompleksiteit, met inbegrip van volronde karakters, te verander. Die uitstygende idiomatiese en lewensgetrouheid van hierdie karakters, deur ’n wit skrywer geskryf, plaas ’n groot vraagteken agter die geldigheid van politieke argumente oor “kulturele toe-eiening” en herinner aan die aanval ’n paar jaar gelede op David Kramer se liedjies oor bruin gemeenskappe. Die reeds genoemde Müller is nog ’n voorbeeld. Jolyn Phillips maak iets spesiaal van die Afrikaanse baasvertellertradisie in haar verbluffende humoristiese verhaal “Lelik”, ’n stuk wat ’n hoogtepunt verteenwoordig in streekstaalaanwending in die bloemlesing. Twee voorbeelde: “Die donkerte het beginte op ons dakke sit” (207) en “Hennie is nou net wyd weg [verdwene]” (207). Ek kan ook hierby Helena Gunter se realisme soos dit in die bundel voorkom, insluit (sien verderaan).

Trouens, by die herlees van sommige van Rabie se stories val sommige van sy lomp stelswyses my op. Dalk het sy verhale nie so goed gehou in die tyd soos wat André Brink reken in sy voorwoord tot die herpublikasie van 21 in 2000 (aangehaal in Loots en Van Wyk se voorwoord) nie? Rabie was beslis ’n soort mondigwording vir die prosa, maar het nie die toets van die tyd in alle opsigte deurstaan nie, geoordeel aan die stories van hom wat hier aan bod kom. As teenvoeter moet egter gesê word dat Rabie soms beelde gebruik wat nog nooit voorgekom het in Afrikaans nie en wat laat dink aan Breytenbach, wat eers agt jaar later sy opwagting sou maak: “Toe hy weer kyk, het hy gesien hoe hulle nou albei in sy rigting kyk, en hoe haar hare skielik soos ’n seemeeu val langs haar gesig toe sy weer buig oor die roos” (518). Maar let gerus ook op die verkeerde plasing van die werkwoord “val” in die sin, die onnodige gebruik van die verlede tyd na die eerste komma, en die onnodige/verkeerde gebruik van “skielik”. Sulke besware verander egter niks aan Rabie se seminale betekenis as historiese figuur nie.

4. Uitsonderlike bydraes

Ek wil graag meer indringend na ’n paar van die mees besonderse kortverhale in die bundel kyk. Hier staan die uitnemende stilis Welma Odendaal vir my voor in die ry. Al vier haar stories handel oor wit mense wat ’n sukkelbestaan voer, en die karakters word kompleks en aandoenlik uitgebeeld. Die taal is beeldryk, keurig en gestroop, en die spanninge in die verhaal onderspan die vertelling so sekuur soos ’n weefraam. Kennis oor hierdie soort mense, goeie mense wat deur die noodlot buitestanders geword het, is net so noodsaaklik om die tragedie van ons verlede ten volle te verstaan as enige storie oor of deur ’n swart of bruin skrywer. Odendaal se stories is vol metaforiese ladings, waarvan die likkewaan wat in die kamer welkom was en toe vir jare nie weer gesien is nie (in “Vreemdeling”), ’n navrante, lieflike voorbeeld is. Wat in hierdie verhaal met ’n blanke gesin gebeur, is soortgelyk aan wat baie swart en bruin gesinne moes deurmaak, laasgenoemde om ander redes. Odendaal se verhale is my persoonlike gunstelinge in die bundel.

Oor Van Heerden en Müller se bydraes het ek reeds gepraat. Müller is een van die beste taalstiliste in Afrikaans en staan hierin langs Marlene van Niekerk. Helena Gunter se sorgvuldige en veelkantige beskrywings van die spanninge rondom grondbesit en die onregte rondom grond, in pure storie gegiet, is weldeurdag gekonstrueer om te wys dat daar geen wenners in hierdie voelbare tragedie is nie. As ’n etiese verbeelding staan sy langs Rabie. Een van die sterkpunte van haar twee verhale is hoe dit maatskaplike spanninge in die private en persoonlike domeine toon, en hoe die private en politieke nie losgemaak kan word van mekaar nie.

Die atmosfeerryke verhaal “Roomys” deur JM Gilfillan is waarskynlik die moment in die bundel wat ek die meeste geniet het. Die pragtige verhaal handel oor ’n padwerker en sy stukkie los liefde, soos gesien deur die oë van ’n ongerepte seun. So ervaar die padwerker se seun sy eerste bakkie roomys:

Net om daarna te kyk, was al ’n wonderwerk. Sneeuwit en glad. Soos niks wat ek al gesien het nie. Ek sal nooit vergeet hoe lekker dit was nie, met ’n heerlikheid wat nie vasgehou kon word nie. Voor jy dit behoorlik het, smelt dit weg. Dan sit jy met die smagting. Tot jy weer ’n mond vol vat. (24–5).

Uit dieselfde verhaal deug die volgende aanhaling om te wys hoe Gilfillan ondertone van suggestie hanteer. Sy beskryf die padwerker se beeldskone loslappie, hoe sy in die padwerkerstent staan: “Nouja, ek toe maar in [ek gaan toe maar in], en daar sal ek Rita Hayworth aantref. Of haar look-alike. By die pompstofie is sy aan die vetkoek bak” (23).

Gilfillan se tweede opgeneemde verhaal, “Girlie”, wat so skromeloos ’n stuk Afrikaanse lewe uitbeeld met inbegrip van die versweë spanninge wat daarin voorkom, verdien ook om genoem te word. Dis ’n uitnemende voorbeeld van seksuele repressie binne die gesinsverband.

Een van die groot vondste is die verhale van die onbekende Brian Fredericks, wat handel oor bruin mense se lewens in subekonomiese toestande. Die humor, die skreiendheid, die vereenselwiging met plek en mens, die hantering van spanning en verrassing is heel besonders. Die humor en taalsoepelheid van die skrywer en digter in Kaaps, Nathan Trantraal, is aandoenlik, snaaks en het heerlik botsende emosies by my uitgelok. Die beste hiervan is “Dit was ’n dag wat ek nooit sal vergeet nie”. Die moeitelose wyse waarop hy politieke kompleksiteite in terme van huishoudelike situasies uitbeeld, is goed. Ek sou die verhaal “Modern times” nie ingesluit het nie, omdat dit nie op die vlak van sy bestes is nie.

Die naam van E Kotze moet genoem word. As skepper van karakter en as idiomatiese stilis is sy op die vlak van Muller, Odendaal en Van Niekerk. Haar verhaal “Die dekker” is onvergeetlik, veral in die aandoenlike toneel van die voorbarige vroulike kuiergas wat die man vlugtig tussen sy bene betas, en dan draai die gasheer om en sê vir haar, uit pure oorbluftheid: “Faye, jy is darem ’n lieflike mens!” Die slotparagrawe van hierdie aandoenlike verhaal is meesterwerk.

Die verhale van die nuwelinge Maruanda Wynne, Lynthia Julius en Madré Marais het my diep beïndruk. Die omgewings- en humoristiese situasiebeskrywings by Wynne is uiters behendig gedoen. Die subtiel transgressiewe aard van Marais se verhaal, wat handel oor skoolgrondgeweld en die ambivalente houding van die verteller hieroor, het tegniese vernuf geverg. Die verteller moet genoeg leidrade aan die leser deurgee sodat die leser die verteller kan kritiseer, maar dit moet gedoen word ondanks die verteller se emosies. Die “astrante” toon van Julius se verhaal het die paradoksale effek dat dit die leser oorhaal, wat ook vernuftig is.

5. Slot

As akademiese naslaanbron en as lekkerleesboek is hierdie publikasie een van die grotes uit die afgelope jare. ’n Samestelling staan in noue verband met die werklikheid van tydsverloop, en daarom het ek my toegespits op die veranderde aard van tekste in die lig van die veranderde tye, ’n aspek wat die publikasie pertinent onderskryf. Hierdie publikasie hoort op die boekrak van elke skrywer en leser, veral skrywers wat nog leer hoe om te skryf. Dis onontbeerlik.

• Charl-Pierre Naudé is ’n digter, die skrywer van die roman Die ongelooflike onskuld van Dirkie Verwey en samesteller van Rooiborsduif: Gedigte oor die liefdedeur Breyten Breytenbach.

The post <i>LitNet Akademies</i>-resensie-essay: <i>Die nuwe Afrikaanse prosaboek</i>, saamgestel deur Sonja Loots en Steward van Wyk appeared first on LitNet.

Gaan Suid-Afrika oukei wees?
Jan-Jan Joubert
Uitgewer: Tafelberg
ISBN: 9780624087700
Epub ISBN: 9780624087717

Die titel impliseer dat die vraag beantwoord gaan word, maar dit is seker onbillik in hierdie dae om te verwag dat ’n skrywer van só ’n boek met ’n klinkklare antwoord vorendag sal kom. Maar die probleme wat Suid-Afrika al van vóór die COVID-19-inperking kortwiek, bestaan nog steeds, en mens verwag darem dat dáárdie probleme deeglik hanteer sou word.

Die boek bestaan uit 17 hoofstukke, wat elk ’n sleutelvraag binne die raamwerk van die toekoms van Suid-Afrika aanspreek.

Jan-Jan is ’n ervare joernalis, en dit is gou uit die lees van die boek duidelik. Die navorsing is deeglik en akkuraat, en die eerste en vyfde hoofstukke, "Kan die ANC homself red?" en "Ramaphosa: Redder of faustiese swakkeling?", al twee ’n uitstekende beknopte geskiedenis van die onderwerp wat aangepak word. Die boek sal daarom die leser wat nie so goed bekend is met Suid-Afrika se omstandighede nie, heel gou op die hoogte bring.

Die styl is onderhoudend en in die trant van ’n geselserige rubriek. Die skrywer is nie skaam om sy eie stem en menings te laat hoor nie, en so nou en dan tuisgemaakte beskrywings of -rate aan te bied nie. Die Bybel en die Afrikaanse digkuns figureer sterk as bron – in die toon van ’n geselsie om die braaivleisvuur:

Oor die Afrikaanse taalstryd: "Geseënd is die vredemakers, mos?" (bl 183).

"Dit was DJ Opperman wat in 'Negester en stedelig' gemaan het '... aan jou dade grens ’n ewigheid'" (131).

Of boerewysheid (oor Helen Zille): "Hy sou my verwerp, nie omdat ek verkeerd is nie, maar omdat ek simpel en aanmatigend is ... – omdat ek optree soos ’n krummeltjie wat brood geword het" (128). 

Maar uiteindelik verwag mens insig in die vraag wat die titel vra. En ek was teleurgesteld.

Mens verwag darem immers antwoorde op dié vrae:

• Ten diepste, wat is fout met Suid-Afrika? Nie simptome soos werkloosheid, misdaad, korrupsie, rassisme en dies meer nie, maar wesenlik?
• En noudat ons weet wat fout is, hoe spreek ons dit aan? Prakties, watter hefbome gebruik ons om Suid-Afrika oukei te maak?

Daar is wel ’n oorvloed uiteensettings in die boek van wat mense verkeerd gedoen het: Ramaphosa, die DA, Helen Zille, Malema, wit mense en die Afrikaner byvoorbeeld. En ’n magdom voorskrifte oor hoe sulke mense hulle gedrag moet aanpas.

’n Neiging wat mens raaklees – trouens die naaste aan ’n oorkoepelende beginsel of leitmotif – is die idee van balans en kompromie. Die hoofstuk "Is die nasionale minimumloon ’n goeie idee?" word byvoorbeeld ingelei met die vermoedelik vanselfsprekende stelling: "Die ideaal is uiteraard om ’n balans te vind tussen regulering en uitbuiting ..." Uiteraard? Nee, dié uitgangspunt is nie "uiteraard" reg nie. Dit is juis wat ondersoek moet word. Soms is balans en kompromie nie vanselfsprekend nie.

Aanvanklik word die gevare van arbeidswette en gevolglike hoë werkloosheid met klaarblyklike insig uiteengesit; byvoorbeeld:

Die gevaar is dat ons land op ’n punt beland waar die grootste skeidslyn nie tussen geskoolde/ongeskoolde, hoog besoldig/laag besoldig of permanente/stukwerk gaan wees nie, maar tussen diegene met werk en diegene wat werkloos is en waarskynlik werkloos gaan bly. ’n Mens sien dit daarin dat Suid-Afrika se jeugwerkloosheidskoers volgens die Wêreldbank die hoogste ter wêreld is, terwyl die algehele werkloosheidskoers nie die hoogste ter wêreld is nie (185).

Uitstekend. Maar dan lees ons: "... ’n nuwe arbeidsbedeling is nodig. Ten einde uitbuiting te voorkom sal dit ’n loonstruktuur moet insluit wat ’n basiese minimum vereis, maar daardie minimum loon kan nie so hoog vasgestel word dit indiensneming bemoeilik nie ..." (189).

Dit laat my dink aan ’n tussenwerpsel deur voormalige premier John Vorster een jaar terwyl die opposisieleier, De Villiers Graaff, met sy mosie-van-wantroue-toespraak in die parlement besig was: "Ag nee, Div man, en jy het dan so goed begin ..."

Die uiteindelike voorstel is om die minimumloon aan ’n "nasionale minimum produktiwiteitsvlak en nasionale minimum kwaliteitstandaarde vir elke betrekking" te koppel (191).

As voorbeeld steun die skrywer dan op die Duitse stelsel, waar die Hartz-hervormings gelei het tot desentralisasie van loononderhandelinge volgens sektor en streek. Ooreenkomste só beding doen dan die loon-teenoor-produktiwiteit-afweging, en verseker op dié manier mededingendheid en werkskepping. Iets soortgelyks moet gevolglik in Suid-Afrika toegepas word.

Regtig?

Terloops, dit is nie net Duitsland wat ’n sukses van sentrale of streeksbedinging gemaak het om mededingendheid te bewerkstellig nie. Noorweë, Nederland, Swede en Ierland het almal ’n sukses daarvan gemaak.

Maar terselfdertyd het België, Spanje, Brasilië en Suid-Afrika so ’n stelsel, met tragiese gevolge. En die verskil? Al hierdie lande, Suid-Afrika inkluis, het etnies diverse samelewings, in teenstelling met die Europese voorbeelde hier bo. Trouens, daar is nie ’n enkele voorbeeld van ’n etnies diverse samelewing wat al daarin geslaag het om ’n suksesvolle arbeidsbedeling deur sentrale bedinging te bewerkstellig nie. Daarteenoor is daar hoogs suksesvolle etnies diverse lande soos Singapoer, Switserland, Mexiko, die Tsjeggiese Republiek, die VSA, Nieu-Seeland, Estland, Chili en die VK met vryemarkstelsels waar loononderhandelings op ondernemingsvlak plaasvind.

So wil mens dan jou hare uit jou kop trek as die hoofstuk eindig met: "Daarom moet die nasionale minimum loon aangevul word met sektorgedrewe en streekgedrewe produktiwiteitsooreenkomste en kwaliteitsooreenkomste, sodat die belegger en die eienaar teenprestasie kry vir die werker se oorwinning met die minimum loon" (193–4).

Dit, nadat die punt gestel is dat die vakbonde viervoet vasskop as dit by sulke ooreenkomste kom. Die vraag is tog seker: Hoe gaan ons dit regkry? Die naaste wat die skrywer aan ’n antwoord kom is: "Nogtans is dit doenbaar – soos enigeiets doenbaar is as mens net graag genoeg wil, en besef dat dit nie net wedersyds voordelig is nie, maar dat wedersydse ekonomiese oorlewing trouens daarvan afhang."

Dit laat mens onwillekeurig dink aan die perd in Orwell se Animal Farm wat homself gedurig vermaan: "I must just work harder."

’n Wesenlike frustrasie met die boek is dan uiteindelik dat dit so deurspek is met goedgelowige vermanings soos dié, wat nóg kant nóg wal raak om Suid-Afrika sistemies, op grootprentjievlak, oukei te maak: Ons moet dit net beter bedoel met mekaar. Ons moet mekaar net meer ter wille wees. Ons moet samewerking soek, en konflik vermy. 

’n Goeie voorbeeld hiervan is die hoofstuk oor die rol van wit mense. Dié is gewoon deurtrek van sedelessies soos: "’n Sagte woord keer die grimmigheid af, maar ’n krenkende woord laat die toorn ontvlam" (113); "Ordentlikheid kos niks" (121); "Witmense moet daarteen waak om volkome negatief te wees" (121).

Die olifant in die kamer word nie erken of aangespreek nie. Toe wit mense in 1652 hier aangeland het, was hulle eeue voor die plaaslike bevolking in terme van ontwikkeling. Hulle het tegnologie, kennis, boekgeleerdheid, sakevernuf en werkende bestuurs-, regs- en ekonomiese stelsels onder die knie gehad, en ’n gepaardgaande kulturele opset. Daarbenewens het hulle vir bykans 350 jaar nie gelykheid voor die wet in ’n vrye samelewing aan die swart inheemse bevolking gegee nie. Die gevolg is dat wit mense in 1994 steeds myle voor in die ekonomiese wedloop was.

Nou kom die probleem: Sedert 1994 het die inkomstegaping tussen wit mense en etniese swart burgers net groter geword, ten spyte van alle pogings van die regering by wyse van regstellensde optrede, swart bemagtiging, arbeidsreg en sosiale toelae. Witmense sien die armoede, werkloosheid, endemiese gesinsgeweld, groeiende misdaad, jaarlikse skreiende swak matriekuitslae en algemene gesukkel onder swart mense, en die gepaardgaande alomteenwoordige blaam- en slagofferkultuur. En wit mense sien hoe die regering dié kultuur voer met ’n struktuur van aalmoese, minimumlone, diensbillikheid, staatsdiensposte, skole wat alles doen behalwe leer en staatsondernemings wat as voerkrippe dien. Daarbenewens voel swart mense bedreig, onwaardig en verneder weens die gedurige herinnerings aan hulle eie onbekwaamheid. Beide rassegroepe se vooroordele ("Dis net hoe hulle is") moet eenvoudig in so ’n klimaat bevestig word, en gedy. In só ’n samelewing het almal rassevooroordele.

Dit is tog die groot prentjie. Hoe spreek ons dit aan? Met vermanings dat ons meer positief moet wees?

Dis nie dat die skrywer nie vele foute in die ekonomie en ander stelsels van die land raaksien nie. Of nie senstief is vir strukturele probleme wat dit onderlê of nie voorstelle maak wat dit aanspreek nie. Maar dan is sy raad rigtingwysers soos: Die regering moet beter projekbestuur aan die dag lê; die vakbonde moet onderneem om meer produktief te wees; die staat moet liewer nie produksie bestuur nie; die vakbonde moet ’n beter realiteitsbesef hê; staatsuitgawes moet besnoei word.

Maar hoe moet die groot struktuur verander in ons diverse samelewing waar die regering soveel belangegroepe probeer tevrede hou? Hoekom sal die regering dit wil verander, en nie soos altyd teruggly in die ondoeltrefende moeras van belangepolitiek nie?

En as die skrywer nie antwoorde op hierdie vrae kan verskaf nie, kán Suid-Afrika in sy beskouing dan hoegenaamd oukei wees? As ’n deurwinterde politieke joernalis moet hy tog uiteindelik moeilike vrae soos dié aanspreek.

Daar is nie ’n land ter wêreld waar elkeen spontaan doen wat sukses verseker nie. Nie eers naastenby nie. Veral regerings doen dit nie. Hulle is meestal ’n groot deel van die probleem. In suksesvolle samelewings werk gewone mense vir hulleself. Hulle reageer op strukturele aansporings wat in so ’n stelsel ingebou is. Om so ’n stelsel te bewerkstellig, is bitter moelik.

Om dan te eindig met die formule: "Alles sal regkom as elkeen sy plig doen. Dan sal Suid-Afrika oukei wees" (228), is darem net te lamlendig. Asseblief. 

The post Resensie: <em>Gaan Suid-Afrika oukei wees?</em> deur Jan-Jan Joubert appeared first on LitNet.

JM Coetzee: Photographs from boyhood
Edited and introduced by Hermann Wittenberg
Publisher: Protea Book House
ISBN: 9781485311560

"The marks of photography are all over my work, from the beginning," JM Coetzee told Hermann Wittenberg, the curator of an exhibition of Coetzee's early photography, which has been travelling the world for the past few years. It was most recently on display at the Amazwi South African Museum of Literature in Makhanda on the occasion of Coetzee's 80th birthday in early February. I first saw the photographs at the Irma Stern Museum in Cape Town three years after they were discovered when Coetzee was selling his Capetonian house in 2014 and the forgotten collection (including darkroom materials, negatives and prints) was found in the attic. Coetzee took these photographs as a teenager, when he was still considering photography as a career option and bought his first cameras, set up a darkroom and became a founding member of a photography club at his school. They are an extraordinary record of this time in his life. Walking among the images in the museum, I could not help feeling moved and, at the same time, strangely haunted. At the time, I did not know how to articulate my response to the exhibition, but when I saw JM Coetzee: Photographs from boyhood, I was eager to engage with the subject matter again.

The remarkable publication includes the photographs from the exhibition and others from the attic collection, with brief comments by Coetzee. For example: "Harry Cartoulis (left) who was reputed to have had sex, the real thing." Or: "Nic Stathakis, my earliest and (as it turned out) most enduring friend. My friends were mainly Jews and Greeks, hardly ever Anglos. Why, I wonder?" The introduction by Wittenberg and his interview conducted in March 2017 with Coetzee about the images are fascinating. It is a beautifully produced book that will surprise and enlighten even the most devoted Coetzee readers, but might also be an intriguing entry point for those yet unfamiliar with the Nobel Prize winner's work.

What struck me most about the book is that, along with the aspiring artist's curiosity and professionalism, it conveys, perhaps even unintentionally, a certain kind of vulnerability that probably should have been – but wasn't immediately – obvious in my thinking about the author and his writing. This is a young man who is still searching for his medium of expression, watching and recording his subjects – often unbeknown to them – in a soul-searching, piercing, yet seemingly detached manner that reflects later in his writing. And this is a boy trying to define for himself what it means to be a man in the world. A photograph of Coetzee's private library at the time, for example, reveals that of the books which can be identified by title and author, none is by a woman author. In the interview with Wittenberg, Coetzee speaks of how "in the 1950s 'serious' photography carried considerable cultural cachet. It was also a manly activity, in contrast to such effeminate activities as composing poetry or playing the piano." And, yet, his bookshelf includes poetry by TS Eliot, Oscar Wilde, Keats, Tennyson and Wordsworth. In this respect, and considering Coetzee's autobiographical writing, the photographs of Coetzee's mother, Vera Coetzee, are enthralling.

The photographs also offer glimpses of Coetzee's family and school life, the lives of farm and other workers, landscapes and cityscapes, experimental photographs, self-portraits and still lifes – mostly of darkroom and writing equipment, his first meta images that would continue reappearing in his work. Among my favourites are a stunning portrait of a painter in overalls and a brush in his hand and another one of Coetzee's brother, David Coetzee, on a bicycle. I was also captivated by the images of various private and public places in Cape Town which today, transformed but recognisable, are part of my own everyday world. Wittenberg comments in the introduction that it is "like looking through a keyhole into a lost world". Yet, some of this world remains familiar and echoes through the photographs into the present.

In a series of images of farm workers on the beach, in Wittenberg's words, "the liminal zone of the shore, as yet unmarked by the racial segregation that had begun to divide public spaces in South Africa, Coetzee's camera recorded the rapidly vanishing time when it was still possible for white people and black people to go to the seaside together". Next to one of the beach photographs is Coetzee's own striking comment: "Ros and Freek, born in the Karoo, on Strandfontein beach – their first ever sight of the sea. What they thought of it I will never know."

In the interview with Wittenberg, Coetzee remarks: "I believe I was interested in being present at the moment when truth revealed itself, a moment which one half discovered but also half created …. What I discovered over the course of time, unfortunately, was that I didn't have the eye of an artist-photographer … the truth was that I was never open enough to the world, particularly to other people's experience. I was too wrapped up in myself. Which is not unusual at that age." This is, to say the least, an interesting comment about a young man who would become a writer of Coetzee's calibre.

It is obvious from his writing that Coetzee has remained fascinated by photography throughout his life, and JM Coetzee: Photographs from boyhood is a vital contribution to the understanding of the medium's influence on the entire oeuvre of JM Coetzee, the author.

The post Review: <em>JM Coetzee: Photographs from boyhood</em> by Hermann Wittenberg (ed) appeared first on LitNet.

Dream of a lifetime: Crossing Antarctica
Mike Horn
Publisher: Jonathan Ball
ISBN: 9781776190096

The reputation of Johannesburg-born explorer Mike Horn, who now resides in Switzerland, is well known. Since dedicating himself to unique and rare adventures in the 1990s, he has criss-crossed the globe and assembled a long and varied CV of endurance. Spin-offs of this have been projects in environmental awareness, particularly among the youth; TV shows; coaching in various forms, particularly international-level sports teams; and public speaking.

His French TV shows are especially popular, which perhaps explains why the first edition of Dream of a lifetime – Crossing Antarctica was published in that language, too, in 2018. The latest edition was published this year as a South African paperback and has been released with an exclusive foreword.

The book is a first-hand account of a life-long dream the author had to traverse the southern polar icecap on his own and on unexplored routes. Simply covering 5 100 kilometres would be an achievement for many, but doing it in one of the planet's harshest environments is a feat embraced by very few.

His retelling of the adventure is relatively straightforward, beginning with how tragedy led to its being galvanised by the support of his family. There's a layout of the plan and its eventual execution.

The constant return to his guiding motivation builds tension and provides pause when the story picks up speed, but it is also a constant response to that single question going around in the reader's head, that of what causes a person to put themself voluntarily through this ordeal.

There is a boyish excitement to the tale. Horn's story touches on his experiences as a youngster growing up at the tip of Africa and the guiding influences of his childhood heroes. He's a believer in passing on one's values, especially to children, which undoubtedly gives the book its style.

Giving the story pace, biographical details are mentioned along the way, as are the hard-fought principles that have made him a sought-after coach. They start with a punch on page 1:

An average life lasts 30 000 days, and it is our duty to make every one count, to make the most of each passing minute. We don't come into this world to be simple bystanders to our own existence.

The book also adds to our insights on the state of the global environment at a time when it is front of mind.

Dream of a lifetime – Crossing Antarctica is a crackingly good tale, although readers might also find themselves agreeing with Horn about impatience. In the early pages, he describes waiting to leave as someone "going around in circles like a caged animal".

The same impatience is present in the way the book unfolds. Early chapters seem flabbier, edging into sentimentality. It all changes when he lands on the ice. Where the sudden unknown would overwhelm us, Horn's story moves into sharp focus. There is no room for error or being beyond the moment. Everything comes down to calories, weather, kit, distance, psychology and the discipline to control what can be controlled in pursuit of hyper-efficiency.

The pages fly by. The journey over the ice is as ferocious as the pace its reading makes. Here's a passage as example. Horn is deep into the trip when the heavy sled carrying all his provisions overturns suddenly in a snowstorm. The emergency release on the kite that pulls him along is broken, so he's dragged along.

Once, twice it lifted me three or four metres off the ground, only to drop me back down like a sack of potatoes. Every time I hit the ice, a growl of pain escaped me ... Every time I tried to get back up on my feet, the strings stretched a little more and my kite catapulted me back into the air. I crashed down lengthwise, like a quartered puppet. I could only protect my head while my body landed on the ice with a thud …

After being lifted off the ground a fourth time, "[e]verything started to move in slow motion …," he writes. "The blizzard was shrieking even louder, baying for blood. A shroud of snow started to cover me. I couldn't hear, see or feel anything – not even the cold – except for the dagger in my shoulder."

Above all else, Dream of a lifetime is inspirational, no matter your age. At 200 pages, it's an easy weekend read and one that now, more than ever, will have you champing for fresh outdoor air.

The post Review: <em>Dream of a lifetime: Crossing Antarctica</em> by Mike Horn appeared first on LitNet.

Kyk na my. Herinneringe aan ’n kindertyd
Nataniël
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN: 9780798179935

Min Suid-Afrikaanse skrywers het so ’n breë repertoire soos Nataniël: Hy is bekend as sanger, kabaretkunstenaar, komponis, impresario, vermaaklikheidskunstenaar, rubriekskrywer, satirikus, dramaturg, en kulinêre en leefstylkenner. Die Klein Karoo Nasionale Kunstefees vereer hom in 2014 met die Afrikaans Onbeperk-prys vir vernuwende denke, ’n prys wat toegeken word aan ’n individu wie se skryfwerk as innoverend of grensverskuiwend beskou kan word. As kortverhaalskrywer is Nataniël ook gekanoniseer met die opname van sy werk in Die Afrikaanse Kortverhaalboek.

In ’n onderhoud met Remona Voges-Van Huyssteen op LitNet vertel die skrywer dat sy uitgewer hom herhaaldelik gevra het om ’n boek oor sy kinderjare te skryf – ’n werk waarna sy volgelinge dekades lank uitgesien het. En die resultaat, Kyk na my, stel nie teleur nie. Die kritiek teen sy voorheen gebundelde sketse – naamlik dat die vertellings nie werk op papier nie, maar net as die kunstenaar dit vertel en dit op die verhoog gestalte kry – is nie van toepassing op die vollengte memoir van 268 bladsye nie. Die bekroonde skrywer, Nataniël, is hier aan die woord, alhoewel die werk diep en wyd deur sy veelkantige oeuvre insny. Hierdie is ’n teks wat nie in isolasie van Nataniël die verhoogkunstenaar of Nataniël die gewilde mediapersoonlikheid gelees kan word nie. Ook die skrywer se YouTube-stories resoneer met die werk.

Die titel, Kyk na my, fokus die leser se aandag op Nataniël in die kollig; op sy wondbaarheid en triomf. Die omslagontwerp toon ’n seuntjie as fantasiekarakter met ’n punthoed en plastiekswaard. Daar is ’n superponering van ’n huis (wat ook ’n klavier is) in die agtergrond. Op p 168 word die omslag tot lewe gewek as die verteller sy verhoogervaring tydens ’n operette verwoord:

[O]ns het vir maande geoefen aan hierdie operette en die dag van die opvoering was uiteindelik hier. Ek het gebewe wanneer ek dink aan my opstap. Kan iets beters met ’n mens gebeur? Die baard wou nie sit nie, radeloos het Ma uiteindelik die gom van my ken gewas, ’n swart pen gegryp en ’n snor geteken. Sy moes dit drie keer teken, ek het gesweet soos net ’n vet kind kan. [...] Dit was die gelukkigste oomblikke wat ek nog ooit beleef het, dit was asof vriendelike elektrisiteit my met klein skokkies bly kielie het. Ek het met my plastiekswaard op die stoep gestaan en wag [...].

Aan die woord is ’n orakelagtige kind wat herinner aan Jung se argetipe(s) van die magiese of onskuldige kind. Die transformatiewe krag van die kunstenaar, wat ook ’n towenaar is, word ontsluit en die verteller besef dat kreatiwiteit selfs oor die pynlikste ervarings kan seëvier.

Humor, maar ook tragikomiese en sprokiesagtige beskrywings, kom voor soos dit insgelyks die geval met die outeur se sketse is. Die memoir is in 36 hoofstukke verdeel en die verhaalatmosfeer is dromerig en misterieus. Die skrywer lewer verslag van sy lewe as jong, sensitiewe seun; ’n leefwêreld wat gekenmerk word deur hegte bande met familie soos sy ouma, oupa, ouers, broers Erik en Ian, asook suster Madri. Die verhaal speel tydens die 60’s en 70’s op plekke soos Riebeek-Kasteel, Porterville, Wellington en Kuilsrivier af. Enkele vertellings speel egter later (in die hede) af, en as geheel beweeg die memoir op ’n anachronistiese tydlyn. Die boek is, naas ’n egodokument, ook ’n prikkelende tydsdokument.

Op p 16 sê die verteller: "Ons Wêreld en die Ganse Wêreld was slegs geskei deur silwer ogiesdraad." Die bloedjong verteller beleef alles om hom as reusagtig – ’n waarneming wat dieselfde logika volg as die digter, Hilda Smits, se digbundel Die bome reusagtig soos ons was. Nataniël is by uitstek ’n beskrywer van ruimtes, of dit nou huise, kamers, kastele, koshuise, piekniekruimtes of intieme binneruimtes, soos laaie of spense, is. Sy beskrywing van die ruimtes is hiperbolies, maar hier is ’n dubbellens-fokalisering teenwoordig: Naas die jong kind, "kyk" ook die volwasse fokalisator na die woonplekke en ander ruimtes as dioramas of pophuisagtige ruimtes van ’n verbygaande jeug, byvoorbeeld op p 128. Reële asook fantasieruimtes kom voor, en die grens tussen werklikheid en fiksie vervaag (soos op pp 130–132). Jeugherinneringe word met ’n sterk sintuiglikheid neergepen; ook die aanraking van dinge, byvoorbeeld die slag wat hy vir die eerste keer met sy ouma se juwele kennis gemaak het, word as heerlike taktiele belewenisse voor die oog geroep (pp 97–99).

Die narratief word bevolk deur ongewone fantasie-elemente (of wesens) soos die Stoepsitters, die Prins, die Soldate, die Huisengel, die Skadu’s en die Groot Grys. Die funksie van laasgenoemde is ’n kentering in die jong Nataniël se gemoed ten einde hom te slyp vir die eise vir sy latere rol as verhoogkunstenaar.

Naas die herinnering aan sy skooljare en gesinslewe bevat die memoir ook beskrywings oor die jong seun se belewenis van skolerugby, judo, sy musiek- en kunsjuffrouens, speelgrondboelies en die invloed van filmteater op die jong kunstenaar se sienswyses. Op prikkelende wyse beskryf Nataniël sy gewaarwordinge rondom die fynere nuanses van kos, modes, dekor en interieur, en selfs argitektuur. Die verteller se vader, ’n motorwerktuigkundige, besluit om predikant te word – en die gesin ervaar finansieel ’n paar maer jare terwyl hy teologie studeer.

Die skrywer lewer skerp sosiale kritiek teen lyfstraf:

Ek wil dit nie doen nie, het my pa gesê.

Dan het die geluid gevolg, die houe wat val, net ’n paar, maar onmiskenbaar die klank van barbarisme, die chaotiese geluid van generasies se onnoselheid. (162)

Asook:

Niemand slaan weer aan my nie, ek is spesiaal – beslis ongelooflik spesiaal – ek hardloop nie nou weg vir ’n pak slae nie, ek vertrek nou, ek word hopelik gevind deur my soldaat of gered deur mense wat verstaan dat ek op ’n besonderse plek moet land, ’n plek waar angs nie leef nie, waar dom reëls verbode is, waar talentvolle kinders (die orreljuffrou het óór en óór gesê ek is talentvol, is julle doof?) nie aangerand word nie. (164–165)

Die jong verteller se droomwêreld spat aan skerwe wanneer hy moet rugby speel en hy die ervaring as angsvol en dissosiatief beleef:

Ek sit agter die pastorie tot Sondagskool klaar is. Ek loop eers huis toe wanneer die strate stil is. Ek is naar. Ek bly die hele week naar, ek koop nie eens ’n worsrol of ’n pakkie sout-en-asyn nie. Die volgende Saterdag speel ons rugby in Darling. Daar is soveel mense dat sommige agterop bakkies moet staan om te sien. Almal het van my gehoor. En dat ons span die verste gaan verloor in die geskiedenis. Ons stel nie teleur nie. (185)

En:

Deesdae is dit skreeusnaaks, my manewales op ’n rugbyveld, maar as ’n kind van elf het ek dit ervaar as haat. Haat teenoor my en gevolglik haat teenoor hulle, die georganiseerde, dikvellige, kortsigtige, tradisionele, wettige, publieke boelies. Dit was die begin van my diepgewortelde renons in gesag van enige aard, my weersin in politici, akademici, kerklike konings en sosiale reuse. My onwilligheid om te buig of te volg bly steeds deure toeslaan. (185–186)

Bovermelde aanhaling is tiperend van Nataniël selfironisering – en dis sosiale kritiek par excellence. Die leser se bemoeienis met die jong seun as buitestander noop hom tot empatie met die latere, volwasse kunstenaar se buitestanderskap.

In hierdie vertelling is die standaard narratiefbindingsmeganismes afwesig en steun die verhaal op die gebruik van die bewussynstroomtegniek. Die beskrywing van indrukke, eerder as die voortsnel van verhaalgebeure, is kenmerkend van die memoir. Die skrywer is in alle opsigte ’n esteet: Kyk na my handel in wese oor die belewenis, die herkenning en die skep van estetika in alle gedaantes – die verteller verestetiseer bykans alles en die boek wemel van aangrypende poëtiese segginge, byvoorbeeld die verwysing na skeppende idees as "uit verre verbeeldings", om net een te noem.

Nataniël het vir hom ’n unieke plek in die Afrikaanse letterkunde losgeskryf. Kyk na my is ’n genietlike werk én ’n kragtoer.

Lees ook:

Skrywersonderhoud: Nataniël oor kunstenaarskap en Kyk na my

Lesersindruk: Kyk na my deur Nataniël

The post Resensie: <em>Kyk na my</em> deur Nataniël appeared first on LitNet.

Die agste dag 
Ockie Strydom
Uitgewer: Rosslyn-Pers
ISBN 9780994700865

Poësie is tydloos en universeel. As poësie uit ’n mediese verwysingsraamwerk geskryf word, bestaan die waarskynlikheid dat die leser vanuit die geneesheer se denkwêreld dié realiteit in ’n ander dimensie kan betree. Die werklikheid van die COVID-19-pandemie het my aandag op hierdie bundel gevestig, nie omdat die pandemie as sulks daarin aangeroer word nie, maar omdat die verlies van vryheid en ook menslike verlies blatant en sonder huiwering aangespreek word.

Op die titelblad beeld ’n skildery van Johan du Plooy ’n variasie van Rembrandt se bekende skildery Het feestmaal van Belsazar (1635) uit. Die sentrale karakter in die skildery is Strydom self.

In die programgedig, "Agste dag", verwys die digter tong in die kies na "Genesis 1 vers 2", wat die sentrale tema en die "agste dag" simboliseer en dan die bundel so as ’n eenheid aanbied.

Toe maak jy van my ’n pronkduif
skouperd par excellence
vir ’n wyle en ’n bietjie lank het jy
my aarde en son vir 15 grade
binne jou poorte laat vertoef;
dit was óns genesis, óns skepping,
ons eie paradys.

Die agste dag. (1)

Strydom se aanvanklike fokus laat die leser besin oor lewe en dood, lig en donker en dan ook die spiritualistiese middeweg wat die verse anker. ’n Sterk psigoanalitiese en filosofiese benadering kom ook na vore in verse soos  "Asásel" (32), "Ashvatta" (34), "Bermuda begraafplaas" (37), "Binnemens" (41) en "Blinde van Jerigo" (42) waar indringende vrae gevra en  ondersoek word, maar die leser gelaat word om self gevolgtrekkings te maak.

In die skreiende gedig "Blok my vry" (44) sluit Strydom weer aan by die titel en die motief, die agste dag, wat ’n paradoks van vryheid en ongebondenheid blyk te wees:

Sou die fynkak van duiwe
jou oë wou gom,
jou voete gestol in
gewapende beton
wou vlug van witverf en groen
dan breek daar branders
vreesloos aan die Skedelkus
en stamp koppe teen dolosse
sonder naam, gewete of geheue.

Koper, brons en kil beton
huil saam oor voetpaaie
van wees en word

Dit was aand en dit was môre
die agste dag.

En monumente het gehuil.

Strydom stel die lesers ook bloot aan terreur, onder andere die Tsjernobil-katastrofe in 1986 toe kragsentrales onklaar geraak het en bestraling oor groot areas gesaai het (56).  Hy dig oor inisiasiepraktyke wat skeefloop (106), Downsindroom (127) en anti-retrovirale middels in "En route 2 kwadraat" (96).

Hoewel van die gedigte tegniese en mediese terme bevat, is dit tog toeganklik vir die leser.   Voetnotas lei tot verheldering.

Ian Raper, wat die agterplatteks geskryf het, beweer met reg dat Strydom se oeuvre onbeperk is in die sin dat hy veelsydigheid is. Die digter het ’n wye algemene kennis en pas dit dan ook so in sy skryfwerk toe. 

Die agste dag weerspieël veral die denke van ‘n mediese praktisyn wat daagliks gekonfronteer word met noodgevalle, slagoffers van misdaad, repressie, depressie, selfdood en die dood.

In "Dood, jou bliksem" (79) en "Finaal" (101) word die agste dag gestroop van enige sin, en die werklikheid soos ons dit nou ervaar, word ’n realiteit:

Al onthou jy, weet jy van, of ken jy hom nie
het die virus hom kom haal,
die een wat jy weet
die CD4-telling
bepaal.

Finaal (101)

Meer oor die digter

Ockie Strydom is ’n algemene praktisyn in die Langkloof. Hy het in 2013 met Na-ure skalpel en Druppels rooi gedebuteer. Van sy ander werke is in ’n verskeidenheid versamelbundels opgeneem.

Die bundel is as e-boek by Amazon beskikbaar. ’n Kopie kan ook by ockiestrydom05@gmail.com bestel word.

The post Lesersindruk: <em>Die agste dag</em> deur Ockie Strydom appeared first on LitNet.

In a time of plague: Memories of the “Spanish” flu epidemic of 1918 in South Africa
Howard Phillips
Van Riebeeck Society Second Series, No 50, Cape Town, 2018
ISBN 978-0-9947207-1-9
E-book available from HiPSA (Historical Papers Southern Africa), email: office@hipsa.org.za 

Part 1: The 1918 pandemic unleashes

32. Mrs E Louw, b 1897 (aged 21 in 1918): “… [T]he ‘plague’ came upon us in Cape Town with the force of a tornado.” 

Introduction

In recent times, the Covid-19 pandemic has dominated the international and local media. Phrases such as “flattening the curve”, “social distancing”, “self-isolation”, “lockdown” or “shut down”, “personal protective equipment”, “respirators” and “ventilators” have gone into everyday language. Increasingly, references to another, largely forgotten pandemic have inched their way into the headlines. This pandemic is known as the “Spanish” flu of 1918, because during World War I (1914–1918), a relatively free press in neutral Spain first began reporting on a new flu epidemic. During the first wave of this epidemic, many soldiers fell ill, but relatively few lost their lives. In March 1918, a more virulent influenza strain originated in Kansas and spread to military bases across the USA, from where American troops carried this strain to the Western Front in Europe. In late 1918, infected soldiers, returning home from the battlefields of Europe, became carriers of a much more deadly strain of “Spanish” flu to countries across the globe. Between March 1918 and August 1919, the pandemic engulfed the globe in three waves. It killed about 50 million people, or 3–4% of the global population.

South Africa was not spared. The pandemic raged in the country in September and October 1918, during which about 60% of the South African population contracted the virus. Within six weeks, the virus had killed between 300 000 and 350 000 South Africans. According to Howard Phillips, the renowned South African historian of epidemics, “… the estimated overall mortality toll of 4.4% made it the fourth worst-hit state in the world after Western Samoa (22%), India (6.2%) and Gambia (5.7%)”.

The second wave of the “Spanish” flu “docked” at Cape Town in early September 1918 when the troopships Jaroslav and Veronej arrived with members of the South African Native Labour Corps on board. The Cape Town health authorities quarantined Corps members for two days, then demobilised them and placed them on five trains to transport them inland to their homes. A day after they had left, staff at the military camp and labourers in the harbour fell ill. Between seven and ten days after the demobilised soldiers had disembarked from the trains, a similar pattern emerged in towns, villages and rural areas situated along the railway lines. Villagers and families fleeing infected towns and migrant workers escaping from mine compounds spread the virus further inland. This second wave was extremely infectious and lethal, and death rates rose rapidly. The impact on the local black population was particularly severe.

With the exception of the scholarship of Phillips, scant reference has been made to this pandemic in local history books. In 1990, Phillips published his PhD thesis, “Black October”: The impact of the Spanish influenza epidemic of 1918 on South Africa. In 2018, in commemoration of the centenary of the pandemic, he published a collection of testimonies of survivors, In a time of plague: Memories of the “Spanish” flu epidemic of 1918 in South Africa, which includes 126 interviews and letters which he and others collected in the 1970s. These interviews were transcribed “… exactly as they were spoken, with repetitions, hesitations and grammatical and linguistic errors”, according to Phillips. This editorial decision was most fortunate. Since interviews were numbered and the date of birth of all interviewees was recorded, the age of each respondent at the time of the pandemic could be calculated. This information is provided in bold. Interview “sound bites”, reproduced below, place the experiences of the survivors of the 1918 “Spanish” flu at centre stage during the 2020 Covid-19 pandemic, and will haunt modern readers for a long time to come.

Falling ill

The “Spanish” flu pandemic was ferocious but short-lived. Unlike other pandemics, during which mainly children and the elderly died, this pandemic claimed men and women between 18 and 40, including many pregnant women. Many died of acute pneumonia, which was incurable at the time. The flu affected all South African communities, and some say that it also took the life of the first prime minister of the Union of South Africa, General Louis Botha. 124. Albie Venter, b 1895 (aged 23), then living in Nuwe Smitdorp, a mining village close to Pietersburg (Polokwane), summarised beliefs held at the time. “At the time people said that the Spanish flu was brought ‘by people from overseas’, but it spread among those who lived in isolated little settlements. It just came suddenly, a strange sickness, it was blown by the wind. It was a terrible time. We saw only people digging graves to bury others. It was known as the ‘three day sickness’ – if you survived three days then you would live.”

In Cape Town, 11. Christina Davids, b 1899 (aged 19), recollected falling ill: “… I remember working on Saturday morning. Together with many others, I went home feeling ill. There were severe headaches, lameness of the legs and back and severe coughing. The illness raged on for four days, then subsided, after which I felt weak and dizzy ….” Also in Cape Town, 4. Margaret Lister, b 1886 (aged 32), recalled, “… I began to feel awfully ill … and by the afternoon I was shaking … I couldn’t stay up. And then I went off to bed, very cold and very hot … And the next day it was far worse ….” 118. Popema Mhlungu, b 1872 (aged 32), living in Natal, said, “If you get that influenza, you get sick two days now, the third one, finished. Many people died … everyone who was sick just died, so quick, plenty people …. My sisters all died during that time.”

Some interviewees reported on the spread of the virus in institutions. 98. Chief Azarias Theko Maama Letsie, b 1900 (aged 18), then studying in the Roma Valley, Lesotho, remembered “… quite vividly one morn in the Morning Mass of 6am when one of the Girls of St Mary’s Convent was attacked by a Pounding Head-Ache and acute pain in chest & loin. From there in 5 minutes two boys followed suit. After a week both schools had lost more than 20 students.” 69. Edith Goring, b 1899 (aged 19), added, “I was living in the women’s residence of Grey University College which was already in session when the Flu came to Bloemfontein …. Most of our men students were ill before any of the women students. They complained of excruciating back aches. I felt a terrible lassitude for a day or two before my temperature rose. Mine went to 103 degrees and a trifle higher my first night, then came down to 101 degrees and stayed there for a fortnight or so and finally came down to normal. Many patients were delirious to the point of violence and having to be tied to their beds. I was near one such in the emergency hospital. Two women in the bed along side of me turned livid: I saw purple and black blotches develop on them when dying …. I was told that all pregnant women died.” A Pretoria medical student, 120. Charles Niehaus, b 1901 (aged 17), described his personal experience of the onset of the disease: “I had been studying till about 10pm and went to bed feeling perfectly well. I woke up, however a few hours later with a splitting headache, pains all over my body, shivering, and a high temperature taken early next morning. I was kept in bed till my temperature was normal for a couple of days, and soon recovered but so weak [his emphasis]. Even without complications, the ‘Flu’ took it out of you.” 101. Mrs Geach, b 1898 (aged 20), a temporary teacher on a farm outside Cathcart, Eastern Cape, said, “It was very bad. I had 10 people down. And it was a terrible time …. It seemed endless …. We couldn’t believe where it had come from. There was evidently no cure. It was an unexpected plague …. You never knew the numbers …. A lot of our friends died. It didn’t take the very young. It took the older people … 40 and 50. And pregnant women. And it was quick …. It was a proper plague.”

In cities, towns and villages

The immediate impact of the epidemic could be seen in the streets of the cities, towns and villages in South Africa. The recollections of the 1918 survivors are an uncanny echo of the effects of the current lockdown as experienced by the 2020 South African population.

Spanish flu (source: wikipedia)

Cape Town

The pandemic hit Cape Town in mid-September 1918, and by 7 October had engulfed the city, with dead bodies lying uncovered on pavements from Sea Point onwards into town. 43. Stan Stone, b 1905 (aged 13), described the scene: “It was like a city of the dead, yes – it was awesome, it was quiet, you’d never hear a horse-and-cart, very, very, few motor-cars, and, you know, you’d miss the horses’ hoofs going round and the rumbling of the wheels on these gravel roads. It was really, really bad, very bad …. Just now and again a tram would come rattling through, and, of course trains were few and far between.” 15. Angela Gilhan, b 1901 (aged 17), remembered the weather: “Black October came. The sky was overcast. The weather was putrid. Dull, cold days with intermittent rain.” 44. Mr NA Reinbach, b 1899 (aged 19), stated, “It was over 50 years ago this October [1972] that Cape Town was struck by the Plague during a howling black South Easter…. I saw death in the streets. Cape Town became deserted and looked more like a city of the dead. People were dying like flies. No one seemed to be making contact with one another. The stores and Bioscopes had no attendance and ultimately closed …. During the third week of the Plague, I witnessed people dropping dead in the street.”

Phillips recorded that the working-class areas of Cape Town were hardest hit: District Six, Bo-Kaap, “Little Sicily” near the harbour, Woodstock, Salt River, the African locations at the docks and the local black township, Ndabeni. As assistance was not forthcoming from the central government’s three-man Public Health Department, the Cape Town City Council took action. It divided the city into districts, each served by a relief food depot and providing soup kitchens and free medicines, including vaccines. In these designated districts, subcommittees organised burials, transport, and cleaning and disinfecting of streets. Six temporary hospitals were set up as well. Volunteers were called for to assist with running these efforts. On 10 October 1918, 442 deaths were recorded. Overall, the Cape Town death toll topped 4 300, or 3,5% of the population.

21. Irene Beater, b 1905 (aged 13), remembered, “I believe the black population suffered severely. Carts used to travel along the roads with the dead just rolled in blankets. I think they were buried somewhere near Salt River. The convicts were turned out, doped with drink, and forced to dig graves.” 19. Dennis Scholtz, b 1885 (aged 33), recalled, “I mean the town was like, at a standstill. Activities were at a standstill … very few people … very few about, but long death columns [in the newspaper]. It was really stagnation … like a ghost town … It was like, ‘Where are the people?’ The city seemed to be a dead city.” From Ndabeni, 23. Lillian Nontombi Mawu, b 1874 (aged 34), reported, “Somebody coming from somewhere fell dead in the street, but I know that in the houses there were 20 or 30 in one house. And in the morning when you come there early everybody’s dead. During the time … there were no dogs barking, there were no fowls crowing, no trains running, everything was at a standstill. Everything was quiet.”

Bloemfontein

Phillips commented on Bloemfontein: “The powers-that-be there cherished the belief that, because of its climate, pure air and modest size, Bloemfontein was the cleanest, healthiest city in the Union and that this would be proof against an outbreak of any disease becoming serious …. The final death toll came as a rude awakening. Nearly 1,300 deaths in a population of 30,767.” As a 17-year-old, 76. Mrs Anne Frayne’s, b 1901 (aged 17), perception of Bloemfontein was “… one of complete unreality. Of daily living completely disorganised, of empty streets, of closed houses where people were lying sick or dead. All schools and colleges were closed and I think business houses and shops must have remained open if there was a skeleton staff, otherwise they must have closed their doors ….”

Kimberley

Kimberley was infected with the virus by unwitting carriers who had arrived from Cape Town in late September 1918. Kimberley, at the time, had a disproportionately high percentage of young men – migrant workers who lived in the mine compounds, demobilised soldiers in army camps and young men (and women) living in the local congested townships. The death toll soared.

2. Dudley Drever, b 1903 (aged 15), remembered what people said: “Kimberley was like a dead town and many couldn’t go to work …. The flu came from Europe and people said that it was because of the war. Soldiers were killed and their bodies left lying around rotting. Germs were picked up from this, which caused the ‘Spanish’ flu. A red flag was put outside the house if a doctor was needed by sick people inside.” 63. Mrs ME Hardcastle, b 1909 (aged 9), observed the devastation: “We as kids used to see the carts passing to go to the cemetery at first with coffins then with bodies wrapped in blankets as the coffins had been used up and people were dying faster than others could make ….” 92. Erna Westphal, b 1901 (aged 17), recalled, “Bioscopes and all public gatherings, except of course church, were banned, and finally all shops were closed except those which supplied food, which were open part of the time. All people who could get out of Kimberley left as fast as they could ….” 64. Joe Sperber, b 1900 (aged 18), remarked, “The De Beers Company have compounds for their African staff, and there was considerable loss of life in these compounds. Undertakers ran out of coffins, and corpses were wrapped in blankets and buried. The Africans were buried in mass graves, and there were hardly enough coffins for European victims.”

In the rural areas

In 1918, almost 70% of the South African population lived in the rural areas, residing mostly in the Transkeian Territories, the southern Cape, the Natal hinterland and the northern, western and eastern Transvaal. These areas were not well served by the railway network. Hence the epidemic reached these areas about a week later, when sick migrant workers and soldiers returned home. Phillips found that local magistrates in control of large districts had to initiate efforts to control the pandemic without resources or assistance. They received no timely, practical advice or directives regarding prevention measures from the central government. Small country towns were a little better off. The local doctor and sometimes a small hospital staffed by a few nurses formed the only – though better than none – defence against the pandemic.

89. Mrs CE Bronkhorst, b 1900 (aged 18), said of De Rust, a village close to Oudtshoorn: “People said, ‘The flu is here’. They heightened our fears by telling us, ‘You get sick and you die’. People did not know how to treat it.” From Piketberg in the Western Cape, 86. Jan Dommisse, b 1902 (aged 16), reported, “Nobody knew anything about the flu. This was brand new in Piketberg at that stage; it was hardly known … the whole village was down. And when I say the whole village is down, that is literally the truth. White and coloured were down, the doctor was down, the magistrate was down, all prominent people were down except the sergeant in the police. The name was Sergeant Baker.” 105. Frederica Kriel, b 1892 (aged 26), said, “Next day Aliwal North was dead. Shops closed, no post, no servants and I was that dizzy I also clung to the wall for support but we were not bad. Old people got it mild; it was from about 20 to 40 years that thousands died within three to five days. In those days there were no phones, so [we] had no news of the family.”
90. Diyandi Mbauli, b 1903 (aged 15), was terse: “At the time of the flu I was a young boy … in the Ciskei, aged 15. My two eldest brothers … died in that flu. One had children already ….” 113. Dinah Zaula, b 1897 (aged 21), recollected that in the Transkei [Eastern Cape], “[a]t the time there was no doctor …. Even witchdoctors know nothing …. There was no medicine at all. Doctors know nothing about that flu … didn’t give any medicine. It was accepted as something that just was. When this started, the afternoon, the day started a wind, a very big wind …. The following day everybody said some people were sick …. That thing was so quick … was very bad. Some people are sick there. Some people are sick there …. They didn’t have a name. It was infulawenja [dog fever]. Some people came to get some medicine from the shop, but some others say they don’t have ….” 119. Petrus Ndaba, b 1900 (aged 18), remembered seeing in Cullinan, near Pretoria, “… a man sitting on a step with his head on his arms – he was dead. Many people died, too much, it was awful.

The community response

Across the country, the task of caring for the sick fell on the shoulders of municipalities, village management boards, local resident magistrates, NGOs as well as volunteers. Some authorities opened emergency hospitals to tend to the sick and, in places, came up with free vaccines or flu mixtures. They organised home visits to take soup and food to the sick and cart away the mounting number of corpses. Many people resorted to traditional cures.

In Cape Town, 32. Mrs E Louw, b 1897 (aged 21), was impressed that “… the Mayoress and others organised a band of helpers who did fine work. Soup kitchens and free distributions of bread etc. were arranged.” 13. Winifred Petersen, b 1901 (aged 17), of Cape Town was heartened: “… [O]ne of the things that really sticks in my mind is the amazing way that people stood together to help. It brought Europeans, non-Europeans together, making soup and taking them out, knocking on doors that hadn’t been opened for days and finding most of them dead and the baby crawling over the family, because the whole family was gone …. Nobody thought in terms of ‘Oh, I might get it’, you know. Church groups stood together and women would come together and cook soup and take it out … most of the shops, most of the businesses were closed, some for a day, some for longer, it depends on how sick the people were ….” In an interview with Phillips in 1981, 71. Mr H Selby Msimang (1887–1982) (aged 31 during pandemic), one of the founders of the ANC, looked back on the pandemic: “Despite all differences with whites, the ‘Spanish flu’ epidemic created a spirit that was never known before in Bloemfontein. Whites were sympathetic – they became friends and brother to people in [Waaihoek] location. It seemed as if everyone in the town took an interest in what could be done. Cars were going to and fro to give help to those in need. There was a feeling of brotherhood – it never again existed.” He added, “You would talk to a man in the morning and in the afternoon he’d be flat. You’d talk to a man and in a short time he’d have convulsions and be dead. I have never seen anything like that.”

Spanish flu (source: wikipedia)

63. Mrs ME Hardcastle, b 1909 (aged 9), said, “Mom used to go to the Kimberley Hospital [for a shift] from 3pm to midnight, come home and after a few hours’ sleep used to go out with us to the city hall; there we were given eggs, lemons, tablets and a can of hot soup.” 76. Mrs Anne Frayne, b 1901 (aged 17), related: “I was seventeen at the time, living at home with my father and mother. Mother spent her days making soups and custards, which my father put into his car and distributed to various houses. The procedure was simple to knock at the door and if there was no response one walked in and did what one could.” 42. Jenny Stern, b 1903 (aged 15), from Cape Town, remembered her mother’s remedies: “Mother … beat up the egg and the brandy and we used to drink it hot. And momma also took garlic and crushed it to a paste with camphorate. But I do know that at the City Hall and in De Villiers Street they had little bottles of red medicine which they gave. Whether it helped or not, I don’t know. … I know everybody was crying out for lemons. Food was there plenty …. Blankets were distributed ….”

Numerous home remedies were used to treat patients. 94. Gideon PF Heymans, b 1897 (aged 21), recalled, “If you ask me what remedies were taken, people tried everything you can think of. Garlic, Meth Spirits, Camphor, laxatives but what was of any consequence I do not know.” 11. Christina Adams, b 1899 (aged 19), remembered, “… [A] remedy we used, was a pink medicine issued at Claremont Town Hall. We also poured boiling water onto wild garlic and drank that. Another remedy was a drop of turps on a teaspoon of sugar.” 13. Winifred Petersen, b 1901 (aged 17), said, “… [P]eople would pay anything to get a clove of garlic … wormwood … you make that and you put the garlic in. That was the poor people’s remedy … because it worked so well.” From Kimberley, 55. “Ma” Jones, b 1889 (aged 29), said, “Quinine was used, but only when you get a chance to go to the hospital, you get it and get some of it through there.” In Bloemfontein, 81. Charles Kohler, b 1897 (aged 21), remembers being told not to drink water unless it was boiled, to be hygienic he wore a disinfected white dust coat with a Red Cross armband and being advised not to kiss. He gargled with Condy’s Crystals every day and got an injection.

70. Edna Aldworth, b 1906 (aged 12), recalled, “… [T]here were no drugs in those days, and of course, nearly all the people who had the flu, got Pneumonia, still no drugs, we used to watch my mother make antiflugestine jackets. These were cut out of cotton wool and the antiflugestine [a waxy ointment to draw out the inflammation] which came in a smallish tin from the chemist, was put into the oven (coal stove) and when very hot, it was spread on with a knife, the jacket was then applied to the patient as hot as he could stand it. This was to remove the inflammation in the lungs …. My recollection of making mustard plaster for students with bad backs, hurrying, as fast as my feet would carry me, to administer these, and finding, when they had no effect, that I’d used saffron, stored in a mustard tin! Trying to housekeep in other peoples’ houses sometimes leads to such a fiasco.”

Volunteers

During the Bloemfontein epidemic, Arthur, Mrs Aldworth’s late husband, “… was 11 years old and a Boy Scout, and with his mother went to the hospital to offer his services. In those days there were very few cars, also very few telephones. He had to run messages, carry trays to patients and do all sorts of things. After the flu had spent itself, the Boy Scouts presented thirteen special badges throughout S. Africa to scouts who had done their duty and one was presented to my husband Arthur Power Aldworth. This remained one of his most treasured possessions.” 82. Hennie Venter, b 1907 (aged 11), also volunteered. He was given two buckets of soup and a mug on a yoke across his shoulders and was told, “Don’t knock – just go in.” People in the houses he entered were lying down, sick or dead. He had to report the deaths. “It was a terrible time. You only worried to give a sick man a cup of soup – you didn’t have time for anything else.” 76. Mrs Anne Frayne, b 1901 (aged 17), went “… to work in one of the emergency hospitals, which was in a school, and the first day I spent in a room with other girls, making shrouds, but the next day was moved into a ward full of sick and dying men …. I went down with the flu, and my mother took to her bed at the same time.”

In Piketberg in the Western Cape, 86. Jan Dommisse, b 1902 (aged 16), was put to work. “And Jack Reitz and I, being youngsters of 16, were then roped in by the sergeant to try and … help mix this [medicine] – we did it all in one of these big zinc baths. We made it up in wholesale quantities …. Jack and I after we had mixed the medicine, would then set off with whatever containers we could get and we covered the village. During the day, wherever there was anybody sick, they used to just come out.” In Cape Town, 44. Mr NA Reinbach, b 1899 (aged 19), “… took up relief work with a friend of mine by the name of Van der Spuy. He was another that had not been affected. We concentrated on District Six, had to force our way into locked premises only to find whole families wiped out, let alone the stench of Death. … During our relief work, we met death everywhere in a short time. I became quite hardened to seeing death everywhere. I sometimes wondered how many were buried alive.”

Part 2: The 1918 pandemic abates

43. Stan Stone, b 1905 (aged 13), spoke of “… the flu which was actually like a raging forest fire, completely out of control, it burnt itself out exactly as a forest fire would do.”

In the course of his research, Phillips found that the best form of protection against the deadly scourge of the “Spanish” flu pandemic was an early dose of the flu, which afforded people a measure of immunity. 3. Elizabeth Wightman, b 1899 (aged 19), was fortunate. “I was the lucky one, because I got the bug before anyone realised what was going on and I was in bed a couple of days and then up. I had a headache, a bad headache but it was a different headache from any other headache I have ever had ….”

The efficacy of this acquired immunity became apparent after the pandemic, when death rates were calculated. Phillips found that Natal [KZN], the southern Transvaal [Gauteng] and the northern Orange Free State [Free State], where the pandemic had first taken hold in September 1918, recorded the lowest death rates in the country. In Durban, the death rate was 0,6%; in Johannesburg, with its congested compounds, 0,9%; and in Kroonstad, 0,7%. In comparison, in October 1918, during the second wave of the pandemic, Cape Town recorded a 3,5% death rate, Bloemfontein 4,3% and Kimberley a massive 8,9%. In rural areas such as Mount Frere in the Transkei [Eastern Cape], 7,8% of the rural population died, in all probability after having been infected by migrant workers returning home from Kimberley. However, in the neighbouring district of Mount Ayliff, 1,4% of the population died. The Natal railway line connecting this district with the outside world probably contributed to the acquired immunity of people who contracted flu during the first wave of the pandemic.

Reaction of the authorities

In 1918, the South African authorities were unprepared for the onslaught. In 1918, doctors had no knowledge of the human influenza virus. This virus was first identified 15 years later in 1933, and the development of antibiotics and antivirals lay far in the future. In 1918, the recently formed Department of Public Health had few strategies to combat the pandemic. Advice, instructions and sometimes even rumours were spread in newspapers or by word of mouth. Often, interviewees clearly remembered “… what people said”. 4. Margaret Lister, born 1886 (aged 32), conveyed, “My relations said there was something in the paper about this and said people mustn’t worry. They should stay in bed for a couple of days and then they must be encouraged to get up and walk about! Carry on as you used to.” 50. Douglas P Veary, b 1895 (aged 23), recollected, “At first people did not think it was a serious illness and were told that it was best for people who had fallen ill to stay in bed for a few days. Those who did and then got up to carry on with their duties seemed to be the ones that suffered most.” 96. Mr PS Du Plessis, b 1903 (aged 15), remembered, “Farmers called the ‘Spanish’ flu ‘die kakie pes’ [khaki plague] because they believed that it came from the war and they still hated the English. They would say, ‘Die boere het die Kakie pes gekry’ and ask, ‘Hoe gaan dit met die Kakie pes?’”

Spanish flu (source: wikipedia)

Isolation

In 2020, the first line of defence against the spread of Covid-19 has been isolation and a national lockdown, with citizens being ordered to remain at home and venture out only to buy essentials. In 2020, regular and thorough handwashing with soap as well as hand sanitisers has become standard hygienic practice. A few of the 1918 interviewees spoke of isolation measures and heightened hygiene measures implemented in 1918. In the cases where these measures were practised, they were highly successful in protecting people.

122. Mr GW Cook, b 1910 (aged 8), reported that in 1918, his father, the principal of the Industrial School of Potchefstroom, situated a short way outside the town, successfully implemented a “lockdown” of the school. “He soon became aware of what was known as the Spanish Influenza Epidemic, which I recollect started in Cape Town. He was a man with a scientific turn of mind and extremely forceful personality. He decided that he would endeavour to isolate the whole school and by sheer strength of character persuaded his staff and pupils to co-operate. By the time the first cases of influenza occurred in Potchefstroom he had instituted the isolation procedure. Nobody was allowed to leave the school and he threatened to forcefully prevent anybody who might leave from returning. All supplies and post were by arrangement, dumped on an old disused concrete platform in the veld outside the school and fetched some hours later. The isolation was complete and there was not a single case of illness in the whole complement of about 200 pupils and staff.
123. Ethel M Hart, b 1906 (aged 12), remembered, “… Auntie and Daddy were told what to do to try and prevent their family and servants from getting this flu. We Europeans and the servants fairly lived chewing stick cinnamon until all the danger of the flu was over. No one on Glencoe [our farm] caught this influenza …. A bath of disinfectant water was placed beside the road near our huts, for the use of anyone leaving or coming to our farm, and one of our maids was told to see to the washing and ironing of the clothing which passed through the disinfectant water.” On the farm, one person only was permitted to leave to collect post, groceries and medicines at the station, provided he followed this procedure. On their farm near De Rust, 89. Mrs CE Bronkhorst, b 1900 (aged 18), recalled how her father gave them, as a preventative, bitter aloe tablets, which they kept on having. “They were so bitter that the germs didn’t attack you. Even the flies kept away. Newspapers and letters which arrived from other places were first placed outside in the sun ‘to kill the germs’.”

92. Erna CM Westphal, b 1901 (aged 17), remembers the strict hygiene measures implemented by her mother on their mission station. “I don’t know if it was the ‘salies-tee’ [sage tea], or just the good air of Pniel combined with the strict hygiene which was responsible for the good health of the population of Pniel, but for the whole of that period there were only 11 deaths, and of these two were aged folks who were dying of old age and seven were miners who had fled home to die there. This was out of a population of a couple of thousand people, Pniel was a very big mission station. It stretched all along the big bend of the Vaal River ….”

Aftermath

The pandemic took its psychological toll on survivors. Symptoms they described point to what today can be diagnosed as post-traumatic stress disorder. This manifested in different ways across the communities. According to Phillips, interviewees often confessed that they simply wanted to forget about the tragedy, while others would not talk about it because they thought that no one would believe them, so horrific were their experiences. Their terse comments capture the enduring trauma which they experienced.

67. Fred Appolis, born 1908 (aged 10), relived his local experiences: “The only thing which helped our coloured people was wild garlic and milk. That’s why we coloured people of the Cape got it in our minds, that it was the Flu that helped to end the First World War. Oh it was terrible. I don’t like to think of it.” 17. Isaac Ospovat, b 1903 (aged 15), observed, “Walking around, you know. You were all in a sort of dreary state, frame of mind. There was no willingness to do anything …. People were just walking around …. The first question to ask [somebody], ‘Anyone in your family got the flu?’ That’s what happened. It was a terrible thing ….” 94. Gideon Heymans, b 1897 (aged 21), voiced the thoughts of many survivors: “I only know, it came, it claimed its victims, and it went and all I can say as far as my memory goes, it was the darkest month I experienced in my life.” 55. “Ma” Jones, b 1889 (aged 29), mused, “I don’t hope for anything like that again. That’s worse than a war … I used to know when I was younger how many people died in the First World War which they can trace, but that epidemic took more in those couple of months, it takes more away. Husbands without wives, children without mothers …. I got such a shock; well goodness me, I can still picture it ….” 83. Stanley Daubney, b 1902 (aged 16), remembered a plague of flies after the epidemic – “millions of flies”. People would dip the branch of a tree into a paraffin tin filled with a mixture of arsenic and sugar, and then hang it up. The flies were attracted and were poisoned by the mixture.
68. Anna Helmbold, b 1906 (aged 12), said that when she went back to Heilbron by train that year, “… the countryside was lush and beautiful after good summer rains”. She would never forget the joy of being able to go home, but “… in spite of the lushness of veld, there was a cloud, a dreadful depression over one all the time”. 69. Edith Goring, b 1899 (aged 19), looked back: “After the flu, apart from general weakness, we were leaden-footed for weeks, to the point where each step meant a determined effort. It also was very difficult to remember any simple thing, even for five minutes. People whose temperature was very high (105 degrees or so) for days on end, lost all their hair, two or three months later. Fortunately it grew again. My sister Gladys lost hers ….”
69. Popema Mhlungu, b 1872 (aged 46), spoke of the magnitude of the impact of the pandemic in black communities: “Popema knows about amandwane/amandiki [a spirit possession in times of stress] … it makes your brain to get mandiki when people just cry. You cry for nothing. Then they ask you, ‘what’s wrong?’ During that time while you are crying, you know nothing why you are crying. Then for a while you come up again like a stroke. At my place you go lie down …. Influenza was before amandwane. Amandwane came after. Amandwane came after influenza. Because I myself had it after the influenza. I was also sick by amandwane. Witchdoctors used to help [us] about that ….” Even at age eight, 116. William Kubeka, b 1910 (aged 8), was also aware of this aftermath: “That amandwane was after the influenza. I saw many people like that and they even run away ….”

Interviewees recalled how the impact of the tragedy would revisit them. 15. Angela Gilhan, b 1901 (aged 17), exclaimed, “Oh! It was dreadful. Even when October comes each year and skies become grey, my thoughts still go back to 1918. I am now 70 years and 7 months [in 1972]. 94. Gideon PF Heymans, b 1897 (aged 21), observed, “When I hear people talk of the Flu, I think to myself this is a mockery. What I saw and was called ‘Spanish’ Flu, I never wish to see again.” 13. Winifred Petersen, b 1901 (aged 17), mused, “They called it, the old people still call it ‘Black October’ up till now …. It started gradually, just one or two and then so many were affected …. I think they didn’t realise in the beginning that afterwards it would spread so quickly.” In Cape Town, 45. Ted Jones, b 1904 (aged 14), took comfort from nature: “And then I seem to remember the Cloth settled on Table Mountain and the blessed South Easter raged carrying with it the cursed germs. No longer did people die. Few homes escaped the dreadful scourge ….” 96. Mr PS Du Plessis, b 1903 (aged 15), emphasised, “The smell of the 1918 flu you will never forget – so pungent, the smell of fever – it just came into your nostrils with a bang. Even after the flu I can still remember it.”

Counting the cost

Phillips pointed out that in South Africa, the 1918 pandemic highlighted socio-political issues which demanded attention. The embryonic Public Health Department was expanded; in 1919, a new Public Health Act was promulgated; and in 1920, the first Housing Act was passed. In Cape Town, the garden city suburb, Pinelands, was laid out, and in 1920, the newspaper The Cape Times launched the Fresh Air Fund to enable inner city slum children to enjoy a seaside holiday. This fund still exists today. Racial segregation became entrenched in the town-planning layouts of the new townships for black people on the outskirts of cities. The Langa township was laid out some distance from the centre of Cape Town, as was the township of Batho in Bloemfontein, as well as the Western Native Townships in Johannesburg. In 1923, the Native Urban Areas Act was passed to proclaim separate living areas for white, black, coloured and Indian people.

By 1925, a significant drop in the number of children of school-going age became apparent. This was a direct result of the high death rate among pregnant women during the epidemic. Phillips found that, in commemoration of the traumatic time of their birth, some children were named Ora Pro Nobis (Pray For Us) or Myra (Lament), for example. As a great number of parents died during the pandemic, almost 900 000 children were unexpectedly orphaned and left destitute. Nationwide, 23 new orphanages were built, three of which catered only for black and coloured children. Siblings were often separated from one another and placed with different members of their extended families, sometimes never to be reunited again. During the 1920s, dozens of boys in Cape Town who failed to find such a refuge had to survive as street children. 95. Hester Coetzer, b 1911 (aged 7), and her two siblings lost both their mother and their father because of the pandemic, one parent dying shortly after the other. Hester vividly recalled, “… [M]y uncle came to tell us that she [her mother] had died. We went in to see her, accompanied by my father, and I still feel the shaking of my legs …. A feeling of utter loss made them shake like that …. We were taken to our grandparents, where we received almost all the love in the world, but the shock of our great loss remained with us all our lives. We were fortunate in having relations who wanted to care for us, but the deaths of those dear ones left an indelible impression on our minds” [her emphasis].

For many years, during the month of October, death notices published in the “In Memoriam” pages of local newspapers were stark reminders to survivors of the ongoing grief and trauma of loved ones lost during the tragedy. Heeding the marketing call of not dying uninsured, many also took out life insurance and other policies. According to Phillips, others turned to religion. A number of independent Zionist churches emerged. Two women visionaries, Johanna Brandt, who was Afrikaans, and Nontetha Nkenkwe, a Xhosa woman, preached about the flu. Ms Brandt claimed that it was a turning point in history, and the prophetess Nontetha that the pandemic was sent to punish sin. The Church of the Prophetess Nontetha still exists today. Many traditional African people believed that the evil originated in the actions of malevolent witches and wizards. Both locally and elsewhere in sub-Saharan Africa, “witch-finders” were employed to “smell out” alleged evildoers.

Conclusion

Despite the extensive documentary evidence on the pandemic available in South Africa, historical studies of the impact of the “Spanish” flu pandemic on South Africa have been few and far between. The extensive scholarly work done by Phillips is the exception. He surmises that this is the case “… perhaps because it seems to stand outside the main themes of the country’s modern history, its significance difficult to fathom at a macro, national level”. This collection of testimonies of survivors of the pandemic in the book under review, In a time of plague: Memories of the “Spanish” flu epidemic of 1918 in South Africa (2018), is the latest addition to Phillips’s long list of publications on this topic.

Testimonies by survivors, recorded irrespective of race, class, age, gender and geographical locations, add breadth and depth to the overall grim picture of the 1918 “Spanish” flu pandemic. Despite recollections having been recorded some 60 years after the event, the voices of the interviewees echo eerily across time as they attest to the trauma and horror of a time when they performed tasks seldom required of young people in peacetime. These memories of the survivors of the 1918 “Spanish” flu pandemic have a striking and frightening immediacy during the time of Covid-19.

In a time of plague: Memories of the “Spanish” flu epidemic of 1918 in South Africa (Van Riebeeck Society Second Series, No 50, edited by Howard Phillips) is well worth being read in its entirety. An electronic version of the book, the e-book In the time of plague, is available from the Historical Papers Southern Africa (formerly the Van Riebeeck Society), email: office@hipsa.org.za.

The post <em>In a time of plague: Memories of the “Spanish” flu epidemic of 1918 in South Africa</em> by Howard Phillips – a review appeared first on LitNet.

Readers’ impressions are unsolicited contributions by readers who wish to share their impressions of books on LitNet. 

Eb Koybie: A memoir of shenanigans between Durban and Bombay
Ebrahim Essa
Publisher: Social Bandit Media
ISBN: 9780620859219

Books should be seen and heard. That's what I believe. So, when I embarked on reading Eb Koybie, I did so at various coffee shops, posting to social media photographs of the book with coffee cup and #BookHappenings accompaniment. I would share a synopsis of the book with waiters and acquaintances. One waiter remarked: "I notice you've been here about three hours and spent most of the time reading that book." I replied that I was working on a review, and handed him the book to scan over. He mentioned, with a twinkle in his eye, that he also dreamed of someday writing a book that would be turned into a movie.

I recounted several versions of writing encouragement. The late legendary journalist Farook Khan would walk up to people and quip: "There's a book in you." Author of Drama queen: The Elizabeth Sneddon story, James P Parker, said to me once: "Everyone has a book in them because everyone has experiences." And in the trailer for Eb Koybie is author Ebrahim Essa's voiceover: "Everybody's story is important. I promise you. Jot it down. Good, bad or ugly. It's all about the struggle for our very existence."

Eb Koybie, loosely translated from Memon as "And for that matter, anybody", is a phrase coined by Essa, which "became somewhat of an inside joke between him and his father". The idea is that while this is someone's memoir, it could be anybody's story, and again serves as inspiration for people to tell their stories with their characteristic flavour.

In the foreword, Azad Essa highlights that his dad imparted a sense of civic participation: "If you wanted something done, you'd have to make it happen, or at least die trying." A childhood account of the great length to which the author went to acquire a packet of comics – collector's items: Superman and Batman – all the way from New York bears testament to this philosophy.

Ebrahim Essa shares the delight of reading: "I was born to read. If nothing else was available, even the telephone directory would do." I recalled my own experience of grade 10 English, with schoolmaster Ismail Asmal encouraging his learners: "Let reading be your lifestyle!" and "Develop a voracious appetite for reading."

Eb Koybie has all the elements of a riveting read: daredevil adventure, childhood reminiscences, mystery and mayhem. Brace yourself for a roller-coaster ride coupled with time-travel backflips through the backstreets of Durban onwards to Bombay aboard the SS Kampala. Meet the witch from Hansel and Gretel, Indian basketwomen, the self-appointed Zorro of Harwin Court and the threatening cane that adds to the thrills.

Storytelling has been Essa's penchant since childhood. To quote an illuminating extract: "… I was still the uncrowned king of storytelling. The path to the throne had not been easy and meant stealing Walla's comics and from his treasury of classics like Treasure Island, Kidnapped and other abridged stories. I was blessed with an uncanny memory to remember only the only important thing in life: fairytales! … To localise the action, I would relate the tale of Goldilocks, but this time around, she stole porridge belonging to the Nagaria family in Wiggins Road, across from the school. Snow White continued eating apples as red as her cheeks, but would instead be poisoned by that old, wicked Mango-Auntie who often released her two black Alsatian half-breeds on poor, innocent scholars trying to help themselves to the ripe mangoes that had fallen from her trees. Midas, meanwhile, merrily converted base metals not into gold, but into precious lead before selling it to scrapyards like Father's. Slowly and surely, I would shift the location of these stories to my newly discovered green forest in the city."

The subcontinental anecdotes that stood out for me include the care of complete strangers like Shantabai and the colourful description of Bengal as the land of wonderful authors and philosophers, such as Rabindranath Tagore, Sarat Chandra Chatterjee and Satyajit Ray.

The arresting photographs, such as the one on the book's cover taken on a visit to Kashmir in 1967, teleport the reader to a bygone era. The chapter subtitles are drawn from movie titles that include Pyaar Kiya to Darna Kya and Around the world in eighty days, adding a theatrical dimension to the supporting text. Essa reflects in the book: "Many motion pictures I saw, made a lasting impression on me, and caused me to develop a habit of relating some events in the movie directly to reality."

The book overflows with anecdotes foregrounding persistence. In one instance, the power of popular culture complemented by a curious disposition sparked in Essa a deep-seated desire to taste marmalade. Enid Blyton's Adventure series provided the impetus. I recollected my own fascination with Ben & Jerry's while on conference in Montréal, having first encountered the ice cream parlour in Salaam namaste (2005).

Essa describes his father's life as ranking high in adventure. Suliman Essa Patel (1910–1974) "never knew the meaning of defeat or fear, and set himself far horizons with his daring attitude, positive foresight and never-ending enthusiasm".

In an age of gizmos, gadgets and multitudes of competing interests, the magical captivation of a book is still a timeless splendour.

The post Reader impression: <em>Eb Koybie by Ebrahim Essa</em> appeared first on LitNet.

Alleen onder die maan
Willem Krog
Uitgewer: Jonathan Ball 
ISBN: 9781776190119

Die los blad in my boek wat deur die uitgewers afgelewer is – enkele ure voor inperking – lui as volg:

Nadat die ekonomie amper in duie stort, word die Suid-Afrikaanse regering gedwing om die land met ’n buitelandse rekenaarstelsel te regeer. Die rekenaarstelsel werk op kunsmatige intelligensie en reguleer feitlik elke aspek van mense se lewens. Selfs hofsake word deur ’n rekenaar behartig.

In hierdie distopiese wêreld is alles afhanklik van jou SOMSS-telling (System of Moral and Social Suitability). Dit bepaal waar jy mag woon, watter kos jy by People Eats mag bestel en hoe gereeld jy met People Move mag ry. Responsible Citizenship Learning, ’n verpligte SOMMS-module, leer jou die land se geskiedenis en wat dit verg om ’n goeie burger te wees.

Alleen onder die maan vertel die verhaal van Jaco, ’n 80-jarige individualis wat krities is oor hierdie totalitêre bestel, en sy seun, Pieter, wat as sy beroep rekenaarspeletjies toets en nie besef hoe die stelsel persoonlike vryheid bedreig nie.

Die boek het twee verhaallyne: Jaco se aangrypende herinneringe aan sy grootwordjare op ’n Vrystaatse plaas. Die tweede verhaallyn volg pa en seun op ’n laaste besoek aan die plaas buite Kroonstad in die huidige era waar alle plase gekonfiskeer en in megaplase omskep is en robotte en geoutomatiseerde voertuie al die werk doen.

Pieter is weer krities oor sy pa se generasie omdat hulle nooit opgestaan het teen apartheid nie, maar die ironie is dat hy nie besef hy leef in ’n ewe totalitêre wêreld nie.

Vooraan elke hoofstuk haal die skrywer uit Herbert Marcuse se One-Dimentional Man, aan. Die boek het in 1964 verskyn en is deur dié Duitse filosoof van die Frankfurt-skool, geskryf. Dis ’n militante werk wat beide kontemporêre kapitalisme en kommunisme kritiseer en dokumenteer nuwe vorme van sosiale onderdrukking in beide hierdie samelewings en ook die Weste se rewolusionêre potensiaal se verval.

Toe die bekroonde distopiese reeks, Black Mirror, wat na die moderne samelewing kyk waarin nuwe tegnologie – wat aanvanklik na ’n goeie plan klink – onvoorsiene gevolge vir gebruikers inhou, uitgesaai is, het ons al ’n klein voorsmakie gekry van hoe verkeerd dinge nou eintlik kan gaan. Maar verder, hoe ongesiens dit gebeur en voor jy jou kom kry, het die dryfsand jou heeltemal ingesluk.

Vandat ek die laaste bladsy van Krog se boek gelees het, tot ek myself so ver kon bring om die resensie te skryf, het sewe dae verloop. Sewe dae van die groter 35-dae-inperking, waar die hele volk saans angstig na die nuus kyk om te hoor watter besluit politieke leiers namens hulle neem.

Die gevoel van magteloosheid wat Pieter se bejaarde pa ervaar, oor sy seun nie kan insien hoe sy vryheid beperk word nie – wat ook nou in elke Suid-Afrikaner se kuite kom sit. Die onsekerheid oor die toekoms; die geykte frases "die nuwe normaal gaan anders lyk as wat ons ken" wat mense net verder verwar en bangmaak.

Krog kon sekerlik nie hierdie boek op ’n beter tyd die lig laat sien het nie: Hy kon natuurlik glad nie die koronavirus se omvangryke impak op die wêreld voorspel toe hy en sy uitgewer die laaste korreksies aangebring het nie. Ook nie toe hy by die Toyota US Woordfees skaars ses weke gelede met Schalk Schoombie en Lien Botha gesels het oor ’n toekoms verbeel nie.

Maar om tydens inperking hierdie boek te lees, waar daar vir my besluit word wat ek kan koop, eet, bestel, laat aflewer, dat ek nie uit my dorp mag ry nie en dat ek eintlik nou die polisie en weermag moet vrees wat woonbuurte patrolleer, voel so effe soos die wêreld waarin Pieter en sy pa hulle bevind.

Geen boekwinkels is oop nie; as jy nie boeke voor inperking gekoop het nie, is dit nou e-boeke vir jou. Hoe lag ek senuweeagtig hardop toe Krog se karakter vertel dat boeke in die toekoms met vloeibare stikstof gevries gaan word om uiteindelik paaie daarmee te bou. En hoe Pieter se pa rebelleer hierteen met die woorde: "Nee, dit is nie nét ’n boek nie. Hierdie is die simbool van vryheid. As jy ’n boek het en kan lees, is jy vry. Vry van bygeloof, vry om jou eie idees oor goed te vorm, vry van intellektuele slawerny.

"Jy as leser maak met die teks wat jý wil. Jy kan dit verwerp of jy kan daarvan hou. Jy kan daaroor nadink en ook jou eie idees daaroor vorm. Dit is vryheid."

AJ Opperman skryf in ’n resensie oor die boek: "[D]ie betreklike eensaamheid wat tegnologie die mens besorg, vind neerslag in Willem Krog se distopiese roman" en sê voorts dat Krog nie van die woord "distopies" hou nie, maar soos die Kanadese skrywer Margaret Atwood eerder "spekulatiewe fiksie" verkies.

Opperman skryf: "Krog fokus minder op tegnologie, want die boek is nie wetenskapfiksie nie." Hy haal Krog aan wat verduidelik dat veral ouer mense die tegnologie vandag onthutsend vind, "want goeters wat in die verlede lank geneem het om te doen, doen jy nou elektronies binne ’n paar minute. Ek probeer dit weergee soos wat ek dink dit in die toekoms gaan uitspeel."

My buurt se oumensies wat bedags by die hek kom lui en vra vir boeke om te lees omdat hulle nie e-boeke verstaan of kan aflaai of bekostig nie en die biblioteke is gesluit, speel voor my geestesoog af en laat my vlak asemhaal. Nog vlakker as die vrees dat hulle op straat gevang gaan word met ’n sakkie boeke – masker en handsanitasiemiddel ten spyt. Daar is gate op my boekrak van my boeke wat nou elders vreugde bring, en die lang lys van wie watter boeke het, is die enigste getuie dat ek wel hierdie kosbare boeke besit. Maar ek is bang hulle word stikstofgevries as ek hulle te lank onder my oë laat uitgaan.

Dis egter Krog se slotkommentaar waar ek vir ’n minuut of twee wil verpoos: "Die stelling wat ek eintlik maak, is dat dit wat jy vandag as polities ervaar, in die toekoms totaal irrelevant sal wees."

Dit gee my stof tot nadenke – dis nou bo-op al die tonne herkou wat die boek my gebied het. Want as die potsierlike politici wat saans oordele vel en reël op reël instel, wat nou ons hele bestaan oorheers, in die toekoms irrelevant gaan wees, dan juig ek.

Dan sit ek môre in my tuin met ’n ander boek – geen sosiale media en slegte nuus vir my nie. Net lieflike boeke waarin ek kan vry wees, veral van intellektuele slawerny.

The post Resensie: <em>Alleen onder die maan</em> deur Willem Krog appeared first on LitNet.