Titel: Gedeeltelik bewolk
Skrywer: Ruan Kemp
Uitgewer: Tafelberg
ISBN:9780624088578

“I believe in compulsory cannibalism. If people were forced to eat what they killed, there would be no more wars.”
Abbie Hoffman in Revolution for the Hell of It (1968:187)

1. Negentien nege-en-tagtig

Een van die min herinneringe uit my vroeë kinderjare dateer terug na ’n somersaand in 1989. Ons was op pad huis toe vanaf Pretoria na Verwoerdburg (Centurion). My pa het verby die Fonteine gery en op die destydse Ben Schoeman-snelweg afgedraai. Ná ’n paar kilometer op die snelweg het my pa die motor tot stillstand gebring naby ’n blou padteken met ’n figuur van ’n soldaat se torso. Half slaperig maar brandend van nuuskierigheid het ek en my sussie deur die venster geloer na my pa wat die soldaat visenteer. Ek kan nie veel van die res van die rit onthou nie, maar ek onthou wel dat ek gefassineerd was met die jong man in ’n bruin uniform met ’n kollosale sak wat groter as ekself was. Dít was my eerste en enigste ervaring van die Grensoorlog.  

Soos ek ouer geword het, het my belangstelling in geskiedenis toegeneem en het ek heelwat opgelees oor, onder andere, die Grensoorlog. Min het ek in November 1989 geweet dat die Berlynse muur tot ’n val gekom het en dat Resolusie 435 Suidelike Afrika se geskiedenis in ’n nuwe rigting sou stuur. Dertig jaar later lees ek Ruan Kemp se Gedeeltelik bewolk gevolg deur Marita van der Vyver se Grensoorlog. Baie water het intussen in die see geloop. Jare lank het ek nie verstaan waarom my pa gereeld laataand in die donker gesit en huil het terwyl hy na Green Leader” luister nie. Daar was wel één gesprek oor dáárdie mes wat hy jare lank gekoester het. Die verhaal van ’n negentienjarige seun wat ’n soldaat se keel in ’n bos afsny, sal my ewig bybly.

2. Grensliteratuur

Grensliteratuur is nie ’n nuwe verskynsel in die Afrikaanse letterkunde nie. Reeds in die tagtigerjare het talle romans, gedigte en kortverhale met die Grensoorlog as tema in Afrikaans verskyn. Een van die eerste Afrikaanse romans waarin daar spesifiek oor die grens geskryf word, is J.C. Steyn se Op pad na die grens (1976). Ook Elsa Joubert se novelle Die laaste Sondag (1983) fokus op die grens terwyl Lettie Viljoen (Ingrid Winterbach) se debuutnovelle Klaaglied vir Koos (1984) die perspektief van diegene wat die oorlog binne Suid-Afrika se landsgrense meemaak, weergee.

Volgens Henriëtte Roos (2015:159) “debuteer daar byna gelyktydig in die vroeë tagtigerjare ’n groep outeurs wat op een of ander wyse, in mindere of meerdere mate, persoonlik by die bestaande Grensoorlog betrokke was”. Koos Prinsloo se kortverhaalbundels Jonkmanskas (1982) en Die hemel help ons (1987) bevat talle kortverhale waarin die Grensoorlog sterk figureer. Ook Louis Kruger, Adriaan Snyman, Johan Coetzee, Eben Venter, Victor Munnik en Etienne van Heerden skryf gedurende dié tydperk oor die Grensoorlog. Van Heerden se My Kubaan (1983) en Om te awol (1984) fokus veral op die individu se ervaring van die oorlog. Dit is egter Alexander Strachan se ’n Wêreld sonder grense (1983) wat dit “verpersoonlik wat in baie opsigte as die kern van grensliteratuur beskou word” (Roos, 2015:160). Latere tekste sluit Mark Behr se omstrede roman Die reuk van appels (1993) en Riana Scheepers se Die heidendogters jubel (1995) in. Dit is opvallend dat dit aanvanklik hoofsaaklik manlike outeurs was wat oor die Grensoorlog geskryf het met slegs ’n handvol vroulike skrywers soos Emma Huismans en Jeanne Goosen wat aspekte rondom die Grensoorlog in hul kortverhale of romans aangeraak het. 

Talle nie-fiksie boeke het die afgelope paar jaar verskyn waarin daar vanuit ’n agternaperspektief oor die Grensoorlog besin word. Willem Steenkamp se Suid-Afrika se Grensoorlog (1966-1989), Leopoldt Scholtz se Die SAW in die Grensoorlog (1966-1989), asook Alexander Strachan se 1 Recce – Die nag behoort aan ons (2018) bevat gedetailleerde beskrywings van spesialiseenhede in die destydse Suid-Afrikaanse Weermag (SAW), asook die oorlog as geheel. Koos Stadler se outobiografiese teks Recce (2015) sluit by Strachan aan en word die eerstehandse ervarings van dié elite eenheid in die SAW openhartig bespreek. Drie dekades nadat die finale skote in dié oorlog afgevuur is, word die emosionele sowel as die psigologiese nagevolge van die Grensoorlog in die Afrikaanse letterkunde, ’n televisiereeks en in ’n aantal films ondersoek. Reeds in 2011 verskyn Malan Steyn se dramateks Johnny is nie dood nie (laasgenoemde is ook verfilm met ’n draaiboek geskryf deur die talentvolle Christiaan Olwagen) wat terugskouend kommentaar lewer op die sogenaamde “grensmense” deur, onder andere, op die lewe en selfdood van die bekende Afrikaanse sanger Johannes Kerkorrel te fokus. Verskeie Suid-Afrikaanse (en Afrikaanse) films waarin die Grensoorlog as vertrekpunt dien, het die afgelope paar jaar verskyn, naamlik Seun (2015), My Father’s War (2016), The Recce (2018) en Olwagen se bekroonde Kanarie (2018) waarin veral die gay-perspektief van dié oorlog weergegee word. Die mees onlangse film Moffie (2019) is gebaseer op die gelyknamige roman deur André Carl van der Merwe waarin hy sy persoonlike ervaring as gay soldaat op die grens eerstehands met die leser deel. Die Grensoorlog is dus – soos alle oorloë – ’n gebeurtenis wat nog lank nie vergete is nie.

3. Grensoorlog: “Quo vadis?”

Soortgelyk aan die Anglo-Boereoorlog (Suid-Afrikaanse Oorlog) se eeufeesviering aan die einde van die twintigste eeu, het talle Afrikaanse tekste die afgelope paar jaar verskyn waarin die Grensoorlog as tema voorkom. Grensoorlogstories (2012), saamgestel deur Jeanette Ferreira, bevat kortverhale waarin die pynlike persoonlike ervarings en herinneringe van die dienspligtiges byeengebring word. In Weermagstories – Dienspligtiges verbreek die stilte (2014) ondersoek Roelf Schoeman post-traumatiese stressindroom onder dienspligtiges tydens die Grensoorlog. Op die agterblad noem Schoeman dat “ons almal [ken] iemand  wat Grens toe is en nie dieselfde teruggekom het nie”. Laasgenoemde beslaan die kern van die meerderheid dienspligtiges se ervarings tydens die Grensoorlog. Hans Pienaar se roman Die Generaal (2018) ondersoek op sy beurt die absurditeite van die Grensoorlog en die verwoestende impak wat dit op duisende jong mans se lewens gehad het. Onlangs het Marita van der Vyver se roman Grensoorlog (2019) verskyn waarin sy ondersoek instel na die sogenaamde ‘vyand’ se perspektief en ervaring van die Grensoorlog. Op empatiese wyse word die Kubaanse pyn en verlies tydens die Grensoorlog en die daaropvolgende jare in die Afrikaanse letterkunde ontgin – ’n aspek wat selde vantevore in fiksie aangeraak is.

Gedeeltelik bewolk is die mynbou-analis Ruan Kemp se debuutroman. In die subtitel word verwys na “’n lewensbeskouing van ’n mal man”. Laasgenoemde prikkel die leser se nuuskierigheid om meer oor die sogenaamde “mal man” te wete te kom. Die vertelling word a-chronologies in vier afdelings verdeel, naamlik “Restant” (2008-2009), “Anamnese” (1960-1974), “Katabasis” (1975-1990) en “Remissie” (1991-2008). Die afdelings se benamings is relevant aangesien dit die hoofkarakter, George Moore, se psigologiese toestand beskryf, wat op gepaste wyse by die roman se subtitel aansluit. Die voorblad (met ’n heldergeel agtergrond soortgelyk aan Marita van der Vyver se Griet skryf ’n sprokie) beeld ’n manlike figuur uit – ’n collage brokstukke met lyne tussenin wat die vele vertakkings van die hoofkarakter se lewensverhaal, asook sy geestestoestand, simboliseer soortgelyk aan die sinapse in die menslike brein. Die brokstukke van die vertakte collage dui op George se emosionele gebrokenheid – ’n geestestoestand van die “mal man” waarna daar in die subtitel verwys word.

George Moore se karakter versinnebeeld die lewensverhaal van talle jong Afrikanermans (of eerder Afrikanerseuns) wat vanaf die laat sestigerjare tot en met die laat tagtigs vir volk en vaderland as dienspligtiges aan die grens moes gaan veg. George word groot op ’n plaas, studeer aan die Universiteit Stellenbosch waar hy kennis maak met institusionele geweld in die koshuis. In dié opsig lewer Kemp waardevolle sosiale kommentaar op die ongesonde rituele en praktyke wat binne ’n manlik heterogeen-gedomineerde ruimte geskied. Seksuele uitbuiting van vroue, die obsessie met die skatologiese, “moffies” en “piel” vorm deel van die manlike verwysingsraamwerk. Wanneer George egter sy oproepinstruksies ontvang, verander sy lewe handomkeer – die nagevolge wat sy menswees tot ’n blote “mal man” sou reduseer.

3.1. “Griet skryf ’n nagmerrie”

Indien lesers ooit gewonder het hoe dit voel om van jou sinne beroof te word, bied Kemp se Gedeeltelik bewolk een van die sinvolste ervarings wat ’n leser sal kan meemaak. Dit is juis hierdie aspek wat die roman so boeiend maak: die leser raak meegevoer deur George se gedagtes en belewenisse. Dit is terselfdertyd skreeusnaaks en tog bitter hartseer om die stelselmatige psigologiese aftakeling van ’n begaafde jong man met drome, passie en talent te sien vergaan tot ’n blote skaduwee van die persoon wat hy eens was. Geen skrywer kon tot op hede die trauma wat dienspligtiges tydens die Grensoorlog ervaar het so eerlik oopkloof nie.

Kemp inkorporeer op vernuftige wyse talle intertekstuele verwysings as deel van George se lewensverhaal. Die titel “Gedeeltelik bewolk” tree deur middel van woordspeling met André P. Brink in gesprek. Brink se romans ’n Oomblik in die wind, Gerugte van reën, asook sy dramateks Elders mooiweer en warm (sien bl. 13 en 245) is hier van toepassing. Die titel sinspeel verder op George se geestestoestand – hy is slegs gedeeltelik nog George Moore. Psigologies word George se persoonlikheid as gevolg van trauma figuurlik gesproke “bewolk”. Verwysings na N.P. van Wyk Louw ­­se versdrama Raka (1941), D.J. Opperman se Joernaal van Jorik (1949), Anna M. Louw se Op die rug van die tier (1981) en veral Marita van der Vyver se roman Griet skryf ’n sprokie (1992) vorm deel van George se sielkundige verval. Die verwysing na Gert Smit as die outeur van ’n roman getiteld Mot op Griet (19) en die duidelike ooreenkoms tussen George se fiksionele eksvrou, Griet Swart, met Marita van der Vyver se gelyknamige karakter in Griet skryf ’n sprokie is nie bloot toeval nie. Lesers wat kennis dra van die persoon aan wie die roman opgedra is (Dave Bishop), sal ooreenkomste tussen George Moore en David Bishop bespeur. Kemp se spel met feit en fiksie oorskry grense wat vir interessante leesstof sorg – mits die leser met die binnekennis van die dramatis personae bekend is.

Lesers kan die tydlyn van George se lewensverhaal deur die geskiedkundige verwysings in die roman volg: David Pratt wat H.F. Verwoerd tydens die Randse Paasskou geskiet het, die maanlanding in 1969, die SAL-Helderberg-vlugramp in 1987, die vrylating van Nelson Mandela in 1990, die Boipatong-slagting in 1992, asook ’n verwysing na die omstrede Smit-moorde en die onopgeloste “RAU TEM” wat op die muur geverf was. Elke intertekstuele verwysing of woordspeling word as deel van die narratief geïnkorporeer om geloofwaardigheid aan George se lewensverhaal te verleen – dit is nie bloot ’n slim literêre speletjie nie, maar maak die leser opnuut bewus dat dienspligtiges soos George werklik bestaan het en vandag steeds met hul nagmerries moet aanhou leef.

4. In memoriam: “Troep 66108884”

Alhoewel die eerste afdeling van die roman aanvanklik moeilik lees, is die leeservaring ongetwyfeld die moeite werd. Om die sogenaamde “mal man” se gedagtegang eerstehands te kan ervaar, is ’n belewenis opsigself. Met pittige humor en grensoorskrydende direktheid slaag Kemp daarin om die leser te laat dink. Gedeeltelik bewolk is nie sommer nóg ’n fiktiewe teks oor die Grensoorlog nie. Hierdie roman ís die Grensoorlog. Dit is die verhaal van dapper jong mans wat in ’n oorlog geveg het wat hulle nie altyd verstaan het nie. Dit is die verhaal wat nie fokus op die heldedade en verheerliking van die Grensoorlog nie, maar wat daardie element van oorlogvoering waarvan almal gerieflikheidshalwe wil vergeet, ontmasker. Kemp bring hulde aan elke troep #66108884 – elkeen wat net ’n nommer geword het en lewenslank fisiek of geestelik daardeur geskaad is. Hierdie roman is nóg ’n veroordeling nóg ’n verheerliking van die Grensoorlog. Dit is die fiktiewe verhaal van ’n mens – sodat ons nooit sal vergeet van die opofferings wat in die naam van volk en vaderland gemaak is nie.   

Bronnelys

Hoffman, A. 1968. Revolution for the Hell of It. New York: Dial Press.  

Roos, H. 2015 (1998). ’n Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu tot 2010. In: Van Coller, H.P. (red.). Perspektief en profiel Deel 1: 92-271.

Lees ook:

Gedeeltelik bewolk: ’n onderhoud met Ruan Kemp

The post Resensie: <em>Gedeeltelik bewolk</em> deur Ruan Kemp appeared first on LitNet.

Titel: My naam is Prins, ek slaap met die lig aan
Skrywer: Christine Barkhuizen-Le Roux
Uitgewer: Human & Rousseau
ISBN: 9780798179706

Halfpad deur die boek het ek gedink as jy nou jou maag met ’n kaal hand uit jou lyf geruk wil hê, dan lees jy hierdie boek. Ek het dit toevallig gelees dieselfde week wat Deon Wiggett se storie die lig sien en oor hoe hy en ander deur Willem Breytenbach misbruik en verkrag is. Daar is soveel parallelle, ’n gerespekteerde hoë-profiel persoon, wat oënskynlik hulle slagoffers se welsyn op die hart dra. Die letsels wat hulle laat, wat vir jare onder die letsel verberg bly en dan op ’n dag uitbars.

Dit is ’n onthutsende verhaal oor die skending van onskuld, die toesmeer van dinge en ook die aandeel van elkeen wat kies om daaroor te swyg.

"Is elkeen van ons op hierdie aarde dan sowel onskuldig as skuldig?"

Christine Barkhuizen-le Roux hanteer hierdie uiters sensitiewe onderwerp met die hand van ’n meester. Haar navorsing is uitstekend en sy dra groot sorg dat die sielkundige letsels op slagoffers en ook hulle naastes, deeglik uitgewys word, sonder dat dit ’n tranetrekker word. Die karakters ken jy, dis mense om jou, soos wat die statistieke ook uitwys. Mense wat tegelykertyd goed is, maar hulle donkertes alleen dra, al smeer die gevolge ook aan hulle naastes af. Jy leer hoe verpletterend die liefde van lewensmaats kan wees en hoe selfbeskerming mense kan laat optree op ’n manier wat jy nooit sou kon raai nie. Wat beteken dit om ’n goeie man te wees? Is goed altyd goed, en sleg altyd sleg? 

Oor die rol van die kerk sou mens baie kon sê in ’n tyd wat die smerighede van die Rooms-Katolieke priesters se gelol met kinders aan die lig kom. Hoe die kerk ook, net soos die gemeenskap swyg en toesmeer.

Een tema wat ek dalk duideliker ontgin sou wou sien, net ter volledigheid – Kan goeie en slegte dade op ’n weegskaal geplaas word, en wie bepaal die gewig? Dit is een vraag wat konstant in my kop was terwyl ek die boek gelees het.

Jou maag bly konstant hol, jy weet wat gebeur het, maar hoe? Hoekom? 

Padmaker was vir my tot dusver Christine Barkhuizen-le Roux se beste boek, waar sy ook diep in die psige van menslike verhoudings gedelf het, maar hierdie een oortref al haar vorige werk.

Die tema is al voorheen deur Annelie Botes se Thula-Thula aangespreek. Daar is ’n hele paar ooreenkomste, die hoë-profiel man, die vroue en gemeenskap wat swyg, mama Thandeka teenoor mama Indwe wat dien as alsiende en uiteindelik ook as gewete, die slagoffer wat nie vasgehou wil word nie. Sou dit bloot wees omdat hierdie fenomeen so universeel is?

My naam is Prins, ek slaap met die lig aan, is ’n boek wat nog lank by lesers gaan bly, wat waarskynlik nog meer slagoffers by lewensmaats en terapeute na vore gaan laat kom en hopelik help om die pyn van die verlede te heel.

Dit is n grootse werk. Lees dit.

"Want wie wil die waarheid oor ’n goeie man weet?"

Lees ook:

Skrywersonderhoud: Christine Barkhuizen-Le Roux oor My naam is Prins, ek slaap met die lig aan

Resensie: My naam is Prins, ek slaap met die lig aan deur Christine Barkhuizen-Le Roux

The post Lesersindruk: <em>My naam is Prins, ek slaap met die lig aan</em> deur Christine Barkhuizen-le Roux appeared first on LitNet.

Titel: Die man van Quatro
Skrywer: Calvyn van Niekerk
Uitgewer: Penguin Random House
ISBN: 9781485903840

Ons bevind onsself tans midde die sestien dae van aktivisme teen die geweld teen vroue en kinders, wat internasionaal deur talle regerings, insluitend Suid-Afrika, erken word. Laasgenoemde gedagte het by my opgekom nadat ek Calvyn van Niekerk se jongste roman gelees het en moes besin waarom bewusmaking oor geweld teen veral vroue en kinders van belang is. Geweld – in allerlei vorme ─ is immers ’n daaglikse verskynsel wat nie teen enige persoon diskrimineer nie. Die vraag waaroor ek egter moes besin is die fyn lyn tussen geweld en die mens se natuurlike woede en behoefte aan vergelding teenoor die geweldenaar. Hoe kan enige individu berusting vind in die wete dat, soos in Van Niekerk se roman Die man van Quatro, sy/haar ouers met teregstellingskote in die agterkop in hul kombuis gesterf het en ’n geliefde suster wreed vermoor is – haar naakte liggaam oopgespalk om selfs in haar dood verneder te word? Wie gaan vir die regte van die verontregdes opstaan en geregtigheid laat seëvier? In die nie-fiktiewe wêreld vind talle slagoffers van moord of geweld selde antwoorde op hul vrae. Die antwoord op dié vraag in die wêreld van fiksie: Thinus Olckers.

Reeds in 2014 het Calvyn van Niekerk lesers uitgeknikker met sy boeiende vertelstyl en lewensgetroue karakterisering in Die derde graf. Sy jongste misdaadroman bevat elke bestanddeel van ’n resep vir een van die boeiendste misdaadromans van 2019: spanning, intrige, geweld, wraak, korrupsie en selfs ’n knippie liefde. Sodra ’n leser dink hier is net nóg ’n nuwe misdaadroman in Afrikaans, word jy aangenaam verras met Van Niekerk se roman wat nie bloot ’n voorspelbare resep van clichés is nie.

Thinus Olckers beskou homself as ’n weggooikind totdat die liefdevolle Peet en Marlize hom aanneem. Boonop kry hy ’n oulike, bekkige klein stiefsussie, Lise, by wat sy innerlike woede en selfverwerping laat vermurwe. Die Olckerse word die gesin waarna Thinus heimlik gesmag het. Helaas het die noodlot dit so bestem dat sy gesin een aand op hul plaas, Kranskloof, wreed vermoor word. Wanneer Thinus ’n week later vanuit ’n geïnduseerde koma in die hospitaal ontwaak, is sy geliefdes reeds begrawe sonder dat hy van hulle kon afskeid neem. Thinus moet ’n manier vind om berusting te vind met die verlies van sy aangenome gesin. Al herinnering van sy geliefdes wat herhaaldelik in sy gedagtes afspeel, is die gru-foto’s wat hy van die moordtoneel gesien het. Die enigste wyse waarop Thinus berusting kan vind, is deur vergelding. Die moordenaars moet boet vir hul dade.

Thinus is egter nie die enigste karakter wat gedagtes van wraak koester nie. Die skatryk, obese Patel lewe reeds dekades met die traumatiese fisieke en geestelike letstels van sy verblyf in die berugte Quatro, ’n strafkamp vir afvallige MK-lede tydens die strugglejare. Alhoewel Patel, die man van Quatro, ’n opportunistiese bullebak is wat op elke denkbare wyse korrup is, is Van Niekerk se karakterisering so geslaagd dat die leser aanvanklik selfs simpatie teenoor die verontregde Patel voel. Soos die intrige geleidelik ontvou, word Patel ’n versinnebeelding van opgekropte woede en haat wat sy motivering word vir vergelding teenoor diegene wat hom tenagekom het.

Die held in die verhaal is egter kaptein Dirk Bremer wat met sy jarelange ondervinding en vlymskerp speurinstink die leidrade volg om agter die kap van die byl te kom. Talle vrae word in die proses geopper: Wie het die Olckerse vermoor? Het die gesteelde dossier bygedra tot die moorde en waarom het die moordenaars slegs Lise se skootrekenaar tydens die plaasmoord geneem?

Lesers wat die nuus getrou volg sal sekere ooreenkomste met nuuswaardige gebeure en persoonlikhede in van die gebeure en karakters in die roman raaklees. Aanvanklik aktiveer kaptein Bremer se suspisie rondom Thinus se teenwoordigheid op die plaas tydens die moorde die scenario rondom die Griekwastad-moorde. Verwysings na die berugte korrupte broers wat eens in die Johannesburgse voorstad Saxonwold woonagtig was, word ook opgeroep. Laasgenoemde ooreenkomste (of suggesties) dra egter by tot die geloofwaardigheid van die fiktiewe gebeure in die boeiende roman. Van Niekerk daag die grens tussen feit en fiksie op ’n opwindende en kreatiewe wyse uit.

As oud-verhaalredakteur weet Van Niekerk waarna lesers in fiksie soek. Die man van Quatro is ontspanningsfiksie op sy beste. Hierdie roman kan maar gerus vir die komende vakansie’n spannende leeservaring ingepak word.

Lees ook:

Die man van Quatro: ’n onderhoud met Calvyn van Niekerk

The post Resensie: <em>Die man van Quatro</em> deur Calvyn van Niekerk appeared first on LitNet.

Grondwoorde 2018 – Afrikaanse debuutgedigte uit en oor KwaZulu-Natal & Grondwoorde 2018 – Afrikaanse debuutgedigte uit en oor KwaZulu-Natal: Volledige werksdokument
Wouter J. Gildenhuys (samesteller)
Uitgewer: Wouter J Gildenhuys
ISBN: 9780639987132 en 9781928374602

Die afgelope paar weke het dit my weer eens opgeval hoe die Afrikaanse taal gedurig onder beleg verkeer. Op universiteitsvlak ervaar Afrikaanssprekende studente die laaste stuiptrekkings van Afrikaanse onderrig. Afrikaansdepartemente sneuwel een na die ander en in KwaZulu-Natal en die Oos-Kaap gaan dit so sleg met Afrikaans dat die Afrikaanse koerant slegs een keer per week (in gedrukte formaat) in die Oos-Kaap verskyn. Professore gooi vloermoere in boekwinkels terwyl ander bekgevegte aanlyn voer oor wie se taal Afrikaans nou eintlik is. Boonop word daar kopgestamp oor standaardafrikaans versus Kaaps of Kaapse Afrikaans en watter variëteit die (meeste) bestaansreg het. Op skoolvlak skud Afrikaansonderwysers moedeloos hul koppe oor die oorheersende negatiwiteit en selfs antagonisme wat daar teenoor Afrikaans as taal en vak by talle skole in provinsies reg oor Suid-Afrika heers. Moet dosente en onderwysers boedel oorgee of gaan ons voortploeg en poog om Afrikaans as taal op ’n positiewe wyse te bevorder?

Wouter Gildenhuys het die spreekwoordelike bul by die horings gepak en besluit om opnuut belangstelling in Afrikaans deur middel van poësie in KwaZulu-Natal te kweek. Dit is immers die provinsie waar een van Afrikaans se grootste digters, D.J. Opperman, gebôre en getoë is. Opperman was ook vanaf 1940 tot 1945 Afrikaansonderwyser aan die Hoërskool Voortrekker en het ook dié skool se skoollied geskryf. Gesiene literatore soos G.S. Nienaber, A.P. Grové en Helize van Vuuren was eens verbonde aan die Departement Afrikaans en Nederlands aan die eertydse Universiteit van Natal (tans Universiteit van KwaZulu-Natal) wat ’n aantal jare gelede die Afrikaansdepartement se deure gesluit het. Laasgenoemde besluit deur die universiteitsowerhede het die voortbestaan van Afrikaans in KwaZulu-Natal ’n groot onreg aangedoen.

Die Grondwoorde-kompetisie stel ten doel om die gebruik van die Afrikaanse taal onder skoliere in KwaZulu-Natal te bevorder. Die kompetisie is spesifiek gemik op hoërskoolleerders en betrek Huistaal- sowel as Eerste Addisionele Taalleerders. Die gedigte is gevolglik streeksgebonde en weerspieël die karakter van die provinsie.

Digkompetisies en die publikasie van wengedigte is nie ’n nuwe verskynsel in Afrikaans nie. Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns se jaarlikse Poort-kompetisie vir hoërskole bevorder reeds dekades lank die skryf van kortverhale en gedigte in Afrikaans. Skrywers soos Koos Prinsloo en Riana Scheepers se kreatiewe skryfwerk het reeds tydens hul skooljare in Poort verskyn. Ook die Universiteit Stellenbosch se Departement Afrikaans en Nederlands bied aan talentvolle aspirantdigters die geleentheid om in die studentebundel Penseel te publiseer en sodoende word jong talent aangemoedig om in Afrikaans te skryf.

Laat ek by uitstek bieg dat Grondwoorde ’n astronomiese projek in skaal is. Laasgenoemde afleiding kan gemaak word bloot deur die Grondwoorde 2018 werksdokument te bestudeer – ’n allemintige 760 bladsye. In 2018 is 218 inskrywings van 29 skole vir die kompetisie ontvang en in totaal is 652 gedigte deur drie gerekende beoordelaars, naamlik Barbara Burger (Universiteit Pretoria), Steward van Wyk (Universiteit van Wes-Kaapland) en Elena Bredell van NB-uitgewers, beoordeel. Die titel van die bundel Grondwoorde was Helize van Vuuren (Nelson Mandela Universiteit) se idee. Die titel aktiveer en beklemtoon die kompetisie se streeksgebonde karakter deur klem te plaas op die spreekwoordelike “woorde” wat uit die vrugbare “grond” van KwaZulu-Natal ‘groei’. In 2018 was die drie afdelings waarvoor deelnemers gedigte moes skryf “Bayete” (Zoeloepryslied), “Vier natuurgedigte” en “Afrikaans as taal van versoening”.

Zoe Meneses, ’n graad 11-leerder van Crawford College is as die algehele wenner van die digkompetisie aangewys met haar gedigte getiteld “Bayete”, “seisoenale eienaardighede” en “Storiewoorde”.

Bayete

durban strate durban groete

die snoepiekindjie flits ’n haasbek-glimlag
na die geplooide gekrulde hare wat om die tafeltjie sit
more more hoe gaan dit met u sê hy fluitstem
’n glans van wit loer deur die tarentaalbaard
en bloue oë plooi by die hoeke

die poseidon vleesgeworde tiener
waai na die rooi-geklede roomysvrou met haar verweerde trolletjie
howzit groet hy, waar gaan jy vandag rasper hy
’n sterk jong hand klamp om die ou vermoeide een
en die plae van lugrotte koer net betyds

die oorpakkiemeisie skud haar kop grynsend
sy klim die ou gebou en hys haar kanonbotteltjies hoog om te rammel
bayete dumela lotjhani ndaa! sê sy sproeiend
hello! wees gegroet! staar trots uit teen die muur
en die sirenes lui in die verte

Meneses se wengedig in die Bayete-afdeling omskryf die tipiese milieu van die Durbanse strate. Veeltaligheid word bevorder deur die gebruik van verskillende groetwoorde en Meneses slaag daarin om Durban se vitaliteit en multikulturele samelewing in die gedig uit te beeld.

In 2018 moes leerders se gedigte in die afdeling “Vier natuurgedigte” aansluit by N.P. van Wyk Louw se “Vier Gebede by Jaargetye in die Boland” uit sy bundel Die halwe kring (1937).  Declan Ronan, ’n graad 10-leerder van Ashton International College, is as die kategoriewenner (Landskapsgedig) aangewys met sy gedig “Winter Umfolozi”:

Dis droog, my kind

Dis droog langs die Umfolozi my kind
  dooie gras wat rol in die wind
   droë bome sonder blare
    staan wag soos houtpilare
     omring deur 'n mat van droë gras
      wat eens somergroen velde was

Dis Winter, my kind

Dís die winterdorsland van KwaZulu-Natal
  weg is die water onder die droë waterval
   die aarde bly nog dors en droog
    ons wag 'n tyd vir die reënboog
     vir reën wat vreugde sal bring
      vir voëltjies wat weer sal sing

Die hemel hou leë beloftes, my kind

Skielik grynslag die hemel donker-grou
  Maar op die oewers van droë riviere
   Staan en wag die arme diere
    Hoeveel meer kan God se diere nog hou
     Want die Umfolozi-vallei eggo plof, plof, plof
       Die klank van hoewe in die versmorende stof

Die wind bly huil, my kind

Die dae is kort, die nagte lank
  Jakkals se huil 'n aardige klank
    Dis grys en vaal in die plek van groen
      Daar is eintlik niks wat ’n mens kan doen
        Hoe depressief, die huilende wind
           Dis droog langs die Umfolozi my kind

Ronan se gedig is prysenswaardig in die opsig dat hy sy beskrywing spesifiek op KwaZulu-Natal van toepassing maak soortgelyk aan Louw wat op sy beurt die Boland as milieu gebruik vir die beskrywing van die seisoenale veranderinge. Die gedig as geheel sien geslaagd daarna uit en is myns insiens een van die treffendste gedigte in die bundel. Die deelnemers het in die algemeen hulself goed van hul taak gekwyt en met ’n hele klomp goeie beelde vorendag gekom. In hierdie opsig is die tyd en moeite wat Afrikaansonderwysers aan die projek bestee het opmerkbaar. In die hedendaagse onderwysstelsel waar daar al hoe meer inhoud as deel van die kurrikulum binne ’n beperkte tyd behandel moet word, is tyd ’n kosbare kommoditeit binne skoolverband. Die feit dat onderwysers bereid was om tyd aan die voorbereiding van die projek af te staan asook om hulp en leiding aan leerders met hul gedigte te verskaf, getuig van die toewyding wat Afrikaanse vakonderwysers in KwaZulu-Natal ten opsigte van Afrikaans as taal toon.

Gildenhuys moet geloof word vir sy bydrae tot die broodnodige projek om die Afrikaanse taal in KwaZulu-Natal te bevorder. Naas die blootstelling wat Afrikaans as taal by skole en in gemeenskappe kry, word leerders boonop beloon met ’n publikasie wat spog met Andries Botha se kunswerk op die voorblad. Een negatiewe aspek van die twee bundels wat dadelik opval is die slordige taalversorging van die bundels as geheel. Die teks is deurspek van tikfoute en selfs een van die wengedigte verwys na “aloue” in plaas van “bloue”. Eenvormigheid ontbreek by die gebruik of afwesigheid van sekere lees- of skryftekens en veral die inhoudsopgawe en erkenningsblaaie is taalkundig swak versorg. Ingrid Jonker se gedig “Die kind wat doodgeskiet is deur soldate by Nyanga” (Rook en oker, 1963) word voorin die bundels afgedruk sonder dat daar iewers in die bundel erkenning aan Jonker (of die nodige toestemming om publikasie van die gedig) gegee word. Boonop word daar in die tweede versreël van die vierde strofe foutiewelik na “en wag met gewere sarasene en knuppels” in plaas van “op wag met gewere sarasene en knuppels” verwys. Die taalversorger sal hopelik met toekomstige projekte verseker dat soortgelyke foute nie in die teks voorkom nie, aangesien dit nie slegs die bundels as geheel in ’n swak lig stel nie, maar ook die doelstelling van die projek – naamlik om Afrikaans te bevorder – kelder. Dit skep ’n swak indruk by lesers en ondermyn die bevordering van Afrikaans. Leeders moet juis aangemoedig word om Afrikaans te skryf – indien die eindproduk vol tikfoute is, gaan leerders en toekomstige lesers of deelnemers aan die projek nie die gepubliseerde bundels ernstig bejeën nie.  

Ten spyte van die swak taalversorging is Grondwoorde 2018 ’n dinamiese en innoverende projek waarop Gildenhuys inderdaad trots kan wees op die publikasie van die werksdokument sowel as die finale bundel. Meer projekte van hierdie omvang is nodig om nie alleen Afrikaans as taal te bevorder nie, maar ook om kreatiewe skryfwerk onder ’n nuwe generasie jongmense aan te moedig.  

The post Boekresensie: <em>Grondwoorde 2018</em> saamgestel deur Wouter J Gildenhuys appeared first on LitNet.

Titel: Wanneer bloekoms dans
Skrywer: JM Gilfillan
Uitgewer: Naledi
ISBN: 9781928426578

Kortverhaalbundels word dikwels misgekyk wanneer mense iets lekkers soek om te lees, maar by die toemaak van Gilfillan se jongste kortverhaalbundel staan 'n mens oorbluf deur die wye verskeidenheid karakters, temas en aanbiedingswyses wat inderdaad iets vir elke smaak bied.

Maar hoe sluit sulke wyduiteenlopende verhale in bundelkonteks by mekaar aan? Die wasige foto op die omslag toon 'n bloekombos of -laning met 'n suggestie van sonstrale, reënslierte en sirkeltjies wat waterdruppels, seepbelle, blinkertjies of Kersboomversierings kan wees. Saam met die titel bied dit twee moontlike bindingsmotiewe, naamlik bloekoms en dans.

Bloekombome is reeds in 1828 vanaf Australië en Indonesië na die Kaap gebring en floreer sedertdien op enige plek en onder enige toestande – hoofsaaklik as windskerm op plase en lanings langs plattelandse paaie. Daarbenewens is dit 'n uitstekende lugsuiweraar en word die olie as skoonmaak- en tradisionele geneesmiddel aangewend.

Geen wonder dan dat die bloekom nostalgiese snare by Afrikaanse lesers tokkel nie. In sy MA-verhandeling getiteld “In die skadu van soveel bome” (2011, Universiteit van Kaapstad) beskryf Hennie Nortje byvoorbeeld Barend Toerien se "Bloekoms" as 'n vers vol verlange na die wêreld van die vaalblaarbloekom, en in Joan Hambidge se "Boom" word 'n gehawende bloekomboom volgens Nortje 'n metafoor vir die verganklikheid van herinneringe.

Annette Jordaan verruim hierdie metafoor in ‘n interessante artikel getiteld “Die bloekomboom as metafoor in die Afrikaanse taalruimte” (Stilet, Maart 2009) waarin sy bevind: “Binne die konteks van identiteit, gemeenskap en taal kan die bloekomboom dien as metafoor (of, meer konkreet, as simbool) van die ‘storie van Afrikaans’ – ’n verhaal wat hom in ’n bietjie meer as een eeu afspeel te midde van hewige konflikte, botsende belange, oorloë, rebellies, stakings, armoede, verkiesingsveldtogte, apartheidsbeleide, onluste, noodtoestande, tronkgeskiedenisse en, uiteindelik, ’n nuwe bedeling wat tot nog toe nie Afrikaansvriendelik blyk te gewees het nie.” As voorbeelde bespreek sy JC Steyn se verwysig na “bloekombome as rolspelers in die lewe van MER” (Die 100 jaar van MER, 2004), asook die Durbanse “Taal en Strydkongres” (April 1989) waartydens Elize Botha na haar Wes-Transvaalse grootwordwêreld te midde van die Afrikanerarmoede in die middeldertigerjare verwys as “’n bloekombos-omsoomde wêreld”, teenoor Hein Willemse se verwysing tydens dieselfde kongres na Kraaifontein se “Bloekombos”-plakkers wat gedwonge verskuiwing moes trotseer .

Gilfillan laat egter die bloekoms “dans”, wat die aandag dan vestig op verwysings na plante en voete in hierdie bundel. Sy verras met onverwagte wendings, antistereotipiese karakters, ironiese en galgehumor en onbeskaamde erotiek. Bykans tagtig jaar van fyn waarneming tydens 'n lewe wat nie die gewone gebaande weë gevolg het nie, put sy behendig uit 'n welige bloekombos van ervaring en verbeelding – met ander woorde die “brokstukke menslikheid” waarvan die karakter Dina in die verhaal “Laaste dans” getuie is.

Rita Gilfillan is op 29 April 1941 op Ermelo gebore as die oudste en enigste dogter van Hendrik en Lena Eksteen van die plaas Swartwater. Vyf jaar later sterf haar 28-jarige moeder aan hartversaking en begin Gilfillan se swerwersbestaan tussen ‘n wewenaarpa, familie en skoolkoshuise. Sy woon minstens vyf verskillende laerskole by en beland twee jaar in ‘n “aanpassingsklas” voordat ‘n simpatieke meneer Hechter haar help om haar voete te vind. Ná matriek werk sy as bibliotekaresse in Pretoria en Amsterdam en verwerf kwalifikasies in biblioteekkunde. Sy trou in 1967 met Rouston Gilfillan, en volg hom na verskeie universiteite waar hy Afrikaans en Nederlands doseer. Intussen verwerf sy ’n MA-graad met ’n verhandeling oor “Tristia-interpretasies, met toespitsing op ‘Groot ode’” en betree self die akademie as dosent in Afrikaans. Haar debuut-kortverhaalbundel, Van stiltes en stemme, wen in 1989 die Ou Mutual- en die FAK-Helpmekaarpryse.

Wanneer bloekoms dans is Gilfillan se sesde kortverhaalbundel. Anna Kemp skryf tereg in haar knap en deeglike resensie, “Gilfillan glip moeiteloos onder karakters se vel in” in Rapport (14 April 2019):

So subtiel weef sy haar drade dat die leser dikwels eers later besef hoe hard sy geslaan het, hoe diep die pyn en hoe groot die vreugde was, en hoe kompleks die lewens wat sy geskep het in haar skrywershande verander. […] Daarby benut sy die moontlikhede van die kortverhaalgenre ten volle: Sy vertel, dramatiseer, beskryf in liriese sowel as saaklik-opsommende taal, speel met verhaaltitels, en vind telkens ’n slotsin wat bevredigend afsluit óf evokatief bly hang.

Kortverhale is natuurlik nie net heelwat korter as 'n roman of novelle nie, maar ook baie meer gekondenseerd of “digter”, en Gilfillan is 'n bedrewe meester van verdigtingstegnieke soos beelding, naamgewing en intertekstualiteit wat die gewillige leser, net soos die talle paaie en reise in die bundel, na ryk verwysingswêrelde meevoer. In dié opsig dien die openingsverhaal, “Girlie”, dan as 'n soort “programverhaal” vir die werkwyse in die bundel. Girlie se besonder wit vel en steenkoolswart krulle herinner aan Sneeuwitjie, die sprokieskarakter wat onderdanige en dienende vroulikheid versinnebeeld. Die naam Girlie verteenwoordig insgelyks die tradisionele manlike chauvinisme in 'n minder-gesofistikeerde sosiale klas. Girlie se “ongemaklike” liggaamsbou en begeerte om te “gaan leer vir mekêniek” ironiseer egter haar naam en dien as vooruitskaduwing van die verrassende slot. Sy is haar ouers se enigste hoop op 'n nageslag en hulle skep vir haar 'n paradystuin op haar erfgrond. Op Girlie se troudag word die leser deur die tuin gelei – verby krismisrose, roomwit waterlelies en snaterende voëls. Maar dan kies die bruidsmoeder 'n smaller paadjie verby 'n groepie koorsbome met wit skoenlappers en swaar frangipani- en speserygeure, na 'n verskuilde tuin waar dit warm en vogtig is en die stamme fosforagtig en boaards glim … en dit is waar die bruidsmoeder en die leser ontgogel word deur 'n suggestiewe toneel met kaal voete as evokasiesneller. 

Die tweede verhaal, “Nagrit deur die Karoo”, skakel met die “koorsbome” in die eerste verhaal deurdat gemelde nagrit vir die hoofkarakter 'n “koorsdroom waarvan sy so gou moontlik wil vergeet” word met 'n ongenooide reisgenoot “wat so stil soos die dood self langs haar sit” en iets soos 'n magnetiese krag wat die motor voortstu. Ook hier dien naamgewing as verdigtingstegniek wanneer Anna Elizabeth Parker haarself na Amber Evita Parker herdoop om te pas by haar veranderde voorkoms en die superluukse motor wat sy as deel van 'n bedenklike transaksie in Sandton moet gaan aflewer. Kemp bevraagteken in haar resensie of die “op die oog af hardegat Amber wel gedagtes oor ‘haar tydruimtelike begrip’ sou kon koester, maar die ingeligte leser sal besef dat die voertuig 'n “vuurwa” genoem word wat verander in “’n skim sonder bestuurder” en dus intertekstueel heenwys na mitologiese figure soos Faust wat hul siel aan die duiwel of noodlot verkwansel, des te meer as ons let op die woorde “want in hierdie oneindigheid het haar identiteit weggesyfer en van haar is daar niks oor nie”.

Die Karoo skakel weer met Anna Benade se Karootuintjie in die derde verhaal, “Anna”. Soos haar taai vetplante, hunker die verstandelik-belemmerde Anna na aandag. By menslike aanraking word haar verwaarlooste lyf “nes ‘n bottel gemmerbier wat wil ontplof as die prop nie bietjie-bietjie skiet gegee word nie”. Die stinkblaar wat sy liefdevol versorg, kan pyn verlig, maar terselfdertyd “malpitte” voortbring wat 'n mens óf waansinnig van liefde óf dood maak. Dit word dan 'n metafoor vir versmaaide liefde en verraad. Die beskrywing van Anna se voete in die slotsin as “verbasend smal en mooi […] selfs ten spyte van die dorings wat daarin afgebreek het”, word dan 'n religieuse heenwysing na “voete was” en “doringkroon”, wat die slot ooplaat vir interpretasies van slagofferskap en skuld en die leser sodoende tot ongemaklike selfondersoek mag noop.

Die volgende twee verhale word tematies verbind deur die pad-motief. In “Byeenkoms van die eensames” word die woord “byeenkoms” skreiend ironies wanneer die eertydse vlugvoetige atleet twaalf jaar later 'n geselligheid verlaat, “so waardig soos hoë hakke en 'n lyf wat klots van wyn dit toelaat” en haar dan op 'n pad bevind wat uiteindelik “die kortpad na ontgogeling” blyk te wees. In “Breekgoed” besef die hoofkarakter ná ‘n besoek aan haar grootwordplek dat die pad wat sy gekies het, onomkeerbaar is.

Hierdie spel met skakels word egter gefnuik deur die volgende twee verhale, “Familiefees” en “Foonoproep” wat antichronologies aangebied word. Die datums as subopskrifte dien egter as aanwysing dat die eerste verhaal se oop slot deur die daaropvolgende verhaal veronderstel word. Daarbenewens verleen die datums 'n gevoel van waarheidsgetrouheid wat die indruk skep dat die verhaalgebeure outobiografies mag wees, hoewel die name fiktief blyk te wees. Die bloekomboom as metafoor vir “verganklike herinneringe” tree sterk na vore wanneer die verteller haar oorlede broer se as in 'n holte tussen die wortels van 'n oeroue bloekomboom bêre op 'n hoogte van waar die plaas na alle kante toe uitstrek.

Ruimte ontbreek om al 17 verhale sinvol te bespreek. Ter afsluiting, dus, dan net die jong Sara se beskrywing van die dansende bloekom in “Sara en die dansende boom” as sprekende metafoor vir die genotvolle “ontsnappingsroete” wat Gilfillan se verhale vir die meelewende leser bied:

Die bloekom wat waghou oor my pa se huis het ons nie sien kom nie. Daarom het ons haar betrap in die middel van haar dans. Op maat van 'n fris windjie het sy haar blare geskud. So energiek dat die son in duisend silwer skerfies daaruit weggespat het. Haar rok was opgetrek en ons kon sien hoe haar wit bene vol bruinerige ekseemvlekke die ritme uitstamp. Tot in die punte van haar arms het sy getril en gebewe van lekkerkry.

Maar toe sien sy die kar oor die bult aankom en op die plek stol sy. Voor my oë verander sy weer in 'n doodgewone bloekom met 'n gevlekte stam en 'n kroon van ritselende blare waarin die laaste sonstrale wegkruipertjie speel.

The post FMR-resensie: <em>Wanneer bloekoms dans</em> deur JM Gilfillan appeared first on LitNet.

Titel: Vloek
Skrywer: Rudi van Rensburg
Uitgewer: Queillerie
ISBN: 9780795801976

In Rudie se eerste Kassie Kasselman-roman, Slagyster (gepubliseer in 2013), ontmoet ons vir Carl Bester, gevalle oudspeurder. In Vloek is Carl terug. Hy kan na Suid-Afrika kom – sy bannelingstatus uitgewis, teen ’n prys. “Ons vergeet jou sondes in ruil vir ’n teenprestasie,” sê sy nuwe werkgewer. Hy moet ’n lykbesaaide saak van internasionale belang help ontrafel – een wat met lyke besaai lê. Nou sal hy weer soos ’n volbloedspeurder moet redeneer om dié saak saam met ’n spul rookies op te los.

Carl se polisiedae lê ver in die verlede en hy word gedwing om as volbloedspeurder te redeneer om dié saak saam met ’n spul rookies op te los. Dié berugte rokjagter het natuurlik ook versoekings, soos die pragtige Sarah. Sal hy die versoeking kan weerstaan om betrokke te raak by dié beeldskone kollega? Gaan sy paaie kruis met Kassie Kasselman, die speurder wat sy diefstal destyds aan die Skerpioene blootgelê het? Dan is daar die neo-Nazi uit Carl se verre verlede. Gevul met die “heilige krag van die Führer” is hy vasbeslote om wraak te neem op die man wat hom agter tralies laat beland het.

Vloek is beslis ’n boek wat jou vasgenael hou, byna soos ’n speurderverhaal wat op die kassie afspeel. Skielik lees jy nie net meer'n boek nie, jy is deel van die gebeure:

Hy skud die gevoel van verlammende paniek af en hardloop, druk mense uit sy pad, struikel toe hy 'n paar kissies groente by 'n straatstalletjie met sy heup omstamp, behou sy balans en beur vorentoe. Elke sening en spier in sy lyf is gespan, maar dit voel of hy lood in sy skoene het. Hy sien die steeg tien meter voor hom. Dit is donker en smal. Daar is skielik voetstappe agter hom. Hulle het hom die steeg sien vat, besef hy. Paniek klop opnuut in sy slape.

Riloomblikke is daar vele van, dalk te veel vir die gemiddelde vrou se smaak. Die meeste vroue is sensitief wanneer dit by kinders en wreedheid/marteling kom, soos wanneer klein Imani lyfstraf kry:

Twee gryp hom aan sy arms en 'n derde aan die bene. Hulle dra hom protesterend en spartelend na die boom langs die hooftent. Die luitenante maak die seun se gewrigte bo sy kop aan 'n laaghangende tak vas. Hy bewe soos 'n riet.

Daar is geen gebrek aan ’n deurlopende spanningslyn wat jou op die punt van jou stoel hou en beslis sal wakkerhou sou jy slaaptyd dié skrywe aandurf nie. Dit lees gemaklik en alhoewel dit jou hare laat regop staan en beslis nie ’n boek is om op ’n nugter maag te lees nie, getuig dit van ’n goeie woordeskat en storielyn wat perfek ingespan en saamgesmee word.

Agtergrondinligting, wikipedia:

Rudie van Rensburg is op 6 Oktober 1951 in Bloemfontein gebore as die oudste van twee seuns. Ná skool studeer hy verder aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat, waar hy eers ’n Hoër Onderwysdiploma en later deeltyds ’n BA-graad in Kommunikasiekunde behaal. Aan die Universiteit van Suid-Afrika behaal hy daarna ’n BA Honneurs-graad in Kommunikasiekunde. Nadat hy sy onderwysdiploma verwerf het, begin hy sy loopbaan as joernalis by Volksblad in Bloemfontein, waar hy hoofsaaklik in die sportredaksie diens doen. In 1982 word hy medestigter en uitgewer van die plaaslike koerant en later redakteur van die saketydskrif Die Ekonoom. Hy verlaat die joernalistiek na sowat tien jaar en sluit aan by die Universiteit van die Vrystaat se skakelburo. In 1987 aanvaar hy ’n pos in Sanlam se reklame-afdeling en verhuis na Kaapstad. Hy is ook ’n bekende skilder en van sy kunswerke is in versamelings in verskeie lande te sien.

In 2009 tree hy af by Sanlam, waarna hy hom aanvanklik op sy skilderkuns toespits, maar later op sy skryfwerk. Vir twee dae in die week werk hy ook as taalversorger by Die TygerBurger. Hy het al sewe gewilde panningsverhale geskryf: Slagyster, Kopskoot, Judaskus, Piranha, Kamikaze, Ys en Medusa, ’n kleuterboek, Die Doempies van Tafelberg (self geïllustreer en gepubliseer), die komiese roman, Hans steek die Rubicon oor asook ’n drama, Die begrafnis. Kamikaze was die 2018-wenner van die ATKV-Woordveertjie vir Spanningsfiksie. Hy skryf ook onder die skuilnaam Phil Janse.

Hy is getroud met Lize en hulle het drie kinders, MC, Neil en Amieke.

The post Resensie: <em>Vloek</em> deur Rudie van Rensburg appeared first on LitNet.

Jan Christiaan Smuts (foto: Wikipedia)

Oor enkele dae, op 20 Desember, is dit 105 jaar gelede dat die rebel Jopie Fourie (36), 'n oudleerling van Grey Kollege in Bloemfontein, deur 'n vuurpeloton in Pretoria tereggestel is. Dit was ondanks wye vertoë dat hy begenadig word, maar hy het gesterf weens die absolute genadeloosheid van Jan Smuts, toe onder meer minister van verdediging in Louis Botha se regering. Dit word as die nekslag vir Smuts se binnelandse beleid beskou, en het ook direk gelei tot sy politieke nederlaag as eerste minister in 1924.

Op 11 November was dit 101 jaar gelede dat die wapenstilstand in 1918 tussen die Geallieerde Magte en Duitsland gesluit en die Eerste Wêreldoorlog se stryd op land, see en in die lug beëindig is. Smuts het in hierdie oorlog ook 'n groot rol gespeel.

In 'n “ope brief” aan Smuts skryf Sarel Venter oor Paul Grobbelaar se jongste boek, Jan Christiaan Smuts: Wie en wat was hy eintlik?

'n Ope brief aan genl JC Smuts (1870–1950)

Geagte generaal/veldmaarskalk Jan Smuts

Mag ek u met eerbied maar oom Jannie noem? Ons mense het mos altyd van Slim Jannie gepraat, of van oom Jannie. Ek onthou toe my oorlede moeder in trane was nadat u in 1950 oorlede is, al was sy 'n vurige Nasionalis.

Ek wil graag 'n bietjie met u gesels oor u lewe en werk. In baie honderde boeke is u bydrae tot die geskiedenis van ons land al beskryf en ontleed. Ook u rol in die Anglo-Boereoorlog, die Rebellie, die oorlogskabinet van die toentertydse Britse premier, Winston Churchill, en u aandeel in die stigting van die Verenigde Volke-organisasie, nou die Verenigde Nasies.

U was 'n staatsman by uitnemendheid.

So pas het 'n boek verskyn met die titel Jan Christiaan Smuts: Wie en wat was hy eintlik?. Dit is nagevors en geskryf deur Paul Grobbelaar, 'n onafhanklike historikus. Hy is ook 'n oudonderwyser en afgetrede offisier in die Staande Mag.

Die boek is 'n kritiese beskouing oor aspekte van u rol in die Suid-Afrikaanse militêre wese, staatkunde en politiek van 1895 tot 1920. Dit is in 'n gemaklike, minder akademiese styl geskryf: verstaanbaar vir die man op straat, én vir my, wat 'n ywerige leser van ons land se geskiedenis is.

Grobbelaar sê hy kon nooit verstaan hoe u – 'n bittereinder en Boeregeneraal – so totaal in die Britse Ryk kon opgaan en so Engels kon word asof u nooit as Afrikaner gebore was nie. Het u dalk 'n antwoord vir hom en die lesers van die boek? Sekerlik nie.

Grobbelaar vra ook hoe u dit in die Rebellie van 1914 oor u hart kon kry om gevoelloos ou kamerade met die wapen te beveg en selfs tot die dood te laat veroordeel (soos Jopie Fourie). Hoe kon u die lyding van u eie mense vergeet en heeltemal in die “vyand” opgaan?

Hoe moet ons dit verstaan, oom Jannie?

Lê die antwoord dalk hoofsaaklik in die feit dat u 'n aanhanger en profeet van die holisme was? Die ideologie dat groter gehele voorrang geniet bo die kleiner dele of gehele – ook op staatkundige vlak?

Die boek gee 'n arendsblik op u as plaasseun, natuurliefhebber, student in Stellenbosch, die geweldige invloed wat Cecil John Rhodes op u denke en lewe gehad het, die sogenaamde Secret Society (bestaande uit geldmagnate, politici en staatshoofde, waarvan die doel was om nasionale grense ter wille van die wêreldstaat uit te wis). Soos in Brittanje waar rassepatriotisme of die idee van ‘n wêreldstaat ontstaan het waarin die Britse beskawing wêreldwyd vrede en rus sou voortbring.

Hieroor skryf Grobbelaar dat die Britse Ryk in sy eie oë belangrik genoeg geword het om die wêreld van homself te red.

Dit is mos waar die sug na mag en rykdom in aggressiewe ryksbou gestalte gekry het – soos in die twee Boererepublieke wat deur die gulsige Britse Ryk geannekseer is, seker omdat hulle ryk aan grondstowwe was, én vir die Britse internasionale ideaal dat die son nooit oor Britse gebied ondergaan nie.

Wat sou u sê oor die opmerking in Grobbelaar se boek dat u – ná u skitterende akademiese studies in Brittanje (selfs 'n aanbod om professor in Cambridge te word!) – nié suksesvol was as praktiserende regsgeleerde nie, maar meer tyd gekry het vir politiek en om vir die Cape Times oor politiek te skryf?

Die leser sien gou dat in die groot Britse Ryk (Groot-Brittanje) die holisme die raamwerk was waarmee u die Ryk oor die hele Afrika wou uitbrei. Het Rhodes én u met u helder verstand dan nie gesien dat dit nie sal werk nie; dat Afrika nie in ‘n blik gedruk sal word nie? Al is dit so dat baie landsgrense in Afrika eintlik in Europese raadsale getrek is.

Was u en Rhodes se pogings teen pres Paul Kruger, wat u as agterlik beskou het, en die Britte se gevolglike inval in die Zuid-Afrikaansche Republiek die moeite en bloed werd? Dink net daaraan dat verskeie state weens u “blatante internasionale landrowery” vyandig teenoor Brittanje geraak het. Is u ideaal van 'n omvangryke wêreldstaat nie daarmee gefnuik nie? So ook Brittanje se internasionale ideaal dat die son nooit oor Britse gebied ondergaan nie?

En hoe verklaar u die politieke ommekeer wat u gemaak het? Eers as 'n verbete Empire-bouer en kort daarna as die groot Afrikaner-nasionalis en staatsprokureur in Pretoria? Hoekom soveel teenstrydige verklarings oor wesenlike sake uit u mond of pen?

Oom Jannie, kan u iemand kwalik neem wat u van verraad teenoor u mede-Afrikaners verdink? Was u 'n verraaier of net 'n lojale Britse onderdaan? Die groot vraag, Generaal, is of u die grootste Afrikaner van alle tye was.

Historici en elkeen wat in ons land se geskiedenis belangstel, moet besef dat hierdie boek nie goedkoop verdagmakery is nie. Die inhoud is weldeurdag en fokus skerp op u as die generaal van die Empire en die internasionale aanslae teen nasionalisme.

Hoe graag sou die skrywer van hierdie boek én die resensent én elke leser nie antwoorde op hierdie vrae wou hê nie! Want wie en wat was u eintlik?

Goeienag, Generaal.

Sarel Venter, voormalige adjunkredakteur van Volksblad

Die boek Jan Smuts: Wie en wat was hy eintlik? deur Paul Grobbelaar is gedruk deur Zebra Plus-drukkers van Pretoria. Prys R220. Meer besonderhede kan by Paul Grobbelaar gekry word. E-pos pmgrobbelaar1@gmail.com; sel 072 654 7959.

The post <em>Jan Smuts: Wie en wat was hy eintlik?</em> deur Paul Grobbelaar: ’n Ope brief appeared first on LitNet.

Nuwe vrese
Willem S van der Merwe
Naledi
ISBN: 978-1-928426-80-6

Die titel van Willem S van der Merwe se Nuwe vrese, verwys na NP van Wyk Louw se Nuwe verse (1954). Daar word egter nie in die bundel self veel na Van Wyk Louw verwys of met daardie bundel se gedigte omgegaan nie. Die titel van Nuwe vrese moet meer as ’n spel met die kanon beskou word, soos André Letoit (oftewel Koos Kombuis) se Somer II, waarvan die titel na Somer deur CM van den Heever verwys.

Daar word dan ook na Letoit/Kombuis verwys in Nuwe vrese, met die gedig “Suburbia” wat aan hom opgedra is en waarvan die titel na Letoit se gelyknamige bundel uit 1982 verwys. Hierdie intertekstuele verwysing is meer van ’n leidraad na die aard van Nuwe vrese as wat die verwysing na Van Wyk Louw is: Soos Letoit/Kombuis skryf Willem S van der Merwe eenvoudige gedigte wat soms treffend is.

Soos Van der Merwe self waarsku in die eerste gedig van die bundel, “’n vrou wat bliksem sê in die kombuis”:

en hier’s ek weer hier’s ek weer
om jou siel te verson-dig[i]
met kitsch, cliché en meer

ek wil jou dus waarsku
dat dit yl, met min
poëtiese digtheid, gaan wees
inderwaarheid is ek bevrees
dat ek jou vir ’n ride gaan vat
indien jy verder lees

Van die beste gedigte (byvoorbeeld die reeds genoemde “suburbia” sowel as “aan die muur”) het paar- of kruisrymskemas wat ’n tipe onvermybaarheid bewerkstellig sodat die gedig uitloop op (in Danie Marais se woorde) “’n voorspelbaar verpletterende slotkoeplet”. Neem byvoorbeeld “suburbia” se laaste strofe:

koop vir jou ’n stukkie wit hel
in brackenfell

Omdat hierdie tegniek so gereeld in die bundel aangewend word, maak dit egter later nie meer veel van ’n indruk nie. Lesers mag verskil oor watter (dele van) gedigte gevat en roerend is, en watter bloot eenvoudig, “yl” is. Party lesers sal byvoorbeeld vermaak word deur gedigte soos “langebaan I”, “die filosoof mymer I”, “tango” en “idille” terwyl ander hulle koud sal laat.

Dan is daar ook heelwat gedigte wat meer beslissend platval. “moenie my pluk nie, ek pluk my moer” is ’n voorbeeld van ’n gedig wat net té oppervlakkig is vir my om bekoor te word deur die woordspel en oneerbiedigheid:

die dag is helder soos somer
soos liefde, die illusie

robbeneiland lê soos ’n roof
teen die blink horison
my seer lê vlak vandag

b(r)aaiers lê in die son
somer is liefde, somer is sweet
somer is rose en sommer vergeet

liefde is ’n roos
liefde is ’n doos
my seer lê vlak vandag

Behalwe vir die onoorspronklikheid van die rym en die beeldspraak, bevat “moenie my pluk nie, ek pluk my moer” ook voorbeelde van die bundel se ander groot gebrek, naamlik die opnoem van indrukke en gedagtes sonder dat dit sinvol tot ’n samehangende eenheid gebind word. Dit is ook moontlik vir ’n gedig om doelbewus onsamehangend of onvoltooid te wees. In “dis byna lente” is daar ’n aanduiding dat dit só gelees moet word, as ’n doelbewus onafgeronde gedig. Die leser wonder egter hoekom dit die geval is en wat ons dan moet maak met die skynbaar onverbandhoudende figure wat beskryf word:

ons bewe die koue nag in
sy lag: die maan is half
haha, soos my lewe!

meisie met groen oë
talm by die irma stern
flikker oor ’n langsteelglas
groeiende mededoë
vir kuns en sin

iewers in ’n berookte hoek
soek aangeklamde kêrels
aanklank in mekaar se oë
en die geknelde gulp

dis so laat
die maan is half
soos my gedig

Hierdie gedig (en ander “halwes” soos die een) sou meer geslaagd kon wees as daar meer besonderhede was om die atmosfeer skerper af te teken, of as dit tussen ander gedigte was wat saam hierdie atmosfeer kon skep. Soos wat dit staan, laat die meeste verse in Nuwe vrese my onbevredig, met die uitsondering van daardie enkeles wat wel verpletter.

[i] ’n Verwysing na Van der Merwe se vorige bundel, Son-dig (1985).

The post <em>Nuwe vrese</em> deur Willem S van der Merwe: ’n resensie appeared first on LitNet.

Draakasem (2019)
Skrywer: Jaco Jacobs
Illustreerder: Linki Brand
Uitgewer: LAPA Uitgewers
ISBN: 978-0-7993-9412-2

Draakasem (2019) is spookasem se nagmerrie! Hierdie lekkerleesstorie is ideaal vir die jong leser wat van avontuur hou en nog leer lees, veral vir diegene wat groot, vet, dik boeke met minder prente nog bedreigend vind. Draakasem is vir dié wat op soek is na ’n ongewone, opwindende avontuur.

Jaco Jacobs het al vele pryse gewen vir sy kinderliteratuur en is onlangs genomineer vir die gesogte Hans Christiaan Andersen-prys wat deur IBBY (International Board for Books for Young people) toegeken word aan kinderboekskrywers en illustreerders. Dit word tweejaarliks toegeken aan ʼn skrywer vir sy hele oeuvre, die impak wat dit op die kinderliteratuurbedryf en genre as geheel het. Jacobs is ook vir die prestigeryke Carnagie-medalje benoem, een van die gesogste kinderboekpryse in Brittanje.

Die illustreerder, Linki Brand, se illustrasies werk uitstekend saam met Jacobs se teks. Dit is kleurvol en dit verg nie te veel verbeelding om die karakters tot lewe te roep nie.  Veral Oupa wat in sy jongdae ’n bokser was, maar deesdae brei hy die interessantste serpe.

Hierdie boek is ook ideaal vir ’n klaskamer of selfs vir ouers, as jy met jou kind wil praat oor probleme soos selfbeeld en selfvertroue. Die boek gebruik die beeld van die draak, wat universeel herkenbaar is en natuurlik vele mites en legendes geïnspireer het. Die draak dien as ’n uitgebreide metafoor en lig selfvertroue as ’n karaktereienskap uit, iets waarmee kinders sukkel. Die draak verteenwoordig mag, krag en towerkragte wat net die regte kombinasie is om ’n seun te help om sy vrees vir hoogtes te oorwin.

Die tipografie en bladuitleg, nes van Jacobs se ander kinderboeke, help die beginnerleser om te identifiseer waar daar iemand direk praat of iets uitgeroep word. Dit bied goeie ondersteuning vir die leser wat bietjie sukkel, asook tweedetaallesers wat Afrikaans wil leer lees.

Dié dun boekie het beslis potensiaal om vir biblioterapie gebruik te word, en dit kan op ’n eenvoudige wyse gebruik word om gesprekke met kinders aan te knoop. Dit mag hulle dalk die moed gee om te praat oor wat hulle pla. Miskien is daar ’n boelie soos Hannes Sink in hul lewe en kort hulle ’n cool oupa om vir hulle van "draakasem" te vertel. Iemand wat hulle selfbeeld en vertroue ’n hupstoot kan gee. En wie weet, dalk is hierdie boek ’n belangrike hulpmiddel vir daardie kind se persoonlike ontwikkeling en leer hulle ’n paar belangrike lewenslesse by Darius sonder dat hulle dit besef. Darius se storie help om selfvertroue te bou by kinders deur die ervarings wat hulle saam met al die karakters in die boek meemaak.

Draakasem (2019) is nie prekerig nie en verklap geensins dat dit vir sy leser ’n les probeer leer nie - dis net ’n lekker storie oor drake en mense wat in drake kan verander. Sulke tipe boeke help kinders om self uit te vind watter les hulle uit die storie kan leer.

Hierdie eenvoudige verhaal is pragtig geïllustreer en die drake lyk indrukwekkend. Beslis ’n goeie opsie vir die Kerskous.

The post <em>Draakasem</em> deur Jaco Jacobs: ’n lesersindruk appeared first on LitNet.

'n Kat se kans: Verhale van vurige en kordate katte
Skrywer: Kimberlie Hamilton
Illustrasies: Verskeie
Uitgewer: LAPA Uitgewer  

Hierdie is beslis een van twee van die lekkerste boeke om met 'n maat te deel. Katte en honde is van die getrouste en geliefste troeteldiere en 'n ervaring wat meeste van ons, onsself mee kan vereenselwig. Dié van ons wat nog nie 'n troeteldier gehad het nie, wil graag een hê en dié van ons wat al die wel en wee van die lewe saam met ons troeteldiere beleef het, koester goue herinnerings van ons dierevriende.

Hierdie boeke is beslis nie net storieboeke nie, maar iets tussen 'n koffietafelboek en 'n hoekom-vraagboek vir die jongspan.

Ek sou kon aanbeveel dat 'n Kat se kans: verhale van vurige en kordate katte (2019) en Elke hond kry sy dag (2019) saam met die mooi volwasse koffietafelboeke op die koffietafel pryk.  Dit laat toe dat die jongspan hulself kan besig hou met feite, stories en pragtige prente oor katte en honde terwyl die grootmense kuiser en gesels.

Daar is verskeie interessante verhale oor katte wat op skepe reis, beroemde muisvangers en selfs oor 'n mannetjieskat genaamd Mrs Chippy aan boord die Endurance, Sir Ernest Shackleton se skip, op reis na die Suidpool.   

Daar is ook stories oor katte in kerke, katedrale, teaters en selfs 'n gemmer biblioteek kat, genaamd Dewy. Iemand het hom by die biblioteek se deur gelos en die personeel by die biblioteek het besluit om hom te hou. Hy het selfs sy eie boek: Dewy: The Small-Town Library Cat Who Touched the World. Almal het biblioteek toe gegaan om vir Dewy te gaan kuier, en boeke uit te neem, natuurlik.

Verskeie bladsye met interessante inligting en het-jy-geweet-feite word tussen die stories geplaas wat nuuskierige, vurige en kordate lesers sal besig hou.

Hierdie boek is beslis 'n goeie keuse vir die Kerskous in 2019, miskien selfs kry Elke hond sy dag (2019) ook 'n gaatjie onder die kersboom.

Die skrywer - Kimberlie Hamilton

Kimberlie Hamilton woon tans in die Noorde van Skotland saam met haar vier katte.  Sy het eers in die Suide van Kalifornië in die VSA gewoon. Sy is 'n skaamtelose hippie en is mal oor die natuur en diere, veral haar katte. Sy studeer tans vir 'n Meestersgraad in Kulturele en Kreatiewe Kommunikasie by die Universiteit van Aberdeen. Sy glo betowering is oral om ons, ons sien dit net nie altyd raak nie.    

Die illustrasies is een van die dinge wat ʼn leser eerste sal opval. Dit is asemrowend! Daar word gebruik gemaak van 'n verskeidenheid illustreerders, wat toelaat dat elke storie vergesel word deur 'n unieke hond- of katprent. Agter in die boek word elke illustreerder bekendgestel aan die leser met ʼn klein illustrasie by wat hulle tot die boek bygedra het.  

Wat 'n lekker boek om saam met jou kat, of die bure s'n, op jou bed te lê en lees. Of nog beter vir Mamma of Pappa om vir jou te lees.

Maar wag, daar is nóg ʼn boek ...  een oor honde! 

Elke hond kry sy dag
Skrywer: Kimberlie Hamilton
Illustrasies: Verskeie
Uitgewer: LAPA Uitgewer

Hierdie boek is natuurlik die ander boek wat net so lekker is om met jou maats te deel. Dit is ʼn uitstekende keuse vir die Kerskous - dalk 'n bietjie meer bekostigbaar as 'n hondjie onder die kersboom. In hierdie pragtige boek, 'n pasmaat vir 'n Kat se kans: verhale van vurige en kordate katte (2019), wat natuurlik nóg 'n opsie is vir die koffietafel om die kinders besig te hou.

Elke hond kry sy dag, maar 'n brak kry 'n langnaweek is definitief waar ten opsigte van hierdie mooi en interessante boek. Daar is hope feite oor honde en hoe die mens se beste vriend deur die jare ontwikkel het in die verskillende rasse wat ons vandag kry.

Daar is verskeie interessante stories oor honde wat saam met hul eienaars in die Tweede Wêreldoorlog gevlieg het en hulle help oorleef het tydens aanvalle.

Daar is ook interessante brokkies oor bekende honde soos Rin Tin Tin wat ʼn Hollywoodster was en Pal wat die rol van Lassie vertolk het en natuurlik ook die bekende honde uit gerekende tekste soos Old Yeller, The Call of the Wild, Dog on it, A Dog's Life en natuurlik The Hundered and One Delamtions  deur Dodie Smith. Haar boek was die inspirasie agter die Disney-rolprent en animasiereekse wat alombekend geword het.

Die bekende Russiese ruimtehond, Laika, wat deur die Russe die ruimte ingestuur is. Sy kon ongelukkig nooit kon terugkeer nie, omdat die tegnologie vir ʼn terugvlug nog nie bestaan het nie. Dit alles ter wille van die wetenskap.

Natuurlik is daar die beroemde brakke wat sosiale media oorrompel met hul oulike toertjies en geaardhede. Soos Denver the Guilty Dog, wat ʼn kat se smulhappies steel, of Scout. Hy was eers ʼn verwaarloosde rondloperhond, maar sy spesiale talent het hom ʼn internet sensasie gemaak – hy kan allerhande goed op sy kop balanseer. Hy het selfs sy eie webtuiste (http://stuffonscoutshead.com/home/).

Dié twee boeke is beslis ʼn aanwins vir enige boekrak, tuis, by die skool of die biblioteek. Veral op die lang reise tydens die skoolvakansie. Kinders kan hope interessante dinge leer oor honde en katte. Hulle kan ook leer wat hulle hond of kat se gedrag vir hulle probeer sê. Die belangrikste is dat daar gedeeltes in elke boek gewy word aan bewusmaking van die versorging van troeteldiere. Byvoorbeeld in die agterblaaie van beide boeke is daar webtuistes oor honde en katte aannemingsorganisasies en liefdadigheidsorganiasies wat omsien na honde en vir rondloperhonde ʼn tuiste bied, totdat hulle ʼn vir-ewig-huis kan kry.

The post <em>’n Kat se kans</em> en <em>Elke hond kry sy dag</em>: ’n leser se indrukke appeared first on LitNet.

Titel: Die pad na selfbestuur: Anderkant die mislukking van staatsbestuur
Skrywer: Flip Buys
Uitgewer: Kraal Uitgewers
ISBN: 9781990915000

Volgens ’n geykte opvatting handel politiek oor wie kry wat, wanneer en hoe uit die staatskas. Politieke wedywering en konflik gaan dan grootliks oor wie die mag behoort te hê om die staat se hulpbronne toe te wys en oor hoe hulle dit doen. Diegene wat ontevrede met hul sny van die spreekwoordelike koek is, kan op allerlei maniere protesteer, van die stembus tot gewapende verset. ’n Gans ander reaksie is dat ’n beswaarde groep mense gesamentlik probeer om hul afhanklikheid van ’n onsimpatieke of onbekwame staat te verminder deur staatlike dienste vir hulself te lewer.

Flip Buys se nuwe boek handel oor hierdie wesenskenmerke van die politiek. Sy twee sentrale temas word netjies in die boek se titel en subtitel vervat: selfbestuur deur ‘n gemeenskap in antwoord op wat Buys voorhou as ‘die mislukking van staatsbestuur’ in Suid-Afrika. Die gemeenskap ter sprake is hoofsaaklik Afrikaners.

Buys bied ’n uitvoerige diagnose van die stand van staatsbestuur in die nuwe Suid-Afrika. Die bekende gebreke soos onbeholpenheid, verkwisting, nepotisme en korrupsie word uitgewys. Afrikaners is natuurlik nie die enigste slagoffers nie, maar hulle het ook te make met die regeerders se onsimpatieke en selfs vyandige houding teenoor dié gemeenskap se belange.

Vrotsige staatsbestuur en die ANC se antagonisme jeens Afrikaners is van die vernaamste oorsake van wat Buys die groep se "bestaanskrisis” noem. Vir hom lê die "enigste oplossing” in "groter selfbestuur” deur Afrikaners, iets waarvoor hy ’n gedetailleerde roetekaart voorstel.

Miskien in antisipasie van vrae oor wie en wat ’n Afrikaner is, meen Buys dat hulle nes ander gemeenskappe soos die Skotte, Vlaminge, Koerde en Katalane, nie ’n groepsdefinisie nodig het nie; "elkeen weet of hy of sy een is” of nie. Hy erken die bestaan van veelvoudige identiteite, wat beteken dat Afrikaners tegelykertyd Afrikane, Suid-Afrikaners en Afrikaanstaliges is. En assosiasie met ’n kultuurgemeenskap is volledig vrywillig. Buys argumenteer voorts dat so ’n gemeenskap – Afrikaners inkluis ─ ’n reg op voortbestaan het volgens die internasionale reg en bevestig deur moderne staatspraktyke.  

Alhoewel Buys nie voorgee om namens alle wit Afrikaanssprekendes te praat nie, verwoord hy ongetwyfeld die vrese en versugtinge van ’n groot gros (indien nie die oorgrote meerderheid nie) van hierdie groep. Hy is immers die voorsitter van die Solidariteit Beweging bestaande uit ’n stuk of agtien samestellende eenhede met ongeveer 500 000 lede (waarvan die meeste Afrikaners is). Dis in sy hoedanigheid as hoof van Solidariteit, een van Suid-Afrika se grootste burgerlike organisasies, dat Buys hier skryf. Dié posisie verseker dat hy sy voete plat op die aarde en sy oor teen die grond het.

Sy boek kom dus nie uit ’n ivoortoring nie, maar uit die loopgrawe van die Suid-Afrikaanse politiek en, meer spesifiek, uit die belewenisse en aspirasies van die Afrikanergemeenskap. Die Pad na Selfbestuur is egter nie sonder akademiese inslag nie. As ’n hoogs belese en berese persoon, demonstreer Buys ’n sterk sin vir die geskiedenis en ’n begrip van huidige internasionale tendense op terreine soos die ekonomie, demografie, menseregte (individueel en kollektief), globale magsverhoudinge en staatkundige formules vir die hantering van bevolkingsverskeidenheid. Dis dan nie verrassend dat die insigte van ’n hele rits groot geeste in die teks opgeneem is nie ─ van Karl Marx, Alexis de Tocqueville, Edmund Burke, Arnold Toynbee en N.P. van Wyk Louw tot Roger Scruton, Samuel Huntington, Ali Mazrui, Francis Fukuyama en Niall Ferguson. Die boek se wydlopende bronnelys sal menige akademiese navorser jaloers maak.

In sy taksering van die huidige situasie in Suid-Afrika, gebruik Buys onder meer die begrippe staatsverval en –mislukking (na laasgenoemde word in Engels as failed states verwys). Die boek bevat talle voorbeelde van ons eie staat se onvemoë om sy basiese funksies van veiligheid en welsyn bekwaam en eerlik te verrig. Dit geld vir al drie owerheidsvlakke. Of Suid-Afrika as ’n mislukte staat getipeer kan word ─ soos Somalië – is te betwyfel. ’n Vergelykende perspektief sou interessante lig kon werp op hoe ernstig ons situasie is. Daar is verskeie toepaslike indekse wat die regering se gehalte meet, soos die Mo Ibrahim Index of African Governance, die Fragile States Index, die Global Peace Index en die Corruption Perceptions Index.

Naas die algemene gevolge van swak staatsbestuur, het Afrikaners volgens Buys ook met ander meer spesifieke uitdagings te kampe. Een daarvan is permanente meerderheidsoorheersing, wat saamhang met die land se demografiese tendense waarvolgens die Afrikanergemeenskap (en die wit bevolking as geheel) getalsgewys relatief kleiner word teenoor veral die swart bevolking; dit lei tot wat Buys “’n demografiese demokrasie” of “demografiese diktatorskap” noem. Dan is daar die dubbele dwang van die ANC se transfomasie-ideologie en rasverteenwoordigendheid (volgens die 80-9-9-2 formule); die yl geografiese verspreiding van Afrikaners oor die land; ’n regering wat soos ’n ”besettingsmag” optree deur instellings wat noodsaaklik is vir kultuuroordrag, veral skole, oor te neem en nasiebou te ‘verskraal tot inlywing by die meerderheid’. Afrikaners word in besonder geraak deur wat Buys as ”plaasterreur” bestempel. Kortom, Afrikaners word deur ’n "bestaansbedreiging” in die gesig gestaar. Natuurlik sal sommige mense van hierdie donker diagnose verskil, maar feit is dat Buys se beskouings deur baie Afrikaners gedeel word (dink aan Solidariteit se ledetal) en dit die motiverings verskaf vir die beweging se planne vir Afrikanerselfbestuur.

Wat is dan die opsies vir Afrikaners? Buys stel dit kategories dat ’n onafhanklike Afrikaner-volkstaat nie prakties haalbaar of werkbaar is nie. Dit laat Afrikaners met wat hy noem “Plan A, B en C”. Die eerste is die voortsetting van die status quo. Buys se prognose is somber: "Gemeet aan die ANC se rekord van meer as twee dekades en omdat hulle steeds aan dieselfde beleid vasklou, kan ons nie aanvaar dat hulle nou skielik die land veilig gaan maak, dat die ekonomie gaan groei, dat hulle die drakoniese rassewette gaan afskaf, dat hulle eerlik en bekwaam gaan reageer, en dat die staatsverval omgekeer gaan word nie”. Indien Afrikaners hul lot bloot oorlaat aan "ANC-besluitneming” en "permanente ondergeskiktheid van hul eie toekoms aan die ANC” aanvaar, sal hul posisie vorentoe al verder verswak en sal al hoe meer Afrikaners hulle tot Plan C wend, naamlik emigrasie.

Vir Buys is die enigste werkbare en vohoubare uitweg vir Afrikaners geleë in "selfbesluitneming” of "selfdoenoutonomie”, oftewel Plan B.  Dit behels volgens hom "groeiende selfbestuur” deur middel van "selfhelp-gemeenskapsorganisasies”, wat neerkom op die privatisering van verskeie tradisioneel openbare dienste. Hieronder val sake soos onderwys, opleiding, taalgebruik, welsyn en veiligheid. En hierdie tipiese staatsfunksies sal deur gemeenskapsorganisasies gelewer moet word sonder staatsfinansiering; Afrikaners sal dus self vir die dienste moet opdok. (In die akademiese literatuur word na sodanige selfdoen-inisiatiewe as funksionele outonomie verwys en dit kom inderdaad elders ter wêreld voor.)

Om logistieke en finansiële redes sal privaat dienste makliker, meer ekonomies en volhoubaarder gelewer kan word waar daar beduidende getalle Afrikaners woon, teenoor wyd verspreide klein groepies. Die sleutel tot die uitvoering van selfbestuur is daarom vir Buys dat Afrikaners se dun geografiese verspreiding plek moet maak vir groter konsentrasie in spesifieke gebiede in Suid-Afrika. "Deur getalle te konsentreer sal die natuurlike omstandighede geskep word waarin Afrikanergetalle en –belange gehandhaaf kan word en nie verder afneem vanweë emigrasie, inlywing of geweldsmisdaad nie”, voer Buys aan.

Volgens Solidariteit se demografiese navorsing, is daar reeds ’n spontane "Groot Trek” van Afrikaners na groter sentra onderweg. Buys voorsien die ontwikkeling van 29 ankerdorpe en –stede met beduidende getalle Afrikaner-inwoners. Die Solidariteit Beweging beoog om die konsentrasieproses deur ’n "aktiewe konsentrasieplan” te ondersteun en dis juis op gebiede van konsentrasie dat Solidariteit sy funksionele outonomie wil toespits.

In die boek gaan Buys egter ook verder met sy voorstelle. Uit die ankersentra kan minstens drie ”kulturele kantons” ontwikkel, waarvan ’n veel groter Orania een kan wees. Orania word ook voorgehou as ’n moontlike ”vrystad” geskoei op Paul Romer se idee van ”charter cities”. Buys dink groot: die kantons behoort te ontwikkel in entiteite met soortgelyke  bevoegdhede as die bestaande provinsies en sodoende ’n nuwe federale karakter (’n Afrikaner-provinsie) aan Suid-Afrika se staatsbestel gee. Of Buys dink dat dit alles van ”onder” deur gemeenskapsinisiatiewe bereik kan word en sonder die instemmig van die staat, is nie duidelik nie. (Sou sulke reëlings wel in die toekoms volgens wet erken en geformaliseer word, sal Suid-Afrika die terrein van etnies-gebaseerde territoriale outonomie betree ─ ’n staatkundige model wat in sommige ander multikulturele lande funksioneer.)

Buys wys daarop dat baie Suid-Afrikaners reeds "op grond van beter veiligheid en leefstyl saam groepeer” in privaat veiligheidskomplekse en dat ’n wye reeks noodsaaklike dienste in die land lank reeds (deels) geprivatiseer is; hieronder tel gesondheid, onderwys en veiligheid. Hy voer dan aan dat mense ook toegelaat moet word om ”op grond van hul taal en kultuur” saam te groepeer en van privaat dienste gebruik te maak.

Ander aspekte wat deel vorm van Buys se Plan B, is ’n omvattende tienpunt veiligheidstrategie; deurlopende onderhandelinge met die owerheid om knelpunte uit te stryk, en ’n meer ambisieuse "opvolgskikking” tussen Afrikaners en die ANC-regering oor ”brandpunte wat die land verdeel”. Met Plan B kies Afrikaners, volgens hom, nie téén die ANC-regering nie maar vir hul eie gemeenskap. Buys beklemtoon dat hy wil hê die land moet slaag "maar dis buite ons beheer as die regering dit rampspoedig regeer en die meerderheid hulle daarin steun”. Nogtans voorsien hy dat Afrikaners vanuit hul "kulturele leefruimtes” brûe na ander gemeenskappe sal bou en goeie verhoudinge met die staat nastreef en hulself nie aan die samelewing sal onttrek nie.

Buys is optimsties dat sake vir Afrikaners nog lank nie verlore is nie. Hy vind dit "bemoedigend dat al meer Afrikaners die verlammende moedeloosheid en rigtingloosheid afskud en aktief begin meewerk aan die skep van ’n nuwe toekoms”. Solidariteit se Plan B bied, volgens hom, aan Afrikaners die moontlikheid van ’n "normale lewe” in ’n ”normale samelewing” waar mense vry, veilig en voorspoedig kan wees. Meer spesifiek wil Afrikaners soos "eersteklasburgers” behandel word; welkom in hul vaderland voel; hul moedertaal vrylik gebruik en hul kultuur uitleef; Westerse waardes navolg en ’n normale werksomgewing sonder rasbevoordeling en –uitsluiting geniet. Uit ’n ander hoek gesien, behoort hoër vlakke van selfbestuur vir Afrikaners hulle minder kwesbaar vir die gevolge van ’n "vervallende staat” te maak, aldus Buys.

Die laaste van die 36 hoofstukke in Die Pad na Selfbestuur bied ’n scenario van Suid-Afrika in 2030. Dis ’n oortuigende toekomsblik met positiewe en negatiewe kenmerke en ’n kombinasie van uitdagings en geleenthede vir Afrikaners.

In die bestek van nagenoeg 400 bladsye vermag Buys ’n hele paar dinge:  hy kontekstualiseer sy temas met verwysing na belangrike tendense internasionaal en nasionaal; hy diagnoseer enersyds staatsverval in die land en andersyds wat hy as Afrikaners se bestaanskrisis beskou; Buys propageer Afrikaner-selfbestuur as ’n manier om uit die krisis te kom en verskaf ’n bloudruk daarvoor; dis terselfdertyd ’n plan van aksie waarmee hy moedelose en swartgallige Afrikaners wil inspireer om vir hulself ’n beter toekoms in Suid-Afrika te bou; hy lê maatstawwe neer aan die hand waarvan lesers van die boek en Afrikaners in die algemeen die uitvoering van Solidariteit se ambisieuse planne vir geprivatiseerde outonomie kan moniteer, en ten slotte projekteer hy met ’n beeld van hoe die land in 2030 kan lyk.

Wat stylistiese aspeke van Buys se boek betref, moet hy gekomplimenteer word op sy onopgesmukte en gemaklike taalgebruik, helder formulerings en beheerste en beredeneerde aanslag. Dit maak die boek maklik toeganklik vir ’n wye leserspubliek wat Afrikaans magtig is. Al klink dit dalk kleingeestig, is daar twee tegniese lastighede wat melding verdien. Aspekte van die bloudruk vir selfbestuur word in verskeie hoofstukke bespreek eerder as gekonsentreerd in net een of twee; dit lei tot taamlike herhaling. ’n Ander kwessie is dat voetnotas en bladsynommers moeilik leesbaar is.

Soos Hermann Giliomee in die voorwoord skryf, moet Die Pad na Selfbestuur "dringend en deeglik gelees word deur almal wat ’n premie plaas op die Afrikaners se voortbestaan” in Suid-Afrika. Maar Buys en die Solidariteit Beweging se stem, soos dit in hierdie boek neerslag vind, behoort ook gehoor te word in die internasionale gesprek oor die politieke akkommodasie van demografiese verskeidenheid, oftewel etniese diversiteit. Dis daarom te hope dat Kraal Uitgewers of ander arms van die Solidariteit Beweging ’n plan sal maak om die boek, of minstens dele daarvan, in Engels aan ’n internasionale gehoor bekend te stel.

Intussen is Die Pad na Selfbestuur: Anderkant die Mislukking van Staatsbestuur ’n tydige en waardevolle byvoeging tot die steeds klein korpus van gesaghebbende literatuur in Afrikaans oor selfbestuur of outonomie vir veral die Afrikanergemeenskap in Suid-Afrika. Buys bou voort op sy en Dirk Hermann se boek Vat Jou Goed en Bou! Twintig Jaar van Solidariteit (2017) en Buys se jongste geskrif kan met vrug saamgelees word met Kultuurvryheid en Selfbestuur: Keuses van Klein Groepe Wêreldwyd onder redaksie van Heinrich Matthee (2017) en met verskeie akademiese artikels oor gemeenskapsoutonomie in Suid-Afrika uit die pen van Bertus de Villiers.

• Die resensent is ’n emeritus professor in Politiek en Internasionale Betrekkinge aan Universiteit Johannesburg. Hy is ’n lid van Solidariteit.

The post Resensie: <em>Die pad na selfbestuur: Anderkant die mislukking van staatsbestuur</em> deur Flip Buys appeared first on LitNet.

'n Foto vanuit die boek Die vrede van Vereeniging op bidorbuy en van Jan Scholtz (foto: LitNet)

Die stilte van die slottoneel van die Anglo-Boereoorlog is al deur meer as een skrywer geboekstaaf en uitgebeeld.

“Niks word gesê nie, die horlosie tik.” Só begin die tweede paragraaf van toneel 37 van Die Vrede van Vereeniging. ’n Filmdrama deur Jan Scholtz. ’n Groep mans sit aan drie kante van ’n tafel en onderteken die een ná die ander ’n dokument. Dan staan die nege mans aan weerskante van die tafel op en – so gaan die aanwysings van die toneelstuk verder – “nog steeds sonder om ’n woord te sê”. Een van die mans wat aan die hoof van die tafel gesit het, steek sy regterhand uit om te groet. “Hulle groet, niemand praat ’n woord nie.” Die nege vertrek woordeloos en die ander twee bly staan “ietwat afgehaal” (Scholtz 1982:53).

Die stuk is in 1982 in boekvorm uitgegee nadat dit as televisiedrama op Maandagaand 19 Oktober 1981 oor die Afrikaanse televisiediens van die SAUK uitgesaai is.

Nie alles in hierdie filmdrama kom presies ooreen met die beskrywing van die gebeurtenisse in die vernaamste historiese werke daaroor nie: die tydgenootlike Met die Boerekommando’s (1902 in Nederlands, 1999 in Afrikaans) van JD Kestell, die latere Die ontwikkeling van die politieke denke van die Afrikaner, Deel V (1899–1910) (1978) deur GD Scholtz en Die Bittereinder Vrede (2005) van MCE van Schoor. Toneel 37 is egter waarheidsgetrou, al gee dit miskien nie die volle waarheid nie – ten minste as ’n mens nog ’n bron betrek, naamlik FW Reitz se biografie.

Jan Scholtz se drama gaan oor die handelinge van die bittereinders – die republikeinse burgers wat tot die bitter einde die vryheidstryd bly voer het. “Die bitter einde” is die titel van een van die hoofstukke in Kestell se boek en ook die titel van ’n hoofstuk wat die bittereinder-digter Jan FE Celliers in ’n Afrikaanse verwerking van sy Nederlandse dagboek gebruik het (1936:29).

Kestell klee sy beskrywing in met woorde uit die toneelwêreld: “Die gordyn het oor ’n tragedie gesak” (Kestell 1999:296). Die Huisgenoot se redaksie voeg die opskrif “’n Treurspel se tragiese einde” bo aan ’n artikel waarin Kestell ná drie dekades die gebeure in herinnering roep: “Al dertig jaar gelede! Wie sou dit dink? Dertig jaar gelede kort voor middernag op een-en-dertig Mei.” Só skryf ’n mens as iets baie helder in jou gedagtes bly. En inderdaad: “Dertig jaar gelede, en dit lyk vir my asof dit gister kon gewees het” (1932:12).

Die slottonele speel in die laaste drie dae van Mei af. Die beraadslagings in Vereeniging het egter al op die koue mistige oggend van 15 Mei begin, waar ’n tentdorp en tent van samekoms vir die republikeinse verteenwoordigers opgerig was. Dit was naby die Vaalrivier, ’n paar honderd tree van die hoofspoorlyn. Genl Christiaan de Wet het geweier om voor 15 Mei by Vereeniging op te daag en die trein moes die vorige nag by Wolwehoekstasie wag. Hy het ook geweier om met ’n gehawende ou kar van die stasie af aangery te word, en het saam met ’n paar ander gestap (Van Schoor 2005:169).

Genl Christiaan Beyers – vriendelik, taktvol maar beslis – is tot voorsitter gekies. Die Boereleiers was in twee kampe verdeel: Pres MT Steyn, genl De Wet en die meeste Vrystaters, maar ook Transvalers soos genl Koos de la Rey, het die handhawing van die onafhanklikheid bepleit. Aan die ander kant was genls Schalk Burger, Louis Botha, LJ Meyer en JC Krogh bereid om die oorlog te beëindig al moes hulle die vryheid prysgee. Ernstige verdeeldheid het gedreig en FW Reitz het gevra of hulle nie iets aan die Britte kon aanbied in ruil vir die behoud van die republieke se onafhanklikheid nie. Hy het die Witwatersrand en Swaziland genoem. Op 18 Mei is besluit om ’n kommissie na Pretoria te stuur om met die Britte te onderhandel oor vrede met behoud van beperkte onafhanklikheid. Hulle was bereid om ’n Britse protektoraat oor ’n deel van Transvaal te aanvaar.

Die kommissie van vyf Boereleiers (Louis Botha, Koos de la Rey, Christiaan de Wet, Barry Hertzog en Jan Smuts) was van 19 tot 28 Mei in Pretoria om met twee Britse leiers te beraadslaag. Dit was die opperbevelhebber van die Britse mag, lord Kitchener, en die Britse hoë kommissaris en goewerneur van die twee geannekseerde republieke, lord Milner. Van 29 tot 31 Mei het die burgers weer by Vereeniging vergader. In hierdie drie dae het alles gebeur wat Kestell as ’n groot drama beskou.

Nie dat die tyd in Pretoria altyd sonder drama was nie. Veral met Milner was daar hewige konfrontasies. Die twee lords het die republikeinse voorstel onmiddellik van die hand gewys. Hulle het ’n eie ontwerp opgestel waarvolgens die republikeinse magte die anneksasie van die republieke erken en as “British citizens” die wapens neerlê. Hierdie onvoorwaardelike oorgawe sou Milner die mag gee om volkome oor die wel en wee van die Afrikaners te beskik. Die Boereleiers, veral De Wet, het hulle heftig hierteen verset. ’n Dooie punt het gedreig, maar Kitchener het voorgestel dat Smuts, Hertzog en Milner, met sir Richard Solomon as adviseur, ’n ander dokument opstel. Die twee jong Afrikaanse regsgeleerdes moes dus toegewing probeer beding by Milner, “’n Brit, so meedoënloos soos ’n roofdier teenoor sy prooi” (GD Scholtz 1978:232).

Milner het toegegee dat dit ’n “hard conflict with Boer lawyers” was (Van Schoor 2005:201). Hertzog en Smuts het byvoorbeeld daarop aangedring dat ’n moontlike vredesverdrag slegs deur die regerings van die Zuid-Afrikaansche Republiek en die Oranjevrijstaat onderteken word. Die Britte moes dus die anneksasie van die twee republieke as niebestaande hanteer (Van Schoor 2005:199; Pretorius 2009:476). Die konseptraktaat is op 21 Mei per kabel na Engeland gestuur sodat die regering dit kon goedkeur.

In die week waarin hulle op die Britse antwoord moes wag, het verdeeldheid tussen veral Botha en De Wet toegeneem. Tussen die twee lords was daar ook soms verskille. Milner het eenkeer per kabelgram by Joseph Chamberlain, die Britse minister van kolonies, gekla dat hy hom in ’n swak posisie bevind omdat Kitchener hom nie altyd in die teenwoordigheid van die Boere gesteun het nie. Smuts en Hertzog is laat die aand van 24 Mei na Kitchener ontbied om oor sekere sake te praat, soos die wyse waarop vergoeding aan die Boere betaal moes word. Milner was ook daar. Hertzog teken in sy dagboek aan: “Kitchener het nuwe konsep insake note ens opgestel. Milner baie onhebbelik teen Kitchener wat werklik begerig is om kwessie op te los.” Kitchener het hom ’n keer bloedig vir Milner vererg voor Hertzog en Smuts. Milner het Kitchener se konsep hooghartig en krities deurgekyk, dit minagtend van hom weggestoot en laat blyk dat dit nie deug nie. Kitchener het bloedrooi geword en gesê: “Jy moet onthou ek is nie ’n Oxford don nie, ek is ’n soldaat” (Van Schoor 2005:205).

Die antwoord van die Britse regering op die nuwe verdrag is op 28 Mei ontvang. In wese het niks aan die Britse voorwaardes verander nie, hoewel sekere wysigings iets voordeliger vir die Boere was. Die vyf generaals het die beslissing stilswyend van Milner verneem. Daar was ’n valbyl: die Boere moes op 31 Mei hul antwoord aan Brittanje meedeel.

Daardie selfde Woensdagaand om nege-uur het die kommissie met die trein na Vereeniging vertrek en teen eenuur daar aangekom. Hulle was moeg en teleurgesteld omdat hulle so min kon bereik. Vroeg op Donderdag 29 Mei is hulle na Steyn se tent. Op die eerste vergaderings het hy nog in die tent van samekoms verskyn, “maar anders as in die dae van sy forse liggaamskrag”. Sy gesondheid was geknak en hy het die tent “leunende op ’n ander” binnegekom, onthou Kestell (1932:12). Tydens die vyf se afwesigheid het hy elke dag swakker geword.

Die oggend van 29 Mei het hy gesê dat hy glad nie die vredesvoorwaardes aanvaar nie. Maar, het hy bygevoeg, hy kan self nie langer aan die stryd deelneem nie en het daarom moontlik nie meer die reg om te praat nie. “Vandag moet ek vanweë my ernstige siekte my amp neerlê en nou is die saak in die hande van die volksverteenwoordigers” (Kestell 1999:294)

Ná die oggendsitting van die volksverteenwoordigers in die tent van samekoms moes die Vrystaatse regering tydens die middagpouse in die tent van genl CR de Wet (eintlik hoofkommandant) verneem dat die President sy amp neergelê het. Hy het hulle in ’n brief meegedeel dat sy toenemende siekte hom dwing om te bedank. Kragtens die Vrystaatse grondwet het hy hoofkommandant De Wet as waarnemende president aangestel.

Voordat die gewese president kon vertrek, het die Vrystaters van hom afskeid geneem. Chris van Niekerk het later die verslae stilte van die laaste toneel beskryf. “Hy kon nouliks nog orent kom. Op sy kampbed het hy gelê, met sy oë toegeval, sy arms magteloos langs hom. Diep bewoë, ontroerd, het ons daar in die sieketent maar net om hom gestaan. Niemand wou dit waag om na hom te gaan en hom te groet nie. Die stoere kommandant Frans Mentz van Vegkop het eerste vorentoe getree en gegroet. Vir my was dit byna ondraaglik, maar toe het ek my moed bymekaargeskraap om kommandant Mentz te volg en nader te gaan. Met sy twee lamme hande het hy myne geneem en ek het syne vasgehou. Trane het oor sy wange gevloei en ook oor myne. En toe is ek die tent uit” (Hopkins 1963:135).

De Wet was waarskynlik een van die laastes wat Steyn gegroet het. Nie een van die twee het laat blyk wat in sy gemoed omgaan nie, maar terwyl De Wet Steyn se hand styf vashou, het laasgenoemde gesê: “Chrisjan, ek is jou trane nie werd nie” (Van Schoor 2005:215).

Kort voor drie-uur is ’n rytuig ingespan. Steyn is opgelaai en (dr) Willem van der Merwe het met hom na sy huis in Krugersdorp vertrek waar hy hom sou versorg. Kestell was elders in die kamp met die skryf van notules besig en het hom nie sien wegry nie. Toe Kestell agterkom dat Steyn vertrek het voordat hy hom ’n laaste handdruk kon gee, het hy agter die rytuig aangehardloop. Die wagte het die rytuig gestop. Kestell het die hand van die sieke vasgegryp. “Ek sien hom nog soos hy daar gesit het.

“Vir my was hy die verpersoonliking van die heroïese, vir ’n man wat alles vir ’n groot gedagte sou opoffer.”

Kestell swyg oor die twee vriende se afskeidswoorde. “Ek voel nog sy handdruk. Ek hoor nog sy woorde. Maar hoe hy gelyk het en wat hy gesê het, durf ek nie neerskryf nie – wat in my hart omgegaan het, kan ek nie ...!

“Die rytuig het weggery.

“Die gordyn het oor ’n tragedie gesak.

“Marthinus Theunis Steyn het van die toneel verdwyn” (Kestell 1999:296).

Met Steyn se verdwyning van die toneel laat eindig NP Van Wyk Louw sy drama Die pluimsaad waai ver. In die drama gebeur dit ná die President se vasbeslote weiering om die onafhanklikheid prys te gee. Hy sterf liewer as om onreg te doen – só het Louw self Steyn se weiering geïnterpreteer:

Ek het my met ’n duur eed gebind.

Ek is gebind aan al ons dooies onder die aarde.

Dít sal ek antwoord aan dié wat wil oorgee.

Dit sê hy in die drama aan De Wet. Kestell skryf dit was bitter om die oggend vroeg van Steyn te moes hoor: “Ek is soos iemand wat noodlottig gewond is.” In dié trant praat Steyn in Louw se drama met sy agterryer Ruiter:

[Die president staan moeisaam op en soos hy vorentoe kom, struikel hy en val. Hy stut hom met moeite op sy elmboë. Ruiter kom ingehardloop.]

RUITER: Aai, Oubaas tog! Hy kniel by Steyn.

PRESIDENT: Hulle sal my soos ’n gevrekte skaap moet wegsleep. [Vir homself] Nie eers ’n offerlam nie, maar hierdie hand sal nooit ... nooit ...”

[Sy linkerhand en sy hele lyf is verlam.]

RUITER: My oubaas, ai, my oubaas. (Louw 1972:82)  

Die lot van Steyn, wat nooit mismoedig geword het tydens die oorlog nie, “het ons harte gebreek,” skryf Kestell (294).

Volgens Van Schoor (2005:213) wou Steyn enduit by Vereeniging bly, maar die twee republikeinse regerings het vanweë sy verswakkende gesondheid by hom gepleit om liewer saam met die mensliewende Willem van der Merwe na Krugersdorp te vertrek waar hy behoorlik verpleeg sou kon word.

Vroeër die dag het al die afgevaardigdes die terugvoering van die kommissie verneem oor hul onderhandelinge met die Britse leiers. Hul ontoegeeflikheid was nie onverwags nie, maar “nietemin verbysterend”, konstateer Kestell. “Dit het almal verstom soos ’n donderslag wat enige oomblik verwag word en dan skielik slaan.” Hy voer die beeld verder: “Die wolke het saamgepak en hulle somber skaduwees het tot aan die einde van die beraadslagings oor die vergadering gehang” (Kestell 1999:294).

Die kommissielede het verduidelikings van artikels in die verdrag gegee. Uiteindelik het iemand die groot vraag gestel: voortgaan met die stryd, die voorwaardes aanvaar, of onvoorwaardelik oorgee? ’n Stemming het nog dié dag geheers dat die stryd moes voortgaan omdat die Engelse voorstelle “’n uiters ongunstige indruk gemaak het” (Kestell 1999:297). Verskeie afgevaardigdes was ten gunste van ’n versigtige oorweging van die saak omdat ’n oorhaastige optrede noodlottig kon wees. “Aan die een kant is aangevoer dat dit die plig van die volk was om met die stryd te volhard. Aan die ander kant is gevoel dat dit nie meer moontlik was nie, selfs al sou ’n mens dit wou doen” (Kestell 1999:297).

Geleidelik het dit op 29 en 30 Mei duidelik geword dat dit onmoontlik was om die oorlog voort te sit. ’n “Gees van teësin in verdere teenstand [is] gebore. Daar is besef dat dit tevergeefs was om ’n mens teen hierdie geestestoestand te verset (Kestell 1999:299). Selfs dié wat moed gehou het, het ontmoedig geraak omdat hulle geweet het hoe kritiek sake is. Daar was nog enkeles wat anders gevoel het. “Tevergeefs dat iemand na die nageslag verwys het en aangevoer het dat die nageslag sy voorvaders sal verwyt dat hulle die wapens neergelê het toe hulle met die stryd moes aanhou” (Kestell 1999:300).

“Die onvermydelike – die harde, onverbiddelike werklikheid – het die byeenkoms in die gesig gestaar. Dit was eenvoudig onmoontlik om langer teen die stroom te stry,” skryf Kestell (1999:300). Militêr was hulle nie verslaan nie, maar ter wille van die volk kon hulle nie voortgaan nie. Onvoorwaardelike oorgawe? Dit was wat die krygsman wou hê: “Hy sou geen gunste van die vyand wou ontvang nie; na geen voorwaardes van sy teenstander luister nie. Hy sou aan sy oorwinnaars wou sê: ‘Kyk, ek kan niks meer doen nie. Hier is my wapen! Doen met my wat jy wil!’” (Kestell 1999:300). Maar só kon dit nie gebeur nie – ook die volk se voortbestaan en belange moes hulle in ag neem.

Kestell (1999:300) maak met waardering melding van Louis Botha wat ook voorheen op die belange van die volk gewys het. Aanvaarding van die voorwaardes sou impliseer dat die volk sy persoonlike vryheid en eiendom sou behou en uiteindelik selfbestuur sou kry. Die Kaapse rebelle sou vry bly, al sou hulle hul stemreg vyf jaar lank verloor. “Ter wille van die volk en om in staat te wees om vir die volk te sorg, het die hoofde hul militêre trots opgeoffer en om die wonde wat die volk toegedien is, in ’n mate te heel, het hulle gesê: ‘Ons sal ons nie onvoorwaardelik oorgee nie; ons sal aanbeveel dat die afgevaardigdes die voorstelle van Engeland aanvaar’” (Kestell 1999:301).

Was dit net enkeles wat wou volhard? ’n Aansienlike aantal wou tog met die oorlog voortgaan – hoofsaaklik Vrystaters, maar ook Transvalers. De Wet was onversetlik. Verdeeldheid het gedreig.

Die byeenkoms van Saterdagmôre 31 Mei het in stilte begin. Min mense praat; sommige fluister (Van Schoor 2005:237).

Twee voorstelle is gedoen: die eerste was om die Britse vredesvoorwaardes te verwerp, die tweede om dit te aanvaar. Die afgevaardigdes was dus verdeeld en Kestell vra: “Sou hulle in gramskap van mekaar skei? Sou hulle in die toekoms met bittere verwyt teenoor mekaar na hierdie grootste oomblik in die geskiedenis van Suid-Afrika terugkyk?” (302).

Dit is toe dat De Wet praat. “Die tyd is te kort om oor hierdie voorstelle ’n diskussie te voer. Ons moet tot ’n beslissing kom. Ek stel voor dat ons aan advokate Smuts en Hertzog opdrag gee om ’n voorstel op te trek waarin die sienswyses van hierdie vergadering saamgevat word. Laat ons ’n uur verdaag – die Transvalers afsonderlik en die Vrystaters afsonderlik om te probeer ooreen te kom” (Kestell 1932:12–3). Sy voorstel is aangeneem.

Dié ontwikkeling volg op “iets verhewe” (Kestell 1999:302) wat laat die aand van 30 of vroeg die oggend van 31 Mei gebeur het: ’n gesprek tussen De Wet en ’n paar Transvaalse leiers. Dié leiers het besef dat De Wet se onversetlike houding die Vrystaters sou laat besluit om, as dit daarop aankom, die stryd alleen voort te sit. Die Transvaalse leiers het gemeen dit sou noodlottig wees as die volk op Vereeniging sou skeur. Hulle wou verdeeldheid voorkom.

Volgens Kestell (1999:302) het De la Rey en Botha vroeg die oggend met De Wet gaan praat, hom daarop gewys dat die stryd nie kon voortgaan nie en dat dit verkeerd sou wees om op die laaste oomblik geskei te word. Hy het hom laat oortuig. Sy reaksie op die twee voorstelle vroeg Saterdagmôre was die resultaat van hul ooreenkoms. Dit was dat die leiers die Vrystaters en Transvalers afsonderlik laat vergader om eenstemmigheid te bereik. .

Was net De la Rey en Botha by De Wet? Daar bestaan volgens Van Schoor ’n ander moontlikheid. “Een bron wil dat genls Botha en Smuts hom [De Wet] nog laat in die nag in sy tent besoek het (2005:237). In ’n ander werk noem Van Schoor Hertzog, Botha, Smuts en De la Rey. Hulle vier en De Wet sou ooreengekom het om die wapens neer te lê, met die verstandhouding dat die stryd hervat word wanneer die geleentheid hom voordoen. Bewyse hiervoor kon nog nie gevind word nie, “maar historici glo sterk dat die moontlikheid nie uitgesluit kan word nie”. Dit bied ook ’n aanneemlike verklaring vir die sienings en optrede van De la Rey en in ’n mate vir dié van De Wet, Christiaan Beyers en Manie Maritz in Oktober 1914 aan die begin van die Rebellie (2006:16.) As dit wel so gebeur het, was dié ooreenkoms ’n skrale troos. De Wet het Botha bowendien nooit heeltemal vertrou nie.

In Jan Scholtz se drama is dit Botha en Smuts wat De Wet oortuig om ter wille van die eenheid – “Ek pleit by jou: hou ons volk byeen”, sê Botha – die stryd te staak en te wag totdat Engeland eendag teen ’n ander groot moondheid soos Duitsland moet veg. Met ’n kennis van wat in 1914 gebeur het, laat Scholtz De Wet ten slotte sê: “Nooit, nooit moet jy van my of een van my burgers vra om Engeland in een van sy oorloë te help nie.” Botha antwoord dan: “Jy het daardie belofte, Christiaan.” De Wet vra aan Smuts: “Jan?” “Jy het ons belofte – natuurlik, oom Christiaan. Hoe ken jy ons dan?” (Scholtz 1982:43). Dis ironies, miskien gemanipuleer, maar tog. Botha en Smuts het in 1914 Suid-Afrikaanse vrywilligers gevra om Duits-Suidwes-Afrika op versoek van Brittanje in te neem nadat dié land en Duitsland in ’n oorlog gewikkel geraak het.

Vir die Vrystaters het De Wet die Saterdagmôre tydens die verdaging gesê dat daar geen kans meer was om met die stryd voort te gaan nie, dat hulle nie verdeeld moet wees nie en eenparig die voorstel moet aanneem. “Ek sien hom nog, die onbuigbare man met sy deurdringende oë, sy sterk mond en ken – ek sien hom nog soos ’n leeu wat in ’n vanggat geval het. Hy wil nie, hy kan nie, maar hy moet die stryd staak.

“Ek sien nog die somber gesigte van die offisiere wat tot op daardie oomblik so onwrikbaar was en afgevaardig was om die onafhanklikheid te handhaaf. Ek sien hulle nog asof hulle blind in die ruimte staar. Ek sien op hulle gesigte iets onbeskryfliks gegraveer wat vra: ‘Is dit die bitter einde van ons lyding en stryd, van ons geloof op en ons sterk geroep tot God? [...]

“Ek het daar die lippe sien bewe van manne wat nooit vir ’n vyand bang was nie. Ek het daar gesien hoe trane opwel in die oë wat droog was toe hulle hulle dierbares in die graf weggelê het ...

“Die manne het ooreengekom om verenig te bly” (Kestell 1999:302–3).

Op die vergadering in die tent van samekoms is die verklaring van Smuts en Hertzog aan die vergadering voorgelê. Dit het ingehou dat daar geen redelike gronde bestaan om te verwag dat die volk sy onafhanklikheid sou kon behou deur die oorlog voort te sit nie. Onder die omstandighede is dit nie geregverdig om met die oorlog voort te gaan nie, “aangesien dit alleen kan strek tot maatskaplike en stoflike ondergang, nie alleen van ons nie, maar ook van ons nageslag”. Die vergadering gee opdrag aan die republikeinse regerings om die voorstelle van die Britse regering te aanvaar. Die voorstel is met 54 stemme teenoor ses aangeneem.

Sober beskryf Kestell en Van Velden die toneel ná die stemming: “Toen het besluit genomen was, waren er niet vele droge oogen in de tent” (1909:212).

’n Groot stilte het geheers toe waarnemende president Schalk Burger net ná die stemming gepraat het. “Ons staan hier by die graf van die twee Republieke.” Só het hy sy kort toespraak begin. “Daar bly vir ons baie oor om te doen, al kan ons dit nie meer doen in ampsbetrekkings waarin ons tot hiertoe gestaan het nie.” Ook het hy gevra dat die gedeelte van die volk wat ontrou was, “mag ons nie verstoot nie” (Kestell 1999:309). Hiermee, dit meld die notule, kom die laaste vergadering van die twee republieke ten einde.

Later die middag is weer vergader. Die aanvaarding van die vredesvoorstelle het nie die gedagte laat ontstaan dat die volk daarmee tot niet gegaan het nie, skryf Kestell (1999:309).

Die bittereinders was ook die “Bitter beginners”. Dié woorde is NP Van Wyk Louw s’n as alternatiewe titel van Die pluimsaad waai ver.

Dit was die begin van die nuwe stryd om die voortbestaan van die Afrikaners, nie alleen as individue nie, maar as ’n volk met ’n ander taal as dié wat die veroweraars aan hom wou oplê. Die eerste aksie vir die volk was die aanstelling van ’n kommissie wat moes sorg vir die insameling van middele vir die weduwees, wese en ander noodlydendes. De Wet, De la Rey en Botha is na Europa afgevaardig om vir dié doel geld in te samel. Soos dit later sou blyk, is van dié geld ook vir die taalstryd in die onderwys gebruik. De Wet het in September 1902 in Amsterdam steun gevra vir die onderwys en opleiding van die noodlydendes sodat die identiteit van die Afrikaner nie verlore sal gaan nie (Van Schoor 2007:211). In dieselfde tyd het Kestell in Met de Boeren-commando’s (1902) geskryf dat die taal nie vernietig is nie. “Die Afrikaanse volk bly ’n onuitdelgbare element in die Britse ryk” (1999:307).

Die saadjies vir die komende oorlewingstryd is reeds by verskeie geleenthede in Mei 1902 gesaai. Die kommissie van vyf wat met Kitchener en Milner onderhandel het, het voor hul eerste ontmoeting ’n brief opgestel waarin hulle die wense van die volksverteenwoordigers uiteengesit het. Een daarvan het gelui: “Die Hollandse taal en die Engelse taal moet dieselfde regte geniet” (Van Schoor 2005:195).

Toe dié saak ter sprake kom, het Milner wrewelrig uitgeroep: “Ek wil net een amptelike taal in Suid-Afrika hê!” Hertzog het onmiddellik geantwoord: “Ek ook!” Die twee manne het mekaar aangegluur en hulle het besef dat ’n groot stryd voorlê (Van Schoor 2005:201).

Taal het inderdaad, soos een van die afgevaardigdes, JF Naudé, dit gestel het, die “kanaal” gevorm “waardeur die volk weer volk kan word”. Naudé, een van die ses wat teen die vredesverdrag gestem het, was bitter ongelukkig omdat die taalregte heeltemal opsygesit is (Kestell en Van Velden 1982:144).

Later die aand van 31 Mei – die regeringslede was op pad na Pretoria vir die ondertekening van die vredesverdrag – het die burgers in die groot tent vir ’n godsdienstige samekoms vergader. CF Beyers, die voorsitter, het sy vriend, TC Stofberg, ’n landdros, voorheen onderwyser en tydens die beraadslagings krities oor die taalbepalings in die Britse voorstelle, gevra om dit waar te neem. Hy het voorgelees uit die slothoofstuk van die Klaagliedere van Jeremia, wat in die Statebybel só begin: "Gedenk, Heere! wat ons geschied is; aanschouw het en zie onzen smaad aan. Ons erfdeel is tot de vreemdelingen gewend, onze huisen tot de uitlanders.” (In die Afrikaanse 1933-vertaling lui dit só: “Dink Here, wat oor ons gekom het, sien en aanskou ons smaad. Ons erfdeel het na vreemdes oorgegaan, ons huise na uitlanders.”)

Stofberg het later vertel dat die burgers kort-kort opgekyk het terwyl hy lees om te sien of hy nie ’n toespraak hou pleks van voor te lees uit die Bybel nie – so toepaslik was die woorde op hul toestand (Van Schoor 2005:249).

Die Vrystaatse en Transvaalse regerings was in daardie stadium per trein na Pretoria onderweg. Die son was al onder toe hulle vertrek het. Hertzog se biograaf meld dit was sewe-uur die aand (Van den Heever 1944:175).

Die trein het kort voor elfuur in Pretoria aangekom en die manne is dadelik na die ruim eetsaal van die huis van George Heys gebring. Hierdie huis, Melrose House, was die hoofkwartier van die Britse magte in Suid-Afrika. Saam met die regeringslede was ook Kestell en DE van Velden, die notulehouers van die vredesonderhandelinge.

’n Rukkie is die republikeinse leiers alleen gelaat om seker te maak dat die dokument sonder foute is.

Daarna het lord Kitchener en lord Milner ingekom en aan die hoof van die lang tafel aan die suidekant van die vertrek gaan sit. Die naaste aan lord Milner, aan sy linkerkant, het die Transvalers plaasgeneem: SW Burgers, FW Reitz, kommandant-generaal Louis Botha, genl JH de la Rey, JC Krogh en oudgeneraal LJ(Lukas) Meyer. Aan Kitchener se regterkant het gesit CR de Wet, genl CH Olivier, regter JBM Hertzog en waarnemende staatsekretaris WJC Brebner.

Die kontrak was in viervoud op perkament getik. Een eksemplaar was bestem vir die Koning van Engeland, een vir Kitchener, een vir die argief in Pretoria en een vir die argief in Bloemfontein.

Alles was doodstil toe Burgers die pen in die hand neem. Kestell het op sy horlosie gekyk. Dit was vyf minute oor elf. Ná Burgers het die lede van die Transvaalse regering geteken, toe De Wet en die lede van die Vrystaatse regering. Reitz het, voordat hy geteken het, opgestaan en verklaar dat hy dit nie as FW Reitz onderteken nie, maar in sy amp as staatsekretaris.

Lord Kitchener het geteken en toe lord Milner.

Kestell was dankbaar dat Steyn se ernstige siekte hom verhinder het om te teken. Hy het gesê: “My hand op papier sit om die onafhanklikheid van my volk prys te gee – nooit!” (1999:310). Reitz, sy voorganger as Vrystaatse president, het volgens ’n Engelse bron ná die ondertekening in ’n hoek van die vertrek in trane uitgebars (GD Scholtz 1978:241). Hy was een van die vroeë Afrikaanse digters en het ná die vredesluiting die ondergang van die republieke betreur in ’n Nederlandse gedig wat begin met die versreëls: “Niet langer mag de vierkleur wapperen / Met tranen gaven wij haar af. / Zij is met onze dode dapperen / Verdwenen in een eervol graf.”.

Reitz herinner hom dat Kitchener die republikeinse leiers die hand gegee het toe hulle die voordeur uitgaan. Aan dié voor Reitz het Kitchener gesê: “Good friends, I hope?” Almal het geantwoord: “Yes.” Ook Milner het hom “daarop toegelê” om hulle die hand te gee. Toe Reitz aan die beurt kom, sien hy dat Milner langs Kitchener staan, maar so half agter hom. “Daarom het ek op die beleefde vraag van die generaal geantwoord: ‘Yes, sir, with you’.

“Generaal De la Rey loop net voor my uit en toe ons buite kom, sê hy:

“‘Jy het Milner ’n steek gegee’, waarop ek antwoord:

“‘Ja, so het ek dit bedoel’” (Reitz 1978:51).

Kestell beskryf die slottoneel anders: “Dit is stil daar in die saal. ’n Verpletterende gevoel van verlies oorweldig ons manne. Spreek, dit kan hulle nie. Dit is Kitchener wat dit die eerste doen. Hy is soldaat en as soldaat het hy sy plig teenoor sy land gedoen. ‘We are friends now,’ sê hy en hy reik ons manne die hand. Hulle neem dit van hom aan in die gees waarin hy dit uitgespreek het en verlaat die saal.” So lui die laaste paragraaf van Kestell se artikel van 1932 in Die Huisgenoot.

In Met die Boerekommando’s en MCE van Schoor se Kestell-biografie word Kitchener se woorde weergegee as “good friends”. In eersgenoemde werk laat Kestell volg: “Het dit hom bevrediging verskaf? Het geen pyl van smart, van wroeging deur sy hart geskiet by die gedagte dat hy ’n groot aandeel in die verdelging van ’n vrye volk gehad het nie?

“Maar hy het as krygsman met die dapper vyand gepraat wat gedwing was om sy swaard prys te gee en die lede van die regerings het dit probeer aanvaar in die gees waarin dit gesê is. Maar hulle harte was gebreek.

“Daarop het hulle die saal verlaat” (Kestell 1999:311).

Gebreek was hul harte wel; of met Jeremia in sy Klaagliedere: “Die vreugde van ons harte het opgehou, ons reis het in treurigheid verander.” Voor geweld moes die republikeinse leiers swig; die stiltes van die slottonele val egter op deur hul waardigheid. Maar saam met die traanlose verdriet was by sommige ook ’n voorneme om as volk te bly voortleef, die bewustheid van ’n nuwe bitter begin, ’n vasbeslotenheid om die maghebbers oor dié strewe uit te daag.

Bibliografie

Celliers, Jan FE. 1936. Uit my Oorlogsdagboek. Die bittere einde. Die Huisgenoot, 28 Februarie 1936, ble 29 en 67.

Hopkins, HC. 1963. Maar één soos hy. Kaapstad: Tafelberg.  

Kestell, JD. 1902. Met de Boerencommando’s. Mijn ervaringen als veldprediker, Amsterdam, Pretoria: Höveker & Wormser.

—. 1932. 30 Mei 1902. Die Huisgenoot, 27 Mei 1932, ble 12 en 13.

—. 1999. Met die Boerekommando’s. Vertaal deur DPM Botes uit Duits. Pretoria: Protea. 

Kestell, JD en DE van Velden. 1909. De vredesonderhandelingen tusschen Boer en Brit in Zuid-Afrika. Pretoria, Amsterdam: JH de Bussy.  

—. 1982. Die vredesonderhandelinge, vertaal deur FJ le Roux in oorleg met DJ van Zyl. Kaapstad, Pretoria: Human & Rousseau.

Louw, NP Van Wyk. 1972. Die pluimsaad waai ver of Bitter beginners. Kaapstad: Human & Rousseau.  

Pretorius, Fransjohan. 2010. The A to Z of the Anglo-Boer War. Lanham, Toronto, Plymouth: Scarecrow Press.

Reitz, FW. 1978. Outobiografie, toegelig deur prof JC Moll, met Twee en sestig uitgesoekte Afrikaanse gedigte, ingelei deur dr CJS Burger. Kaapstad: Tafelberg.  

Scholtz, GD. 1978. Die ontwikkeling van die politieke denke van die Afrikaners. Deel V (1899–1910). Pretoria: Perskor.

Scholtz, Jan. 1982. Die Vrede van Vereeniging. ’n Fimldrama. Pretoria: HAUM Opvoedkundige Uitgewery.  

Van den Heever, CM. 1944. Generaal JBM Hertzog. Johannesburg: AP-Boekhandel.

Van Schoor, MCE. 1992. John Daniel Kestell 1854–1941. Outobiografies beskryf. Bloemfontein: Oorlogsmuseum van die Boererepublieke.

—. 2005. Die Bittereinder Vrede. Brandfort: Kraal-Uitgewers.  

—. 2006. Generaal JCG Kemp en die epiese woestyntog. Pretoria: Protea.

—. 2007. Christiaan Rudolph de Wet. Krygsman en volksman. Pretoria: Protea.

Lees ook ander artikels rondom die Anglo-Boereoorlog wat in die akademiese joernaal LitNet Akademies verskyn het:

Die ontwikkeling van die Suid-Afrikaanse militêre doktrine

Vroeë artikels oor die Anglo-Boereoorlog wat in internasionale vakkundige tydskrifte verskyn het

The post <em>Die vrede van Vereeniging</em> deur Jan Scholtz en die stilswye van die bitter beginners appeared first on LitNet.

Brand (2019)
Skrywer: Fanie Viljoen
Uitgewer: Tafelberg

Hierdie boek is beslis vir enige leser wat die somervakansie aan die brand wil lees. Die eenwoord-titel is beslis ’n vooruitwysing vir die verhaalgebeure, maar glad nie wat die leser verwag nie. Die storielyn sal enige tiener se aandag trek en behou tot die heel einde.

Daar is twee storielyne wat uiteindelik met mekaar verbind word, alhoewel die leser dit nie sal sien kom nie. Vir die leser wat dink die skrywer en iewers dalk die “plot” verloor, lees net verder - die goeie goed kom nog. Die hoofkarakter, Arian probeer op sy manier uitpluis waar hy in die wêreld hoort, want hy is nie ’n swemjock soos sy broer nie en ook nie ’n akademiese uitblinker soos sy sussie nie. Estie het iemand ná aan haar verloor en ontwikkel ’n bietjie van ’n obsessie met Arian.

Fanie Viljoen is ’n gevestigde kinder-, jeug- en volwasseliteratuurskrywer. Hy het al toekennings ontvang vir verskeie van sy boeke; die Sanlamprys vir Breinbliksem (2005) en Onderwêreld (2008) asook die ATKV-Kinderboektoekenning (2009). Van Viljoen se gewildste boeke is; Breinbliksem (2005), die Nova-reeks (2010-2014), Uit (2014), Dromers (2017), Onderwêreld (2007), Aksieheld Austin (2019) en vele ander. Baie van sy jeugverhale word al ’n geruime tyd as voorgeskrewe tekste in skole gebruik. Onderwêreld (2008) word alreeds vir twee jaar as graad 12-teks gebruik, en Dromers (2017) en Spring (2013) word gereeld vir graad agts en neges voorgeskryf. Hy het ook groot sukses met Die dag toe die draak kom / The Day The Dragon Came (2019) in ’n kort rukkie behaal. Hy het die tekste juis met die doel geskryf om kinders te help bemagtig teen situasies van misbruik en seksuele geweld. Dit is onlangs geselekteer deur ’n Chinese uitgewer om vertaal te word. Viljoen woon tans in Bloemfontein en skilder en skryf voltyds.

Om boeke vir tieners te skryf is geen grap nie, maar Viljoen het hierdie kuns reeds goed bemeester. As jy vir tieners skryf moet jy jou spreekwoordelike eendjies in ’n ry kry en hou, want tieners selfs meer as kinders, kan ’n lieg of fout kilometers ver sien. Selfs ruik, as die betrokke jong leser ’n kranige boekwurm is.

In hierdie geval het Viljoen die leefwêreld van die karakters baie goed uitgebeeld en praat die karakters uit die monde van werklike mense. Arian se fassinasie met ’n verlate ou huis is oortuigend en nie sommer vir die “show” nie.

Die leser kan iets dieper oor die karakters leer, sou daar na plekke, objekte en figure as simbole gekyk word, veral omdat daar groot verandering in Arian se lewe plaasvind.

Viljoen kry dit reg om in sy karakters se koppe te klim, sonder om vir hulle te dink. Die karakterisering is uitstekend gedoen, soveel so dat ek as leser met tye my vervies het vir heel party karakters se gedrag en uitlatings. Die gebruik van ’n  derdepersoonsverteller skep die regte hoeveelheid afstand, maar terselfdertyd ook betrokkenheid, want die leser weet wat in albei karakters se lewens aangaan. Dit help om Estie en Arian se storielyne met mekaar te verbind. Dit is narratologies goed geskryf, maar ook nie oordoen sodat die verteller sy leser verveel of probeer preek nie.  

Dit is goed om te sien daar word akkurate verwysings in jeugfiksie gemaak. Dis iets wat lankal algemeen in volwasse tekste voorkom, maar word minder gereeld in jongvolwasse- of tienerverhale gebruik.

Die vertelling herinner mens nogal aan ’n “coming-of-age”-tipe verhaal. Tog pas dit nie binne die riglyne en vereistes van so ’n verhaal nie. Die bildungsroman is die bekende verhaalvorm waar ’n verteller oor sy grootwordjare vertel (“bildungsroman”, 2019). Die kernfokus is die verskillende aspekte van opvoeding, gewoonlik met ’n morele invalshoek. Bekende voorbeelde is David Copperfield (1850) en Great Expectations (1861) deur Charles Dickens. Daar is gewoonlik twee vertellers, maar hulle is dieselfde persoon (as kind en as volwasse). Brand (2019) eindig voor enige finaliteit gegee kan word en alhoewel daar twee vertellers is, is dit nie ’n volwasseverteller of ‘n kinderverteller van dieselfde karakter nie. Daar is tog ’n bietjie van ’n “comng-of-age”-gevoel aan die storie, maar nie genoeg om dit ’n voorbeeld van ’n bildungsroman te noem nie.

Dit sluit beslis aan by die hedendaagse tendense om bildungsromans te vermeng met wetenskapfiksie, toekomsfiksie of distopiese fiksie. Die boek kan moontlik beskou word as ’n knippie van verskillende aspekte van hierdie genre-fiksies. Daar is die nodige twyfel, soeke na identiteit, ’n onwaarskynlike protagonis en die rol van sosiale media wat op die voorgrond geplaas word.

Ten slotte is hier ’n hele string verskuilde lewenslesse om te leer. Viljoen kry dit reg om opregte tienerkarakters te skep wat ’n ongewone verhaal tot gevolg het. Daar is selfs elemente van jongvolwasseliteratuur te bespeur en lei tot ’n teks wat dit moeilik maak om net as jeugfiksie of jeugliteratuur te klassifiseer. Beslis ’n boek om op enige leser se vakansieleeslys te plaas.

Bibliografie:

“Bildungsroman”. Literary Devices.net. Aanlyn beskikbaar: https://literarydevices.net/bildungsroman/  [2019, Desember 11]

The post <em>Brand</em> deur Fanie Viljoen: ’n resensie appeared first on LitNet.

Titel: Hans-Nazi’s
Skrywer: Philip Kerr
Uitgewer: Jonathan Ball Uitgewers, 2018
Prys: R250
ISBN: 978-1-86842-880-9  

Die uitgewersnota lees as volg: “Berlyn, 1933. Hardebaardspeurder Bernard ─ ’Bernie’ ─ Günther word deur ’n miljoenêr-sakeman ingeroep om die moord op sy dogter en skoonseun op te los en waardevolle juwele, wat tydens die inbraak gesteel is, te vind.

“Gewoonlik is Günther op die spoor van vermiste persone, maar in dié ontstuimige politieke klimaat, betree hy ’n donker onderwêreld waar misdaad, korrupsie en onderhandelinge met Nazi-leiers aan die orde van die dag is. Sy soektog ontbloot ’n skandaal wat hoëkoppe, soos Hermann Goering en Heinrich Himmler, betrek…

“Smerige nagklubs, smeulende filmsterre, oorvol lykshuise en onderonsies met die Gestapo lei uiteindelik tot ’n skokkende onthulling. Die roman speel af in Nazi-Duitsland ─ ’n milieu wat Kerr met vernuf skets.”

Dié Afrikaanse uitgawe van March Violets is die eerste boek in Kerr se Berlyn Noir-reeks, sy eerste Bernie Günther-trilogie. Vertalings van die ander twee romans in die reeks, The Pale Criminal (Doodsbleek) en A German Requiem (Doodslied vir Duitsland), het ook vanjaar verskyn.

Ek weet nie wat my eerste opgeval het nie; die feit dat ons hier met ’n baie geliefde genre van my, Noir, te make het en dit boonop Berlyn Noir is, wat in ’n stad afspeel waarheen ek vir die feestyd op pad is nie; of dat twee gesoute outeurs, Deon Meyer en Karin Brynard, dit loof nie.

Meyer skryf: “Hans-Nazi’s is ’n kragtoer. Bernie Günther is pure speur-plesier.” En in ag genome dat ek elke boek van Meyer gelees het, moes ek natuurlik swig. Maar dis Brynard se “Slim, skerp, spannend en supersnaaks,” waarmee ek nog meer saamstem.

Ek het aanvanklik gedink dis die vertaler, Elsa Silke, se vlymskerp vertaling wat Bernie sulke ongewone vergelykings laat tref; of sulke beskrywings van goed gee, wat jou net heeltemal anders na dinge laat kyk, tot ek meer oor Kerr opgelees het.

Philip Kerr (1956–2018) was ’n Britse skrywer wat wêreldwyd vir sy speurverhale bekendheid verwerf het. Hy het in 1980 ’n meestersgraad in filosofie en die regte aan die Universiteit van Birmingham ontvang en het daarna meer as dertig boeke gepubliseer, waaronder veral historiese romans en misdaadfiksie. Sy Bernie Günther-romans speel in Nazi-Duitsland af. Hy is in Maart 2018 oorlede.

Dis heel moontlik die filosofie-agtergrond, wat hom mense so fyn laat bestudeer en karakters dus met soveel detail kan laat beskryf.

Ek moet van sy spitsvondighede uitlig, want dit dra ongetwyfeld by tot die leesgenot van Hans-Nazi’s: “Om dit ’n arm woonbuurt te noem, is amper soos om te sê Joey Goebbels het ’n probleem om die regte skoengrootte te vind.” Of “Ek was eers lief vir die ou stad. Maar dit was voor sy haarself in die spieël gesien het en sulke stywe korsette begin dra het dat sy skaars kan asemhaal.”

Selfs dié paar: “Ek vra ’n whisky en sy skink vir my een wat groot genoeg is om ’n volle kunsgebit in te dompel,” en “’n robyn groot genoeg om ’n maharadja se troetelolifant mee te versier” of “... vee die sweet van sy voorkop af met ’n sakdoek wat na ’n openbare gesondheidsrisiko lyk”.

Die insigte van iemand wat swaarkry ken: “Om aan die lewe te bly, moet mens eers ’n bietjie sterf,” en “Ek het gewoond geraak aan ’n onderstebo wêreld, asof dit deur ’n enorme aardbewing getref  is, sodat die paaie nie meer plat lê, of die geboue regop staan nie.”

Sy houding jeens politici en die penarie waarin die wêreld haar bevind, danksy korrupsie en gierigheid, word baie goed vervleg en dis veral sy uitlating oor “Die Verlede”: “As jy my vra, is dit hierdie land se obsessie met sy geskiedenis wat ons gedeeltelik gebring het waar ons nou is: in die kak. Jy kan nie ’n kroeg binnegaan sonder om te moet luister hoe een of ander poephol uitvaar oor ons pre-1918 grense nie, of Bismarck se lof besing, of nostalgies raak oor hoe ons die Franse op hul moer gegee het nie. Al hierdie goed is ou rowe en dit maak geen sin om pal daaraan te krap nie.”

Die ooreenkomste met ons eie land se benarde situasie ─ eers die agterdog van die Apartheidsjare; mense wat oornag verdwyn en dae later in riviere of oop stukke veld opduik, met flou verskonings van ongelukke wat deur lompheid veroorsaak is; en dan die neiging om die verlede as beter voor te hou - is ooglopend.  

Hoewel die eerste in ’n trilogie, staan hierdie boek sterk op sy eie bene en behalwe die goed saamgestelde storielyn oor moord en verraad en gesteelde juwele, is die skryfstyl en humor soos Brynard tereg opmerk, “skerp en supersnaaks”. Jy kan nie wag om die volgende twee te lees, net om nog meer hiervan te ervaar nie.

Dis verfrissend om ’n speurverhaal in ’n ander stad te lees en veral in die tyd vóór die Tweede Wêreldoorlog. Soveel is al geskryf en op film vasgevang van die tyd gedurende en ná die oorlog, ’n mens vergeet soms die jare daarvoor. Met soveel insig in dié periode en hoe dinge stelselmatig in lyn gebring is vir die uitvoer van die suiweringsplan; is dit eintlik skrikwekkend dat niemand die tragedie van Hitler se volle toorn, kon voorspel en kon ingryp nie.

Ek het lanklaas so lekker gelag, net om weer vinnig teruggeruk te word, as ek met afgryse die ongekende wreedheid van die Nazi’s lees. Bravo, Kerr!

The post Philip Kerr se <em>Hans-Nazi’s</em> is donker Berlynse noir appeared first on LitNet.

Die ses weke van Thomas en Ella
Zelda Bezuidenhout
LAPA
ISBN: 9780799395846

Ek is elf jaar oud en al van kleins af mal oor lees, maar deesdae is dit so moeilik om Afrikaanse boeke te vind om te lees, so meeste van die tyd lees ek Engelse boeke soos Harry Potter, Percy Jackson en Diary of a Wimpy Kid. 

Want watter Afrikaanse boeke lees jy as jy alreeds al die Saartjie-boeke, al die Maasdorpe en al die Stalmaats gelees het? Hier is jou antwoord: Die ses weke van Thomas en Ella.

Hierdie boek handel oor 'n meisie genaamd Ella wat 'n baie ryk pa het, en al van kleins af sonder 'n ma, maar met baie geld en 'n besondere “gawe” grootgeword het. Die ander hoofkarakter, Thomas, het grootgeword met 'n doodgewone lewe, maar ook sonder 'n ma.  Sy lewe was doodrustig tot hy as Ella se chauffeur aangestel is, aangesien Ella se pa net ’n paar uur gehad het om ’n nuwe een aan te stel nadat die vorige een in die hospitaal beland het.

Daar gebeur dan iets wat veroorsaak dat Ella se pa haar en Thomas verbied om mekaar te sien, wat vir albei van hulle ’n ware marteling is.  Dit veroorsaak dan dat Ella alleen moet oorsese familie gaan besoek vir tien dae, wat dit natuurlik tien keer erger maak. Aan die einde van die boek kan ’n mens sien dit is ’n ware, maar moderne liefdesverhaal.

Hulle moet egter albei ernstige misverstande en hartseer hanteer om op daardie stadium van ware liefde uit te kom.

Hierdie is 'n prettige, maar hartseer boek, en meeste van dit kon definitief in die gewone lewe gebeur (Ella se spesiale talent uitgesluit).

Hierdie is 'n uitstekende boek wat ek vir kinders van ouderdomme 13-18 jaar aanbeveel, al is ek nou maar elf. Ek dink dit is meer gepas vir ouer kinders, want daar is 'n hele paar stukke in wat definitief nie geskik is vir kinders van 8 nie, maar oor die algemeen is die boek redelik onskuldig.

Ek dink dat meisies en seuns hierdie boek ewe veel sal geniet, want die boek is beide uit Thomas en Ella se perspektief geskryf. Hierdie is een van die min boeke wat ’n mens deesdae kry met 'n baie positiewe boodskap.  Dit verduidelik basies vir jou dat dit nie saak maak of jy ryk of arm, 'n Katoliek of 'n Christen, 25 of 40 is nie: liefde is liefde en alle mense moet dit respekteer.

Ek het dit in minder as 'n dag klaargemaak! Hierdie is ook een van die min kinder- en tienerboeke wat grootmense definitief ook sal kan geniet.

• Karla Sandrock is in 2020 in graad ses.

The post <em>Die ses weke van Thomas en Ella</em> deur Zelda Bezuidenhout: ’n jong leser se indrukke appeared first on LitNet.

Kantelpunt
Sophia Kapp
LAPA Uitgewers
ISBN: 9780799390919

Soos Erla-Mari Diedericks tereg opmerk in haar resensie in Die Burger van 20 Maart 2019 het Sophia Kapp met Kantelpunt ongetwyfeld ’n aar by veral vrouelesers raakgeboor. Soveel so dat dié hibriede teks die toptien gehaal het in die kategorie Volwasse Fiksie van die South African Book Awards wat jaarlikse erkenning gee aan Suid-Afrikaanse boeke wat “tot die mark spreek”. (Rapport Weekliks, 25 Augustus 2019)

Die pragtige voorblad toon ’n treffende verwerking van Sandro Botticelli se bekende Nascita di Venere, oftewel Die geboorte van Venus. In die oorspronklike skildery, wat uit ongeveer 1486 dateer en in die Uffizi-galery bewaar word, arriveer Venus, die godin van liefde wat uit die seesproei gebore is, op die eiland Siprus waar sy deur lente verwelkom word. Sy staan poedelnaak op ’n skulp wat deur wind voortgeblaas word terwyl sy beskeie probeer om haar vrouedele met haar hande te bedek.

In die eietydse populêre kultuur het Botticelli se Venus egter, soos Marilyn Monroe, ’n gewilde en misbruikte kommersiële ikoon geword wat al enigiets van Reebok-tekkies tot Lady Gaga se musiekvideo’s moes verkoop. Sodoende word die ikoon van liefde ’n kragtige simbool van vroue-uitbuiting. Insgelyks is is die skroomvallige godin op die voorblad van Kantelpunt vervang met ’n middeljarige vrou in professionele kantoordrag wat die kyker met gevoude arms en ’n uitdagende blik stip in die oë kyk en is die duidelike boodskap dat die inskiklike, onderdanige “mevroutjie” in hierdie boek as ’n selfgeldende, onafhanklike en bevryde mens as ’t ware “wedergebore” gaan word.

In die proloog, getiteld “Vrywaring” word die leser gewaarsku dat Kantelpunt nie romantiese fiksie wil wees nie, maar wel die boekstawing by wyse van ’n hipomnemata van Nellie van der Merwe se wederopstanding. As verduideliking word Michel Foucault se interpretasie van dié term gegee, naamlik ’n versameling van diverse tekste in ’n soort “lewensboek” vir latere oorpeinsing en moontlike aanwending.

Sophia Kapp is in 1965 gebore as enigste kind van Matthys en Gertina Swart, onderskeidelik ’n prokureur en Afrikaansonderwyseres. Ná haar grootwordjare in Durban en studies aan die Universiteit van die Oranje-Vrystaat doseer sy eers Afrikaans en later Vertaal- en Tolkstudie aan die Noordwes-Universiteit. Tans werk sy voltyds as taaladviseur vir die Virtuele Instituut vir Afrikaans en dien sy sedert 2013 in die Taalkommissie van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns. Volgens haar het sy begin skryf om die sleur van redigering en vertaalwerk te breek en net so 'n slag weer gebalanseerd en emosioneel mens te raak. Sy debuteer in 2007 met Die erflating en wen sedertdien bykans elke jaar die ATKVeertjie vir Liefdesroman van die Jaar.

Aanhangers van Kapp se romantiese oeuvre se rooskleurige leesbrille mag egter summier toewasem by die lees van die openingsin in Kantelpunt, wat só lui: “Daar is onteenseglik kakker ervarings in hierdie lewe as ’n besoek aan die ginekoloog, dink Nellie, maar in die halfuur wat sy vir die man moes sit en wag (en haar bes gedoen het om nié te dink aan waarmee hy nou besig is nie) kon sy wragtig nie een daarvan onthou nie.” Maar binnekort sal hul tot vroulike samehorigheid verlei word wanneer Nellie, die sardoniese fokalisator haar soos volg oor ongenaakbare ginekologiese ondersoeprosedures en die onreg van manlike bevoorregting uitlaat:

“Die twee sakkies waarmee hulle geslag gesinjaleer word, is klein en onopsigtelik genoeg dat dit gerieflik in ’n onderbroek pas. Dit mag hang of skud of swaai nes dit wil. Dit hoef nie aan een of ander gemaakte norm van skoonheid te voldoen nie, en dis nie vir hulle nodig om die goed in ’n kontrepsie te verpak van rebar en ’n materiaal wat deur NASA ontwerp is om ruimtevaarder die heelal in te slinger, net om in die openbaar te kan verskyn nie, Hulle kan mans wees en they can just hang. Vrouens kan nooit net hang nie.”

Saam met Nellie, die inskiklike wederhelf van ’n manipulerende mansmens in ’n patriargale stelsel, ervaar die leser haar emosionele stropingsproses – by wyse van ’n miskraam, egskeiding, kinders wat haar huis en land verlaat en verspeelde kanse op ware liefde – totdat ’n histerektomie die metaforiese kantelpunt word wat haar “lossny” van die tradisionele vrouerol as vrugbare voortplanter, gedienstige eggenoot, stoere Calvinis en sosiale slagoffer om haarself opnuut te vind en haar rol in die sameleweing te herdefinieer terwyl sy die slaggate van militante feminisme, moraliserende lekeprediking, en selfopgelegde slagofferskap probeer vermy. Onderweg kan sy haar nuwe vroulikheid meet aan haar “mannehatende, lesbiese vriendin Selma”, ’n skoonma wat grootgemaak is om selfs na haar skoonseun te luister in ruil vir die jaarlikse White Linen op Moedersdag, en ’n Australiese skoondogter wat vierkantig op haar man se kop sit.

Die ginekoloog wat Nellie van haar eertydse vrouwees bevry, se ontvangsdame, Gaia, tree op as begeleier op Nellie se reis na selfontdekking. Gou besef die leser sy is inderwaarheid die oermoeder Gaia, die dogter van Chaos, uit die Griekse mitologie wie se seun, Kronos (Tyd), sy wrede vader, Uranos (die hemelruim) ontman en die testikels in die see gegooi het, wat dan die seeskuim veroorsaak het waaruit Afrodite (die Griekse eweknie van die Romeinse Venus) verrys het. Sodoende is Gaia dan die vroedvrou by die mitiese geboorte van die nuwe Nellie.

Elke hoofstuk word voorafgegaan deur ’n verskeidenheid aanhalings wat lesers, volgens sommige resensente, “mag vervreem”. In ’n gesprek met Naomi Meyer (LitNet Skrywersonderhoude, 21 September 2018) verduidelik Kapp dit egter só: “Kantelpunt is Nellie se hipomnemata, met ander woorde die rou materiaal waarmee sy later 'n behoorlike verhandeling oor haar eie stryd gaan skryf. Die aanhalings is daar sodat die leser weet niks wat Nellie ervaar en geen reaksie wat Nellie het, is ongeldig nie. Daar is 'n rede waarom sy voel wat sy voel, dink wat sy dink, en optree soos sy optree. Dit beteken nie sy is altyd reg nie, maar dit beteken haar reaksie is geldig.” Leser kan dus self kies óf en watter aanhalings hul wil lees aldan nie, hoewel dit tog Nellie se optrede en denkprosesse motiveer.

In dieselfde gesprek erken Kapp dat Kantelpunt uit haar eie woede en frustrasie met “mense se behoefte om ander minder te maak, kleiner te maak sodat hulle in beheer kan bly” spruit. Net so sal menige vrouelesers hul eie frustrasies en woede in Nellie s’n herken wanneer sy telkens moet terugstaan vir die eise van haar manlike onderwyskollegas en skoolhoof wanneer die gebruik van skoolvoertuie ter sprake kom en sy moet besluit of sy kan bekostig om griewe-prosedures aan te pak. Of haar doodse leegheid wanneer sy besef  Hendrik, haar man, “hou gewoon nie van haar nie. Dit wat sy geword het, dit wat sy is, is vir hom afstootlik.” En “saam met dié besef voel sy dit. Laag in haar buk, presies daar waar haar baarmoeder gesit het: ’n Niksheid.” En uiteindelik haar vrees om weer in ’n verhouding wat indruis teen alle tradisionele konvensies, betrokke te raak – totdat die wyse Gaia haar verseker:

 “Jy was nie verkeerd om te gee nie, Nellie. Jy was nie verkeerd om van jouself te gee nie. Jy was nie verkeerd om die koffie te maak nie. Jy het net die koffie vir die verkeerde mens gegee.”

Kantelpunt is nie net prikkelende leesstof vir die denkende vrou nie; dit is ook die ideale geskenk vir elke man wat tot nou toe gedink het dat hy reeds alles het.

The post <em>Kantelpunt</em> deur Sophia Kapp: ’n FMR-resensie appeared first on LitNet.

I Wish I’d Said
Edited by Johann de Lange and Mantoa Motinyande
Naledi, 2018
ISBN: 978 192 842 6271

A product of the AVBOB Poetry Project

It has taken me a year to review this print anthology. For a year, I have been working my way, slowly, through this ambitious, multi-vocal compendium of South African reflections on death, loss and consolation. I am not generally a slow reader, but the themes are heavy, the material is dense, and much of it is in translation. The last time it took me this long to finish a book was when I encountered Antjie Krog’s Country of My Skull. Like that book, this collection saw me taking long breaks to process the things that the poems made me see, feel, and think about the country I live in, and the relationships that the people of South Africa have with the worlds of the living and the dead.

The anthology is a product of the AVBOB Poetry Project and its online competition. AVBOB is “Africa’s largest Mutual Assurance Society providing a one-stop funeral insurance and burial service solution.” Being in the business of death puts you in a unique position to support strangers at their most vulnerable, in a moment of intense transition. As AVBOB CEO Frik Rademan notes in his introduction, one of the first things that mourners request is assistance with funeral letters, and “somehow poetry, a language that stands outside daily discourse, that condenses and focuses emotion, yielded the perfect vehicle to express that loss” (xvi). The competition attracted 20 744 entries from all over South Africa, in all 11 official languages, as well as a poem in N|uu, one of the oldest Khoisan languages. Seven celebrated poets in each of the eleven languages were commissioned to write a poem, and altogether there are 77 commissioned poems and 22 poems from the competition winners. The overwhelming response to the competition might be explained by the fact that poetry is a powerful and often preferred form of expression for many South Africans. Some of the multiple roles that a poet might occupy include that of praise singer, historian, prophet/shaman, advisor, as well as critic. The poems in this collection thus run a broad spectrum, from intimate confessional poems to elegies, to engaged poetry that comments on collective issues such as poverty and inequality.

Johann de Lange and Mantoa Motinyane guided a team of editors to produce these poems in English translation. The original poems are printed with their English translations on facing pages, which allows a reader to compare the two versions and to read them simultaneously. My reading process mostly engaged the poems in English, but as a native speaker, I preferred to read the Afrikaans originals. Where I thus quote from the poems below, I am quoting in the language in which I read, and the Afrikaans poems appear in original, while the rest are transcribed in English original or translation.

Translation is a tricky task: the translator must strike a fine balance between the aural, literal and the metaphorical, and this often requires knowledge of context, as the meaning of some vernacular expressions might not be readily known to everyone. Some translations in this collection might thus not render the kind of immersive experience through language that the original poems would have to affect the reader or listener. For example, Jolyn Phillips’s poem, “blindskrif” (16-17) is one of the commissioned Afrikaans poems. The second stanza reads

ek wag dat die slaap jou sôre vir jou teruggee
die dag kyk jou dowwerig met die een oog
pikoog met die ander aanvaar jy jou blindvlek?

The translation renders these three lines as:

i wait for sleep to give you back your soar
the dimmish day looks with one eye and pick-axe eye with the other
have you made peace with your blindblemish yet?

Phillips’s work is explicitly preoccupied with breaking or deforming language — her debut collection was entitled Radbraak (Human & Rosseau, 2016), an archaic Afrikaans word that suggests the breaking of the rules of language, resulting in a kind of nonsense. While her work is thus difficult to translate, her technique also gives the translator licence to bend the rules themselves by making connections through sound, rather than semantics. However, in this case, the words “sôre” (“sorrows”, “worries” or “woes”)  and “blindvlek” (“blindspot”) in the Afrikaans are rendered as “soar” and “blindblemish” in the translation. While these translations do capture the play on sound of the original, they don’t impart the literal meaning, which I think is quite central to the effect of the original poem.

That said, as a non-speaker, I found a number of the siSwati poems in translation particularly evocative and controlled. For example, Sisana Rachel Mdluli’s “The moving boat” (240-243), describes the speaker’s memory of her mother’s funeral: “I felt the pain and regarded it / But others don’t feel it internally as I do, / Like a mentally deficient person I saw the boat / That carried my mother leaving our home” (241). The subjective, dissociated, surreal nature of the experience is rendered in a metaphorical language that emphasises the speaker’s sense of defamiliarisation as she moves toward the final insight that, while her mother taught her everything about life, she did not teach them how life will be when she is no longer with them: “But there is nothing we can do, / We shall learn as we live in this world” (243).

I was struck by the fact that many of the poems in the collection mourn the loss of a mother or grandmother in material terms, focusing on how she laboured to sustain the home and put food on the table, the emotional support she gave, and what she taught the family. This trend is established from the outset, with the first poem in the collection, “’n verlange – radeloos en sonder einde” (2-7) by Antjie Krog:

jou witkop altyd teenwoordig op die agtergrond
wanneer ons ons grootste stryde stry
ons kleinste triomfe vier   ons harte op hulle dunste was
ons selftwyfels op hulle vernietegendste
uit jou oë en jou intense gesig het jou eiening

jou onvoorwaardelikheid teenoor ons gesein
die eetkamertafel was die profesie van jou genade
jou dood die einde van ’n eens oneindige landskap (4)

In this poem, the loss of the mother is the loss of the speaker’s emotional anchor, the reference point by which the family members could measure their own worth.

In contrast to this trend, poems about the loss of a male figure are often more ambivalent. For example, in the isiZulu section, Khenani L Makhoba’s poem, “To us you are everything” (114-117), sketches a complex portrait of the dead father:

Mom tried to control you, but failed,
We also tried to intimidate you, but failed,
You were attracted and crazy for a Newcomer,
You became inseparable lovers
While we became severe enemies.

[...]

We would not be what we are today
If you had not left us in the lurch,
We would not be strong with you present. (115 and 117)

Like Krog’s and Makhoba’s, many of the poems in the collection are addressed to the deceased, in the form of a eulogy. Often, these poems appeal to the dead to intercede on behalf of the living. In Kgabo Sebatjane’s poem “When you arrive” (154-155) in the sePedi section, the speaker instructs the deceased to “call a mass meeting” when they arrive in heaven:

Gather our ancestors and ask them why,
Why are we still poor?
We don’t even have the bare necessities.
Ask them why are they idly watching all this. (155)

These poems reflect a worldview that imagines the spirit realm as an extension of the natural world, where actions in the one realm can have consequences in the other. A poem like Moses Mtileni’s xiTsonga poem “The last will” (302-303), addresses this intersection between the material and spiritual world through the ritual of the funeral. The poem is a set of instructions for the speaker’s burial. He begs not to be left to “shrivel in the vicious rays of the sun” or in the “cold mortuary” with a tag on his foot, or locked in a coffin “like canned beans” (303). Instead he wishes for a warrior’s burial:

dig a pit for me and seat me facing east the land of my forefathers
holding a sharp knife in my left hand
and a spear in my right hand
so I can fight for myself and for you in the battles ahead
then cover me with a blanket of dust (303)

The speaker is acutely aware of his duty as an ancestor to fight for the well-being of the living. He thus insists on a burial ritual that will prepare him adequately for what may lie ahead. The afterlife is imagined not as a place of peace or rest, but of physical action.

In several poems, the intersection between life and death is explored through personfication, where death is addressed directly, or described as an anthropomorphic figure. So, for example, one of the winning poems in the English section, “Puppetmaster” by Caroline F Archer (40), imagines the domesticity of a suburban home and the fleeting nature of childhood. It ends with the image of death which “does not sweep down with a scythe, / does not have a skeleton face. / She sits on the roof, humming listlessly.” Here, death is imagined as an integral part of the seemingly mundane routines of everyday life — a lonely, bored figure waiting at the edge the safe circle of the home for her moment to come, like the Groke in Tove Jansson’s Moomin books. Similarly, Johanna Nurse Malobola-Ndlovu’s commissioned isiNdebele poem “Our family is in for the high jump” (48-51) imagines death as an unwelcome visitor: “Death has silently made its way into my family, / It came and made itself comfortable in our household, / Quietly snatching all of my sisters, / Our cries and screams made no difference” (49). Like Malobola-Ndlovu’s poem, Lydia Moeng’s “Death” (212-215) in seTswana addresses death, asking for

[...] the wisdom to know that I can live with you,
I know you walk with me like my shadow,
Death is a parent to all children,
Death is a child in all families,
I salute you,
You are doing your work,
I only have to let go,
Because you are just a messenger! (215)

These examples depart from the more predictable descriptions of death as a thief or an enemy, to offer a nuanced and revealing meditation on death and its presence in life.

There were a number of poems that used the theme of death to deliver social commentary on the issues pertaining to the living. In the first half of PM Thinane’s seSotho poem “Aids the snatcher” (184-187) the speaker addresses the disease directly, equating it with death: “You’re an amazing visitor, who arrives unexpectedly, / Your presence becomes apparent in dire situations, / [...] /You strike with your lightning and leave sorrow in your wake!” (185). Halfway through, however, Thinane’s speaker switches away from addressing the disease, and addresses the people instead:

Folks, hurting someone to retaliate doesn’t work,
Hurting someone else for retaliation plants undesired things,
The importance is to accept with two hands,
It is not the first disease and not the last
The cure is on the way and we’ve come far. (186)

The poem thus takes on a cautionary, didactic, but surprisingly hopeful and reconciliatory tone. This shift from the description of the effects of death to a more direct social commentary can be seen in several other poems. Interestingly, many of these poems occupy the point of view of the deceased.  

In the poem “Please don’t cry for me” (98-101), Sihle Ndamane, one of the isiXhosa winners, imagines the embittered point of view of the deceased who comments on the hypocrisy of the guests at the funeral:

Why am I lying here?
Stop blaming the witches,
I killed myself, I was not bewitched.
Why am I lying here?
Answer me, where are those who said they loved me? (99)

Moses Shimo Seletisha also uses the device of the deceased as speaker to comment on the behaviour of the living in the sePedi poem “Through the pane of my spirit” (156-159). In this poem, a dead husband berates his wife for taking a new lover:

Hunadi, my dear wife?
what poison has he fed your heart
for being so gullible
are you really drunkenly in love?
now that you are warm in his hands
and I’m left in the cold grave
would you please do right by me!
and bestow on me some modern token
of memory – a tombstone, please!
or are you waiting for the day of resurrection? (159)

These poems articulate a particular concern with the material world, and the poets use the speakers to comment on social behaviour. Naturally, several of the poems that employ the point of view of the deceased also speak of the ways in which death alleviates suffering. The speaker in Thandi Khensani Mkansi’s tshiVenda poem “I am gone” (272-273) revels in the death that finally allows him to go home:

I’ve finally gone home,
In my new house built with proud and loving hands.
All worldly troubles are now history to me.
I’m now well ensconced in my new palatial address

You evil ones, I am now beyond your reach.
My body shall no longer hunger for anything mortal,
Poverty will no longer know my name,
My name will never be mentioned in the same line as poverty and thirst.
Gossipmongers will be without a vocation! (273)

The burdens of poverty and the complications of social relations that continue to haunt the deceased speakers in Ndamane’s and Seletisha’s poems above are here transcended in a gleeful escape: “Death has been left with egg on its face” (273).

The last poem in the collection is the N|uu poem, “The bloodline of language” (314-315) as told by Ouma Geelmeid (aka Katriena Esau). It is an interesting poem on which to end the collection, as it deals not with the loss of life, but with the death of a language. The speaker describes her immersion in the language as an embodied experience: “I never just heard it / or learned it from someone /  I drank it from my mother’s breast” (315). She contrasts this “natural” experience of language acquisition with the experience of learning to speak Afrikaans from “those farmers”: “we had a hard time of it with the white people and that language” (315). The use of the deictic words “those” and “that” single out “those farmers”  and “that language” while simultaneously distancing the speaker from them. The speaker ascribes the demise of the N|uu language to the imposition of Afrikaans: “we weren’t allowed to talk N|uu / we had to speak Afrikaans / That’s why N|uu has died out” (315). The poem ends with the speaker linking the preservation of the language to the preservation of her ancestral line: “I teach it to people,  / So N|uu can stay a while longer / It’s the language of my parents and great-grandparents” (315). The language and the lineage it represents are embodied within her — she becomes the vessel through which the living can learn the language that allows them to connect with their ancestors.

By ending on this poem, the collection affirms the importance of poetry as a vessel for memory, but also its importance as a language that is seen to transcend the boundaries between the living and the dead. Even if these poems might not make for easy reading, I can only urge you to read them anyway. Read them slowly, and take long breaks to process what they reveal to you.

• Annel Pieterse, University of the Western Cape

The post <em>I wish I’d said ... Vol 1</em>, edited by Johann de Lange and Mandla Maphumulo: a review appeared first on LitNet.

Hierdie lesersindruk is uit eie beweging deur die skrywer hiervan na LitNet se redaksie aangestuur.

Serotonin
Michel Houellebecq

In ’n vertaalde weergawe van Michel Houellebecq se opstel "Om te bly lewe: ’n Handleiding", staan die volgende aan die begin van die eerste hoofstuk:

“Die heelal skree. In beton sien mens die geweld waarmee
dit as muur gevorm is. Beton skree. Gras kerm onder die
tande van die diere. En die mens? Wat sal ons sê van die mens?”

Houellebecq werk ’n antwoord hierop uit in van sy boeke. By die lees van Houellebecq se nuutste boek, Serotonin, word mens onwillekeurig herinner aan die aanhaling van Remarque aan die begin van Hertmans se boek Oorlog en Terpentyn: “Dit is asof die dae, soos engele in goud en blou, ongrypbaar bo die sirkelgang van die vernietiging staan.” Die konteks is hier wel effens anders: die verval van die individu en die samelewing waarbinne hy funksioneer, ’n bekende tema by Houellebecq.  Wat hom egter onderskei is die berekende, blatante en by tye fyn waarnemings, en die oorspronklikheid van die verbande wat hy lê. Houellebecq is geen groot intellektueel nie, maar hy sien die konteks waarbinne hy kommentaar lewer, skerp raak. Serotonin is teen hierdie agtergrond ’n kroniek van persoonlike, teen die agtergrond van ’n konteks van groter kollektiewe, verval.

Dit wil soms lyk of Houellebecq volgens ’n tipe program skryf. Een boek spreek "groot" kwessies aan (Submission), die volgende een maak erns met individue binne hierdie groot stories.  Serotonin is weer iets van laasgenoemde. Die verhaal skets hoofsaaklik drie aspekte – ’n persoonlike, Franse en Europese vertelling van ’n hipermoderne bestaan en die proses van verval wat inherent die realiteit is daarvan. As sodanig word die verval ook toegepas op die Westerse samelewing in die geheel, reeds ’n sentrale tema by Houellebecq soos bo na verwys is.

Serotonin skets die verhaal van Florent-Claude Labrouste, en daar word ’n greep op die karakter se lewe in ’n huidige Frankryk geskets, ’n Frankryk wat volledig funksioneer binne die EU, waarvan Houellebecq geen groot aanhanger is nie. Florent se lewe word in die eerste persoon vir ons aangebied, en die klem val hoofsaaklik op sy beroep binne die Franse staatsdiens, sy verhoudingslewe en sy sielkundige toestand, waarvan al drie mettertyd grootliks agteruitgaan of tot ’n einde kom, terwyl hy probeer om dinge te beredder deur die gebruik van antidepressante, deur fisies te vlug, en deur ’n reeks skeefgetrekte verhoudings. Vervreemding, misleiding en tipiese buitestaander – gedrag is aan die orde. Uiteindelik wonder die leser, en dit is dalk Houellebecq se doel: hoe het Florent in hierdie situasie aangeland? Die sosiale, politieke en persoonlike beskrywings van en kritiek op die Franse (Europese) samelewing en mense wat hy teëkom is plek-plek skreiend, en mens kan uiteindelik dit nie vermy om ’n verband raak te sien tussen Houellebecq se standpunt en iemand soos Hermans se laaste paragraaf in sy werk, An Untouched House, nie:

I looked deep into the house’s diseased and dying maw. It was like it had been putting on an act the whole time and was only now showing itself as it, in reality, had always been: a hollow, drafty cavern, rancid and rotting at its core.

Hierdie realiteit ken ons deeglik ter plaatse, regoor die sosio-politieke spektrum; deesdae baie meer algemeen omvattend as wat ons aanvanklik vermoed het. Daar is min hubris by Houellebecq se karakters in Serotonin, wat dit nie geskik maak om te bepaal waarom (en hoe) hierdie verskynsel deesdae al belangriker word nie (’n afgeskeepte veld). Hier is egter ander voordele te kry. In Houellebecq se werk staan dit sentraal: ver weg van die ideologiese sekerhede wat vroom funksioneer om sogenaamd insig te bied, staan die verloopte individu wat maskers van fatsoenlikheid afruk Inderdaad, soos iemand dit gestel het, hou die skrywer homself met belangstelling besig deur sy eie en ander se agteruitgang dop te hou. Dit is sy eerlikheid wat opval; soms skokkend sodanig. Soos in van sy ander boeke, teken Houellebecq hier vir ons ’n prent van ’n bestaan waarvan ons self die slegte smaak geskep het en waarop ons soms baie trots is – duidelik onbewus van Jos de Mul se waarskuwing van wat gewoonlik die noodlot uitlok: oormoed, verblinding en misleiding.

Serotonin is nie Houellebecq se beste werk nie en is daar een of twee tyd- en konstruksiefoute in die boek. Tog wonder die leser wat Houellebecq nog verder te sê het na die relatief stomp maar betekenisvolle einde. Dalk verras hy weer deur nog ’n mantel van ’n gemaklike skynorde op ’n nuwe manier af te ruk. Hierin lê waarskynlik sy belangrikste bydrae –  ’n tipe ontmaskering en konfrontering van die spektakelsamelewing, sy woordvoerders en sy weefkunstenaars. As hy dit net (weer) regkry, is dit al die moeite werd – of mens nou elke keer die spesifieke aanslag of inhoud van sy verhale kan verteer of nie. ’n Spieëlgeveg het egter geen wenners nie.

The post Lesersindruk: Michel Houellebecq se <em>Serotonin</em> appeared first on LitNet.

Poëticale lezersprints van Klara du Plessis

Het bibliofiele chapbook Unfurl van de Zuid-Afrikaans-Canadese auteur Klara du Plessis bevat vier poëzie-essays. Na het tweetalige (Afrikaans-Engels) poëziedebuut Ekke (2018; zie mijn recensie op LitNet: https://www.litnet.co.za/multiple-identity-meertaligheid-van-het-ik/), uitgegeven door Palimpsest Press in Canada, bundelt Du Plessis bespiegelingen over de lyriek van Erín Moure, Dionne Brand, Lisa Robertson en Anne Carson.

De teksten zijn eerder verschenen in periodieken en als blog. De samenspraak van deze korte beschouwingen veronderstelt niet zozeer een thematische en poëticale of een op vormentaal gerichte relatie in de respectievelijke oeuvres.

De specifieke tekstarchitectuur is veeleer toe te schrijven aan een particuliere interpretatieve benadering, aan de wijze waarop de lezeres teksten ontvouwt (“unfurl”), hoe zij aan tekstexegese doet.

..........

“Naast deze markante poëticale component besteedt Klara du Plessis revelerende passages aan taal en sensualiteit, de ‘inherent vibrancy that is humanity’.”

..........

In de essays ontmoeten wij een empathisch lezer, tegelijk een auteur die in barthesiaanse zin terugschrijft en auto-poëticale statements maakt. Roland Barthes tekende op: “On ne peut faire, à proprement parler, aucune distinction entre «lire» et «écrire» puisque chaque lecteur est un écrivain qui, pour comprendre le texte, doit le réécrire dans sa tête, lui fournir un sens. Il n’y a donc pas de lecteur puisque chacun devient, en lisant, l’auteur d’une interprétation unique et personnelle”.

In het woord vooraf, waaruit ik citeer, benadrukt zij de aandachtspunten: “language, ars poetica, self-referential dialogue of grammar and poetics”. Vooral de vibratie van het tekstlichaam, een “female embodiment of intelligence through sensuality, radical integration into geographies of mind and space”, bepaalt in hoge mate het lees- en schrijfproces. De lectuur van het lyrisch werk is de aanleiding voor het terugschrijven. Kort samengevat in de woorden van de essayist luidt het opzet als volgt: “an individual’s reading pratice become writing”.

deeply visceral and cognitive level

In de hedendaagse Engelstalige lyriek van Canada worden Moure, Brand, Robertson en Carson gerekend tot een oudere schrijversgeneratie, vier auteurs met wie Klara du Plessis zich publiekelijk associeert. Die associatieve drift impliceert geenszins invloed of een attestering van literair moederschap: “these poets and their thinking have moved me on deeply visceral and cognitive level. While this collection of essays doesn’t intend to position itself in a conversation of influence, lineage, or literary parenthood, it is grateful for a poetic climate of curiosity, resilience, and endless potential”.

the word’s semantic growth

“Unfurl, for me, is the shape of a leaf managing itself into growth. It’s the gesture of a frond uncurling itself, standing upright, broadshouldered and confident”. Met deze openingszinnen wordt het werkwoord “unfurl” van een betekenis voorzien en de bundel van een programmatisch opzet. Van meet af aan construeert de auteur een dwingend verband tussen de natuur (het openvouwend groeiproces van knop naar blad) en de bladzijde in een boek: “It’s a leaf from a book, a page inscribing poetry that is organic and energetic and lends itself to my mind”. Hiermee etaleert Du Plessis een gedachte die als rode draad door alle essays loopt: het gedicht is eindeloos. In het proces van betekenisgeving (“the word’s semantic growth”) groeit de tekst grenzeloos in een continue interactie met de lezer. De tekst is niet statisch: in de verbeeldingswereld, buiten de controle van een scheppende autoriteit, groeit en bloeit hij mateloos en veelzeggend. De lezer wordt steevast uitgenodigd de fragmenten en beelden tijdelijk, gestaag in het leesproces, tot een verhaal te polijsten. Ook al zijn de “semantische snippers” (Hans Faverey) niet te consolideren in of te reduceren tot een samenhangende narratieve structuur. In de gebundelde essays is het semantische veld van “leven” (of de groei van het gedicht) dominant.

In unfurl is een auteur aan het woord die semantische ambiguïteit tot artistiek adagium heeft genomen. In de beschouwing over Erín Moures poëzie leest zij instemmend met het lyrisch subject dat de meest voor de hand liggende betekenis van het woord, de lexicale betekenis, doorgaans de minst relevante is. Zij leest in de diepte, op zoek naar het onvindbare in de taal. In “in hormonal forest”, het essay over Lisa Robertsons 3 Summers waarin hormonen en bomen deel uitmaken van een bijzondere beeldengrammatica (“The poem is a hormone”, LR), spreekt Du Plessis over Daphnes metamorfose in een boom: “it can be argued that utterance as self-activation inspires metamorphosis – metamorphosis into an organism, a tree that, by definition, never stops growing” (mijn onderstreping).

..........

“Met unfurl geeft zij de lezer en zichzelf alvast inkijk in de poëticale mindset.”

..........

In de tekst over Dionne Brands The Blue Clerk. Ars Poetica is sprake van “the endless potentiality of regeneration and growth”, over Carsons zelf-ontwikkelend oeuvre noteert zij: “[t]exts slip and merge, swell, growing tendrils that navigate thematically, stylistically into a distinct set of covers”. Het leesproces is kortom een oneindig experiment, een onstuitbare groeicurve, in het proces van betekenistoekenning aan een tekst.

inherent vibrancy that is humanity

Naast deze markante poëticale component – volgens Jacques Derrida de aandacht voor dissémination of uitwaaiering van tekens in talige betekenissen – besteedt Klara du Plessis revelerende passages aan taal en sensualiteit, de “inherent vibrancy that is humanity”. Zij spreekt dan weer over “multilingualism” (Moure), over taal die bij voorkeur tactiel wordt benaderd. Het is overigens in dit essay dat we het linguïstische concept van de tweetalige bundel Ekke geformuleerd vinden, de enige poëziebundel mij bekend waarin Afrikaans en Engels in een afwisselend speelse en intellectuele relatie van translanguaging staan: “One strategy [tegenover het monolinguïsme] is to consistently switch codes between French and English, fluctuating back and forth from line to line. This approach shapes a structural sense of multilingualism, while keeping the reader alert as the tongue slips tardily between different expectations of pronunciation”. Zeer van toepassing op passages in Ekke. En verder: “Moure embraces the Babylonian in life as in literature”. Voor een betekenis-verrijkende combinatie van Engels en Afrikaans, gebundeld in Ekke, verwijs ik voor de belangstellende naar Asymptote, een internationaal online publicatie met aandacht voor vertaling (luister ook naar de voordracht): https://www.asymptotejournal.com/special-feature/klara-du-plessis-three-poems/

texts floating

Wat deze auteur fascineert in het werk van de canonieke Canadese schrijfsters is de wijze waarop zij “a cohesive, poetic feminism” articuleren. Zij doen dat vormelijk op een atypische want niet-lineaire en incoherente wijze. De teksten fluctueren, zoals in het geval van Anne Carsons lyriek. Ze zijn fluïde, laten zich niet gijzelen door een statische positie op het gedrukte blad. In de bijdrage over Robertson spreekt Du Plessis over “the uncontainability of hormones or the nondefinitive, fluid context of hormones away from their negative connotations”. Inderdaad, in dat feministisch referentiekader is het gedicht een hormoon, en dus een expressie van sensualiteit en vibratie. Precies zoals het werk van de auteurs dat zij ontvouwt en in het zingevingsproces oplaadt met betekenissen, streeft Klara du Plessis naar niet-statische lyriek. Ik denk daarbij aan een negatie van Gottfried Benns bekende bundel Statische Gedichte. Zoals in Carsons Float: “a collection of 22 separate chapbooks – essays, long poems, dialogues, translations, lists – to be read in no particular order, guarded in a transparent box, texts floating, so to speak, in their independent status as writing simultaneously together and separate”. Niet enkel heeft deze Zuid-Afrikaans-Canadese dichter de kiem van de bundel Ekke ontleend aan zelf geschreven marginalia in haar boekexemplaar van Carsons Red Doc> (“I find handwriting in the margins marking the sprouts of a poem that will soon be released as my debut collection. I am grateful for that periphery, which let me reach out to my book to be”), zij onderschrijft “a nonlinear timeline of writing” en gelooft, zoals uit een vooralsnog ongepubliceerde dichtbundel blijkt, “[b]uilding a whole from an infinity of smaller, fragmenting wholes”. Of in de zegging van de Vlaamse “postmoderne” dichter Dirk van Bastelaere: “allemaal delen van een geheel dat niet bestaat”.

Het is uitkijken naar het Afrikaanse poëziedebuut van Klara du Plessis. Met unfurl geeft zij de lezer en zichzelf alvast inkijk in de poëticale mindset.

Klara du Plessis, unfurl. Four Essays. Devil’s Whim Occasional Chapbook Series (No. 41), Gaspereau Press Limited, Nova Scotia, Canada, 30 p. ISBN 9781554471997.

The post Gestaag ontvouwen van een blad appeared first on LitNet.

Titel: Blood on her hands: South Africa’s most notorious female killers
Skrywer: Tanya Farber
Uitgewer: Jonathan Ball
ISBN: 9781868429264

’n Kommissaris van die Departement van Korrektiewe Dienste het al vir my gesê: “There are no sweetie-pies in Pollsmoor. And the women are the worst.”

Hierdie vrouekarakters uit die werklikheid wat deur Farber beskryf word, is gewetenlose rillers.

Suid-Afrika is al bestempel as een van die gevaarlikste lande ter wêreld waar daar nie ’n oorlog woed nie. Misdaad is inderdaad Suid-Afrika se grootste probleem. Tog is baie van ons al ietwat afgestomp deur berigte van wrede plaasaanvalle, huisrooftogte en kapings. Lees jy daaroor, is dit maar “net nog een”. Sug. Deel van die statistieke. Verskerp jou veiligheidsmaatreëls of sluit by die plaaslike buurtwag aan, besluit talle as dit in hul eie buurt gebeur.

Moord is al ’n alledaagse verskynsel in ons land. Oor die meeste word nooit berig nie. As dit egter ’n vrou is wat vir moord in die beskuldigdebank staan, is die howe gepak met lede van die media en nuuskieriges wat met morbiede belangstelling elke bloedige detail opslurp.

Hoekom word ons so gefassineer deur vroue wat moor? Waarskynlik omdat daar baie minder vroue as mans agter tralies is. Slegs 5% van moordenaars is vroue. Geweldsmisdade is iets wat met mans geassosieer word. Vroue is immers die moederfigure en dikwels self die slagoffers.

In Blood on her hands: South Africa’s most notorious female killers, kyk Farber na van Suid-Afrika se berugste vrouemoordenaars; diegene wat oor die jare die meeste opspraak gewek het – van die berugte Daisy de Melker tot Marlene Lehnberg en Najwa Petersen. Waar talle vroue wat in ons gevangenisse vonnisse vir moord uitdien erg deur hul mans mishandel is en dit die sneller was om hul mans die ewigheid in te help, is dit nie die geval met hierdie vroue nie. Hulle het ook nie almal hul mans vermoor nie. Van hulle het ook diegene wat hulle gemeen het in die pad van hul geluk staan, vermoor – soos haar minnaar se onskuldige baba in die geval van Dina Rodrigues, en haar minnaar se onskuldige vrou in die geval van Lehnberg.

Farber het haar navorsing gedoen en gee die feite weer, maar sy gebruik ook ’n goeie skeut verbeelding om die vertellings so aan die begin van elke hoofstuk in te kleur dat dit aan fiksie herinner. Een voorbeeld is hoe De Melker in die spieël kyk en besef dat sy op 46 nie meer so slank soos in haar jonger dae is nie. Hierdie beskrywings doen geen afbreuk aan haar werk nie, maar laat dit net lekkerder lees.

Dis opmerklik dat baie van hierdie vroue – van Daisy tot Najwa – enduit volgehou het dat hulle onskuldig is. Van berou was daar dus nie sprake nie.

Dis makliker om jammer te voel vir ’n vrou wat jare lank deur haar man mishandel en verkrag is en hom in ’n oomblik van woede met ’n mes doodsteek as vir ’n vrou wat ’n moord koelbloedig beplan – soos wat in die meeste gevallestudies in hierdie boek die geval is. Daar is selfs ’n klompie jare gelede betoog vir ligter vonnisse vir mishandelde vroue wat hul mans vermoor het. Maar baie van die vroue wat in Blood on her hands beskryf word wou nie bloed aan hul eie hande hê nie; nee, hulle het iemand anders gekry om die vuil werk vir hulle te doen en daarna onskuldig gepleit.

Mens het wel simpatie met van die vroue in hierdie boek se traumatiese kinderjare, maar dit regverdig nog nie hul bloeddorstige dade nie. Die wreedstes onder hulle is egter diegene wat dit vir geldelike gewin gedoen het. As jy ’n moord tot in die fynste detail beplan, gaan jy welverdiend lank sit – in party gevalle selfs langer as jou handlangers.

Die interessantste deel van die boek is Hoofstuk 10, wat insig in die vrouemoordenaars se psige bied. Daisy de Melker en Chané van Heerden, die begraafplaasmoordenaar, se gedrag herinner aan dié van reeksmoordenaars – Daisy weens herhaaldelike vergiftiging (sy is egter aan net een moord skuldig bevind en gehang) en Chané weens haar obsessie en fetisj met afslagting wat by diere begin het. Sy het die slagoffer se gesigvel verwyder en het die liggaam saam met haar kêrel en medepligtige opgekap. Dis bisarre gedrag wat moontlik herhaal kon word.

Kenners se menings is dat baie van hierdie vroue psigopatiese eienskappe het – iets wat mens glad nie verbaas nie. Hulle is mense sonder empatie wat slegs in eie belang optree en ander manipuleer.

Farber se skryfstyl is gemaklik en boeiend, soos wat mens van ’n ervare en bekroonde joernalis sal verwag.

Dis egter jammer dat ’n bestaande hooftitel vir die boek gekies is, weliswaar met ’n ander subtitel – naamlik Blood on her hands – women behind bars (LAPA Uitgewers, 2015). Hoewel baie boeke wêreldwyd dieselfde titels het, moes sy en haar uitgewers dalk meer moeite gedoen het om ’n ander titel vir ’n Suid-Afrikaanse boek te kies. Dit kan die skrywers en uitgewers van beide titels dalk benadeel of lesers verwar.

Dan is dit ook glad nie ’n uitgemaakte saak dat Joey Haarhoff, van wie ’n onvleiende foto op die omslag pryk en natuurlik aandag sal trek, die ses dogtertjies wat verdwyn het vermoor het nie. Niemand weet wat van die slagoffers geword het nie. Hulle het vermoedelik gesterf, maar dit is nooit bewys nie. Selfs onlangse soektogte het niks opgelewer nie. Of hulle vermoor is of nie is ’n geheim wat saam met Haarhoff en Gert van Rooyen graf toe is.

Hierdie boek sal beslis by krimilesers en diegene wat verslaaf is aan misdaadreekse byval vind.

The post Resensie: <em>Blood on her hands: South Africa’s most notorious female killers</em> deur Tanya Farber appeared first on LitNet.